Η ίδρυση της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) – Το έργο και ο ταξικός χαρακτήρας της

Με αφορμή τη συγκρότηση στην τότε Ελεύθερη Ελλάδα, στη Βίνιανη της Ευρυτανίας, της  Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ) γνωστής και ως «Κυβέρνηση του Βουνού», στις 10 του Μάρτη 1944, μεταφέρουμε από τον Β1 Τόμο του Δοκιμίου Ιστορίας του ΚΚΕ (εκδ. Σύγχρονη Εποχή), δυο σχετικά κεφάλαια:

Η ίδρυση της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ)

Με την επέκταση και εδραίωση των περιοχών της Ελεύθερης Ελλάδας, είχε προκύψει εκ των πραγμάτων η ανάγκη της συγκρότησης κεντρικού οργάνου της. Δηλαδή, τυπικά και ουσιαστικά, ετίθετο προς υλοποίηση το ζήτημα της κεντρικής πολιτικής εξουσίας, που θα ολοκληρωνόταν μετά από την Απελευθέρωση.

Το Γενάρη του 1944, ο Βασιλιάς Γεώργιος Β’ και ο πρωθυπουργός της κυβέρνησης του Κάιρου Εμμ. Τσουδερός εξουσιοδότησαν τον αρχιεπίσκοπο Αθηνών Δαμασκηνό να προχωρήσει στη δημιουργία «κυβερνητικής επιτροπής» στην Αθήνα. Την επιτροπή θα αποτελούσαν πρώην πρωθυπουργοί και υπουργοί, με πρόεδρο τον αρχιεπίσκοπο.1

Η «κυβερνητική επιτροπή» θα αναλάμβανε «το συντονισμό του αγώνα και τη διοίκηση της χώρας μέχρι την απελευθέρωση. Σε πρώτη γραμμή των καθηκόντων της θα έβαζε να συγκρατήσει την ένοπλη δράση για να αποφευχθούν αντεκδικήσεις των κατακτητών και να πάρει κάτω από την απόλυτη διοίκησή της το “αναρχούμενο αντάρτικο”.»2

Δηλαδή, η κυβέρνηση του Κάιρου προσπαθούσε ν’ αποκαταστήσει την παρέμβασή της στην Ελλάδα, να συγκροτήσει κυβερνητικό όργανο στο οποίο θα υποτασσόταν το ΕΑΜ και κυρίως ο ΕΛΑΣ. Προς αυτήν την κατεύθυνση ο Δαμασκηνός άρχισε επαφές και με στελέχη του ΕΑΜ. Έκανε πρόταση συμμετοχής και στο συνδικαλιστή Γιάννη Καλομοίρη.3

Η ΚΕ του ΕΑΜ αποφάσισε να προτείνει την προεδρία της ΠΕΕΑ (που θα συγκροτούνταν) στον καθηγητή του Συνταγματικού Δικαίου Αλέξανδρο Σβώλο και την αντιπροεδρία, μαζί με τη γραμματεία (υπουργείο) Εξωτερικών, στον Ιωάννη Σοφιανόπουλο. Ταυτόχρονα, το ΕΑΜ αποφάσισε να προτείνει στον ΕΔΕΣ και την ΕΚΚΑ να συμμετάσχουν στην ΠΕΕΑ.4

Στην αντιπροσωπία του ΚΚΕ (Σιάντος – Ιωαννίδης), με την οποία συναντήθηκε, ο Σοφιανόπουλος υποστήριξε ότι η γραμματεία Εξωτερικών θα έπρεπε να έχει έδρα το Κάιρο και ότι ο ίδιος (όπως είπε στον Δαμασκηνό) εξαρτούσε τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση Τσουδερού από τη συμμετοχή του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Δήλωσε ότι αν δε συμμετείχαν, δε θα συμμετείχε ούτε εκείνος. Και λίγες μέρες αργότερα υπέγραψε τηλεγράφημα προς την κυβέρνηση Τσουδερού, «ζητώντας άμεση ηθική και υλική συμπαράσταση για να “σωθή” η Ελλάδα από την “αναρχούμενην αντάρτικην κίνησιν” (…) κίνησιν εξοντώσεως των ελληνικών πληθυσμών».5 Το τηλεγράφημα υπέγραφαν και οι Σοφούλης, Καφαντάρης, Παπανδρέου, Μυλωνάς, Π. Ράλλης και Γονατάς.

Στις 10 Μάρτη 1944 συγκροτήθηκε στη Βίνιανη Ευρυτανίας η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), η οποία αποτελούνταν από τους Ευριπίδη Μπακιρτζή (πρόεδρο), Μανώλη Μάντακα, Γιώργη Σιάντο, Ηλία Τσιριμώκο και Κώστα Γαβριηλίδη.

Σύμφωνα με την Ιδρυτική Πράξη της Επιτροπής, κύριος και πρωταρχικός σκοπός της ήταν:

«Να συντονίσει και να διεξαγάγει με όλα τα μέσα και με όλες τις δυνάμεις μέσα στην Ελλάδα και στο πλευρό των Συμμάχων μας, τον αγώνα κατά των κατακτητών (…)

Να επιδιώξει την εθνική μας αποκατάσταση με βάση την αρχή της αυτοδιάθεσης των λαών, σύμφωνα με το χάρτη του Ατλαντικού και τη συμφωνία της Τεχεράνης και τη στρατηγική διαρρύθμιση των συνόρων μας.

Να αγωνισθεί για την εξόντωση του εσωτερικού φασισμού και των ενόπλων προδοτικών σωμάτων.

Παράλληλα η Επιτροπή θα αναλάβει τα πιο κάτω καθήκοντα:

1.Την υπεύθυνη διοίκηση των αντάρτικων μονάδων που θα αποδεχτούν την σύσταση της Επιτροπής με σκοπό την ενοποίηση, την αναδιοργάνωσή τους και τη συγκρότηση ενιαίου εθνικού στρατού.

2.Την υπεύθυνη ανώτερη διοίκηση των ελεύθερων περιοχών σε όλους τους τομείς με σεβασμό των θεσμών της τοπικής αυτοδιοίκησης και το συντονισμό, έλεγχο και κατεύθυνση των οργάνων της.

3.Την εξασφάλιση των ατομικών ελευθεριών του λαού στις ελεύθερες περιοχές, το σεβασμό της ατομικής ιδιοκτησίας, καθώς και την εξασφάλιση της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης (..)

5. Την προπαρασκευαστική εργασία για την είσοδο της χώρας, μετά την απελευθέρωση, σε ομαλό πολιτικό βίο με κατεύθυνση την εξασφάλιση των κυριαρχικών δικαιωμάτων του ελληνικού λαού και την καταπολέμηση κάθε προσπάθειας για λύσεις πραξικοπηματικές ή δικτατορικές και αντίθετες προς την ελεύθερη θέληση του ελληνικού λαού από οπουδήποτε και οποιονδήποτε και αν προέρχονται.

Η Επιτροπή, ξεκινώντας από την αντίληψη πως, για να πραγματοποιηθούν οι πιο πάνω εθνικοί σκοποί, επιβάλλεται να συμμετάσχουν στο έργο αυτό όλες οι εθνικές δυνάμεις, θεωρεί σαν πρωταρχικό της καθήκον να εξακολουθήσει δραστήρια τις ενέργειες για το σχηματισμό κυβέρνησης γενικού εθνικού συνασπισμού.»6

Επομένως, η ΠΕΕΑ δε συγκροτήθηκε μόνο για να καλύψει τις ανάγκες για ενιαία διοικητική δομή στις ελεύθερες περιοχές, αλλά και για να λειτουργήσει ως διαπραγματευτική δύναμη πίεσης προς την κυβέρνηση του Κάιρου, για το σχηματισμό κυβέρνησης «εθνικής ενότητας». Δηλαδή η ΠΕΕΑ αναγνώριζε εξαρχής την προσωρινή ύπαρξή της.

Με την ίδρυση της ΠΕΕΑ η Κεντρική Επιτροπή του ΕΑΜ αποφάσισε την υπαγωγή όλων των δυνάμεων του ΕΛΑΣ κάτω από τις διαταγές της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης. Συγχρόνως, στις 12 Μάρτη 1944, το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ ανακοίνωσε παρόμοια διαταγή.

Στην αιτιολογική έκθεσή του ο γραμματέας των Στρατιωτικών Εμμανουήλ Μάντακας ανέφερε ότι ο θεσμός των πολιτικών καθοδηγητών, αντιπροσώπων του ΕΑΜ, καταργείται αν και «είναι αναμφισβήτητο πως έφερε μέχρι σήμερα πολύ καλά αποτελέσματα. Και ένα μεγάλο μέρος απάτην τιμή της δημιουργίας και της δράσης του ΕΛΑΣ πέφτει στους πολιτικούς καθοδηγητές».7

Η κατάργηση του πολιτικού αντιπροσώπου του ΕΑΜ στον ΕΛΑΣ, αιτιολογήθηκε ως εξής:

«Μια που σήμερα ο ΕΛΑΣ έρχεται κάτω από τις διαταγές της Πολιτικής Επιτροπής και παύει να είναι στρατός καθοδηγούμενος από ένα πολιτικό οργανισμό, το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, επιβάλλεται να καταργηθεί ο θεσμός των πολιτικών καθοδηγητών.»8

Στην πραγματικότητα, με αυτήν την απόφαση περιοριζόταν ο καθοδηγητικός ρόλος του ΚΚΕ στον ΕΛΑΣ σε ολόκληρη την κλίμακα, αφού κατά κανόνα οι πολιτικοί αντιπρόσωποι στον ΕΛΑΣ ήταν στελέχη του ΚΚΕ, καθώς και ο συνδετικός κρίκος ανάμεσα στο στρατό και το λαό.

Σημειώνεται ότι ο θεσμός του πολιτικού αντιπροσώπου βρισκόταν στο στόχαστρο της αντικομμουνιστικής – αντιΕΑΜικής προπαγάνδας, εμφανίζοντας τους αξιωματικούς (διοικητές και καπετάνιους) ως ομήρους των κομματικών καθοδηγητών. Η κατάργηση αυτού του θεσμού ήταν σαφής υποχώρηση, ενταγμένη στη λογική της επιδιωκόμενης συγκρότησης του «εθνικού στρατού».

Στις 18 Απρίλη 1944 η ΠΕΕΑ, έχοντας διευρυμένη σύνθεση, ανασχηματίστηκε και κατένειμε ως εξής τις αρμοδιότητές της:

Αλέξανδρος Σβώλος, καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, Πρόεδρος της ΠΕΕΑ και γραμματέας των Εξωτερικών, της Παιδείας, των Θρησκευμάτων και της Λαϊκής Διαφώτισης. Ευρυπίδης Μπακιρτζής, αντιπρόεδρος της ΠΕΕΑ και γραμματέας Επισιτισμού. Ηλίας Τσιριμώκος, γραμματέας της Δικαιοσύνης. Γιώργης Σιάντος, γραμματέας των Εσωτερικών. Εμμανουήλ Μάντακας, γραμματέας των Στρατιωτικών. Νικόλαος Ασκούτσης, γραμματέας της Συγκοινωνίας. Άγγελος Αγγελόπουλος,9 καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, γραμματέας των Οικονομικών. Πέτρος Κόκκαλης, καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, γραμματέας της Κοινωνικής Πρόνοιας. Κώστας Γαβριηλίδης, γραμματέας της Γεωργίας. Σταμάτης Χατζήμπεης, γραμματέας της Εθνικής Οικονομίας.10

Η απάντηση για το πώς προέκυψε ο ανασχηματισμός της ΠEEΑ, μέσα σε τόσο μικρό διάστημα από την ίδρυσή της, σχετίζεται και με τις πολιτικές επιδιώξεις και παρεμβάσεις αστικών δυνάμεων. Επί της ουσίας γινόταν από την πλευρά των ΚΚΕ-ΕΑΜ ένας αγώνας δρόμου για την προσέλκυση αστικών δυνάμεων, θεωρώντας ότι έτσι θα πίεζαν την κυβέρνηση του Κάιρου και θα διαπραγματεύονταν από καλύτερες θέσεις.

Οι σκοποί της ανασυγκροτημένης ΠΕΕΑ εκφράστηκαν με το διάγγελμά της στον ελληνικό λαό (19 Απρίλη 1944), που ανέφερε ανάμεσα σε άλλα:

«Η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης (…) αποχτάει μια πολύ πλατύτερη βάση (…). Έλληνες με διάφορες πολιτικές πεποιθήσεις θέλησαν (…) να πραγματοποιήσουν με έργα και όχι με λόγια την εθνικήν ενότητα εναντίον του εχθρού για να ενισχύσουν τον απελευθερωτικόν αγώνα, για να συντελέσουν όσο μπορούν στον τελικό σκοπό ενός γενικού εθνικού συνασπισμού, με ενιαία κυβέρνηση, μ’ ενωμένο στρατό και ενωμένον ολόκληρο το Λαό και για να επιδιώξουν την προπαρασκευή μιας ομαλής εισόδου στον ελεύθερο πολιτικό βίο. (…) Έχοντας υπόψη τις επικείμενες συζητήσεις του Κάιρου που θα συνεισφέρουμε όσο μπορούμε για την ευόδωσή τους, πιστεύουμε πως άμα παραπεμφθούν τα βασικά ζητήματα του λαού στην κυρίαρχη θέλησή του, (..) θα πραγματοποιηθεί η εθνική ενότητα (…) με μιάν ενιαία Κυβέρνηση με τμήματα στην Ελεύθερη Ελλάδα και έξω απ’ αυτήν.»11

Η Πολιτική Επιτροπή προκήρυξε εκλογές για την ανάδειξη Εθνικού Συμβουλίου. Στις εκλογές, που έγιναν στις 23 Απρίλη 1944 για την ανάδειξη εκλεκτόρων, ψήφισαν για πρώτη φορά στην πολιτική ιστορία της Ελλάδας οι γυναίκες, όπως και οι νέοι από 18 χρόνων.

Η συμμετοχή ήταν μαζική, παρά την τρομοκρατία των κατακτητών και τη συκοφαντική εκστρατεία που εξαπέλυσε η κυβέρνηση του εξωτερικού. Ψήφισαν συνολικά στις ελεύθερες και στις κατεχόμενες περιοχές περίπου 1.800.000 άτομα, χωρίς να υπολογιστούν τα αποτελέσματα της Ανατολικής Μακεδονίας -Θράκης, της Κρήτης και των νησιών.12

Στις 30 Απρίλη 1944, οι εκλέκτορες συγκεντρώθηκαν στις εκλογικές τους περιφέρειες και εξέλεξαν 180 αντιπροσώπους για το Εθνικό Συμβούλιο13 (Βουλή), στο οποίο συμμετείχαν επίσης και 22 βουλευτές της Βουλής του 1936,14 που είχε διαλύσει η μεταξική δικτατορία (στους 22 συμπεριλαμβάνονταν και 9 από τους 15 βουλευτές του ΚΚΕ που είχαν εκλεγεί στις βουλευτικές εκλογές του 1936, με το συνδυασμό του Παλλαϊκού Μετώπου15).

Στο Εθνικό Συμβούλιο εκλέχτηκαν στελέχη των κομμάτων: ΚΚΕ, Αγροτικού Κόμματος Ελλάδας, Σοσιαλιστικού Κόμματος Ελλάδας, Σοσιαλεργατικού Κόμματος Ελλάδας, Δημοκρατικής Ένωσης, Ένωσης Λαϊκής Δημοκρατίας, Κόμματος Αριστερών Φιλελευθέρων, Μεταρρυθμιστικού Κόμματος και διάφοροι ανένταχτοι.16 Πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου της ΠΕΕΑ εκλέχτηκε ο στρατηγός Νεόκοσμος Γρηγοριάδης.

Στο Εθνικό Συμβούλιο της ΠΕΕΑ εκλέχτηκαν η Μαρία Σβώλου, η Φωτεινή Φιλιππίδη, η Χρύσα Χατζή βασιλείου, η Μάχη Μαυροειδή και η Καίτη Νισσυρίου – Ζέβγου. Ήταν οι πρώτες γυναίκες που εκλέχτηκαν βουλευτές στην ιστορία του ελληνικού κράτους.17

Το γεγονός αυτό εξέφραζε το ρόλο του ΚΚΕ στη μακρόχρονη πάλη του για τα δικαιώματα και τη χειραφέτηση της γυναίκας. Το ΚΚΕ βοήθησε χιλιάδες γυναίκες να σπάσουν το σύμπλεγμα των διακρίσεων και των ανισοτιμιών, τις βαθιά ριζωμένες στη συνείδηση αναχρονιστικές αντιλήψεις για τη θέση και το ρόλο των γυναικών. Χάρη στο ΚΚΕ η γυναίκα βγήκε μαζικά στο προσκήνιο της πολιτικής πάλης, αντιμετωπίζοντας εμπόδια και μέσα στις γραμμές του ΕΑΜ.

Το Εθνικό Συμβούλιο συνήλθε στις 14 Μάη 1944, στο χωριό Κορυσχάδεςτης Ευρυτανίας. Οι εργασίες του διήρκεσαν ως τις 27 του μήνα και απασχολήθηκε με την ψήφιση σειράς Πράξεων και Αποφάσεων.

Πρώτη σε σημασία Πράξη ήταν το Σύνταγμα που ψήφισε, γνωστό ως «Ψήφισμα των Κορυσχάδων». Το Ψήφισμα όριζε μεταξύ άλλων ότι «όλες οι εξουσίες πηγάζουν από το λαό και ασκούνται για το λαό», ότι οι λαϊκές ελευθερίες είναι «ιερές και απαραβίαστες». Καθιέρωσε την ισότητα πολιτικών και αστικών δικαιωμάτων όλων των Ελλήνων, ανδρών και γυναικών. Ανακήρυξε την εργασία ως βασική κοινωνική λειτουργία που δημιουργεί δικαίωμα για την απόλαυση όλων των αγαθών. Αναγνώρισε τη δημοτική ως επίσημη γλώσσα για όλες τις εκδηλώσεις της δημόσιας ζωής, και για όλους τους βαθμούς της εκπαίδευσης τη γλώσσα του λαού.18

Το έργο της ΠΕΕΑ. Ο ταξικός χαρακτήρας της

Σχετικά με τον ταξικό χαρακτήρα της ΠΕΕΑ δόθηκαν πολλές ερμηνείες και αναπτύχθηκε έντονη ιδεολογικοπολιτική διαπάλη.

Είναι αναμφισβήτητο ότι στο μικρό χρονικό διάστημα της ύπαρξής της η ΠΕΕΑ πραγματοποίησε σημαντικό εκσυγχρονιστικό έργο με φιλολαϊκό προσανατολισμό. Αναγνωρίστηκαν μια σειρά δικαιώματα στη γυναίκα, υπήρξε μέριμνα για τις νέες γενιές, καθιερώθηκε η δημοτική γλώσσα και ένα σύστημα μονοτονικό σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης, καθώς και το οχτάωρο ως ημερήσιος χρόνος μισθωτής εργασίας, πολύχρονο αίτημα της εργατικής τάξης. Με την άμεση λαϊκή οργάνωση και δράση αντιμετωπίστηκαν η ληστεία και η ζωοκλοπή, προστατεύτηκε η σοδειά χιλιάδων αγροτών, αποδόθηκε δωρεάν δικαιοσύνη σε σωρεία υποθέσεων, έγινε προσπάθεια να επιλυθούν προβλήματα Υγείας και Πρόνοιας, επισιτισμού, συγκοινωνίας και ασφάλειας των κατοίκων της Ελεύθερης Ελλάδας. Ρυθμίστηκαν ζητήματα δασικών εκτάσεων, βοσκοτόπων, αντιμετωπίστηκε η παράνομη υλοτομία με την ίδρυση Υπηρεσίας Δασών.

Στο ζήτημα της εκπαίδευσης, ζωτικής σημασίας μέτρο ήταν η αποκατάσταση της λειτουργίας των σχολείων στις ελεύθερες περιοχές.19 Επίσης, έγινε μια πρώτη προσπάθεια πρακτικής εφαρμογής ορισμένων εκσυγχρονισμών και καινοτόμων στοιχείων εμπνευσμένων από την εκπαιδευτική και παιδαγωγική πείρα της ΕΣΣΔ.

Ιδιαίτερης σημασίας ζήτημα αποτελούσε και το περιεχόμενο της σχολικής εκπαίδευσης. Στο Εθνικό Συμβούλιο της ΠΕΕΑ (14-27 Μάη 1944), προσδιορίστηκαν «η θέση και οι σκοποί της λαϊκής εκπαίδευσης». Με βάση αυτούς, καθιερώθηκε η δωρεάν και ενιαία εκπαίδευση, που διαιρέθηκε σε τέσσερις περιόδους (υποχρεωτική προσχολική μέχρι 6 ετών, υποχρεωτική στοιχειώδης από 7-14 ετών, τετράχρονος κύκλος από 15-18 χρόνων και ανώτατη για τις ηλικίες από 19-22 χρόνων).20

Στις επεξεργασίες της ΠΕΕΑ κυριαρχούσε το αστικοδημοκρατικό περιεχόμενο. Ανέφερε χαρακτηριστικά η Οδηγία της Επιτροπής Θεσσαλίας ΠΕΕΑ (Γραφείο Παιδείας και Θρησκευμάτων) για τη διδασκαλία στα σχολεία της περιοχής, 15 του Σεπτέμβρη 1944:

«Να παραβάλλεται ο σημερινός αγώνας προς τον αγώνα του 1821 και να εξάγονται τα αναγκαία συμπεράσματα, να εξηγείται δε στους τροφίμους των σχολείων γιατί οι παππούδες μας του ’21 νίκησαν μεν τον Τούρκο τύραννο, νικήθηκαν όμως από τον Έλληνα κοτσαμπάση κι έτσι έχασαν από τα αιματωμένα χέρια τους τη λαοκρατία της εποχής εκείνης (…) Επειδή όμως δεν βγήκαν ακόμη τα νέα βιβλία, να γίνεται χρήση των παλιών, μ’ επιλογή πάντοτε των κομματιών που πρέπει να είναι απαλλαγμένα από 4/αυγουστιανές επιδράσεις.»21

Στα σχολεία της ΠΕΕΑ δίδαξαν σπουδαίοι παιδαγωγοί, όπως η Ρόζα Ιμβριώτη, ο Κώστας Σωτηρίου, ο Μιχάλης Παπαμαύρος, ο αρχαιολόγος Γιάννης Μηλιάδης, καθώς και η Καίτη Ζέβγου, ο Θανάσης Γκένιος, ο Θ. Βανιώτης, ο Θ. Μητσόπουλος, ο Αλ. Παπαγεωργίου κ.ά.

Η έλλειψη σε διδακτικό προσωπικό αντιμετωπίστηκε με τη λειτουργία Παιδαγωγικών Φροντιστηρίων.22 Το ένα στην Τύρνα Θεσσαλίας, με δυναμικότητα 107 σπουδαστών και διευθύντρια τη Ρόζα Ιμβριώτη, και το άλλο στο Καρπενήσι, με 80 σπουδαστές και διευθυντές τον Μιχάλη Παπαμαύρο και τον Κώστα Σωτηρίου.23

Η Ρόζα Ιμβριώτη επιμελήθηκε το αναγνωστικό Τα αετόπουλα για τη Γ’ και Δ’ τάξη, ενώ οι Μ. Παπαμαύρος και Κ. Σωτηρίου το Ελεύθερη Ελλάδα για την Ε και Στ’τάξη.24

Η Διδασκαλική Συνδιάσκεψη (20-23 Ιούλη 1944, Λάσπη Ευρυτανίας) αποτέλεσε το πρώτο οργανωτικό συνέδριο του ενιαίου εκπαιδευτικού κλάδου μετά από τη μεταξική δικτατορία. Πήραν μέρος 100 αντιπρόσωποι από 20 συλλόγους εκπαιδευτικών.25 Συνδιασκέψεις εκπαιδευτικών πραγματοποιήθηκαν και σε Καρδίτσα, Τρίκαλα, Βέροια, Θεσσαλονίκη, Κοζάνη, Ήπειρο, Πελοπόννησο.26

Με πρωτοβουλία της ΕΠΟΝ και της Εθνικής Αλληλεγγύης λειτούργησε το 80% των σχολείων στη Μακεδονία και το 60% στη Θεσσαλία. Λειτούργησαν δύο παιδαγωγικά φροντιστήρια (το ένα στη Θεσσαλία και το άλλο στο Καρπενήσι) απ’ τα οποία βγήκαν 200 δάσκαλοι. Στη Μακεδονία συστάθηκε ο Οργανισμός Ψυχαγωγίας, Υγείας Παιδιών. Λειτούργησαν παιδικά συσσίτια για χιλιάδες παιδιά: Στη Μακεδονία 40 συσσίτια για 30.000 παιδιά, στη Θεσσαλία 110 για 9.000 παιδιά και στην Πελοπόννησο 50 συσσίτια για 15.000 παιδιά. Στην Ήπειρο και στη Στερεά λειτούργησαν παιδικοί σταθμοί, ενώ στο Πήλιο, στην Αγιά, στην Ελασσόνα και τη Ραψάνη λειτούργησαν παιδικές κατασκηνώσεις με 1.000 παιδιά. Επίσης, στη Στερεά Ελλάδα το κουκλοθέατρο της ΕΠΟΝ «έφτασε και στο τελευταίο χωριό περπατώντας με τα πόδια κάπου 580 χιλιόμετρα».27

Η ΠΕΕΑ πρωτοπόρησε στον τομέα της Λαϊκής Δικαιοσύνης εγκαθιδρύοντας: Την εκλογή των μελών του Λαϊκού Δικαστηρίου από το λαό της περιφέρειας. Την ανάκληση μελών του από το 1/3 των εκλογέων. Το χαρακτήρα του λειτουργήματος ως «τιμητικό, υποχρεωτικό και άμισθο».28 Όμως το άρθρο 25 του «Κώδικα Λαϊκής Δικαιοσύνης» ανέφερε στις «Γενικές Δικονομικές Διατάξεις»:

«Τα δικαστήρια είναι ανεξάρτητα και ελεύθερα στην άσκηση των καθηκόντων τους (…) Καμμιά πολιτική, στρατιωτική ή άλλη αρχή ή οργάνωση δεν μπορεί να επεμβαίνει στα έργα των δικαστηρίων.»29

Ο ορισμός των δικαστηρίων ως ανεξάρτητων αρχών αποτελεί θεμελιώδες χαρακτηριστικό του αστικού δικαίου, το οποίο τυπικά διαχωρίζει τις λειτουργίες του αστικού κράτους σε νομοθετικές, εκτελεστικές και δικαστικές.

Τα ριζοσπαστικά στοιχεία της Λαϊκής Δικαιοσύνης της ΠΕΕΑ, όπως ήταν επόμενο, δε διατηρήθηκαν στην πορεία, όταν η ταξική πάλη απέβαινε προς όφελος της αστικής εξουσίας.

Ωστόσο, όλα τα παραπάνω θετικά, καθώς και άλλα ακόμα, όντας πρωτόγνωρα μέχρι τότε στον ελληνικό λαό, αλλά και έχοντας πραγματοποιηθεί σε συνθήκες πολέμου και κατοχής, μετρούνταν ως κοσμογονικές αλλαγές. Πλατιές λαϊκές μάζες ένιωσαν ότι είχαν μετατραπεί σε πρωταγωνιστές των εξελίξεων, ότι γίνονταν νοικοκύρηδες στον τόπο τους. Γιατί -αυτό ήταν το κυριότερο- διαπίστωσαν με την πείρα τους ότι όλα αυτά αποτελούσαν κατακτήσεις που τις επέβαλε ο ίδιος ο λαός με πολύ σκληρούς αγώνες και με το όπλο στο χέρι. Και το σημαντικότερο, ο λαός αναγνώριζε ότι ο φιλολαϊκός προσανατολισμός οφειλόταν στη δράση του ΚΚΕ, που ηγήθηκε ένοπλα και σε αυτήν την πελώρια προσπάθεια.

Το γεγονός λοιπόν ότι ο λαός ήταν ένοπλος και ότι αναγνώριζε στο ΚΚΕ την κεντρική καθοδηγητική δύναμη του αγώνα, προσδίδει στο έργο της ΠΕΕΑ καταρχήν περιεχόμενο ριζοσπαστικό.

Αλλά το θεμελιώδες βρισκόταν στο γεγονός ότι η ΠΕΕΑ δεν ήταν όργανο εργατικής επαναστατικής εξουσίας. Δεν προέκυψε ως τέτοια, γιατί ούτε το ΚΚΕ έθεσε τέτοιο στόχο, ούτε οι πολιτικές διακηρύξεις και πράξεις της στόχευαν στην ανατροπή της αστικής εξουσίας και την απαλλοτρίωση της καπιταλιστικής ιδιοκτησίας.

Η Ιδρυτική Πράξη της ΠΕΕΑ (10 Μάρτη 1944) αναγνώριζε την καπιταλιστική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής, καθώς ανέφερε στα καθήκοντά της: «3) το σεβασμό της ατομικής ιδιοκτησίας.. ,»30 Επίσης η Πράξη 12της ΠΕΕΑ «Διατάξεις για τη λαϊκή δικαιοσύνη», όριζε στο Άρθρο 1:

«Τόσο το ιδιωτικό όσο και το ποινικό δίκαιο που ίσχυε πριν από την Κατοχή διατηρούνται σε ισχύ.»31

Ο Ηλίας Τσιριμώκος, γραμματέας (υπουργός) Δικαιοσύνης, εξήγησε με ακρίβεια το λόγο που διατηρούνταν το αστικό δίκαιο, στην τοποθέτησή του στο Εθνικό Συμβούλιο:

«Εφ’ όσον με το ιδρυτικό της ΠΕΕΑ, ο θεσμός της ατομικής ιδιοκτησίας διατηρείται,32 και οι νομικές σχέσεις που είναι θεμελιωμένες πάνω σ’ αυτόν οφείλουν να διατηρηθούν. Θα καταργηθούν μονάχα διατάξεις αντίθετες με τη σημερινή κοινωνική εξέλιξη, όπως λ.χ. διατάξεις που μειώνουν την κοινωνική θέση της γυναίκας.»33

Η ΠΕΕΑ εξέφραζε συμμαχία κοινωνικών δυνάμεων από την εργατική τάξη έως και την αστική, της πόλης και του χωριού. Αυτή άλλωστε η συμμαχία αποτυπώθηκε και στη σύνθεσή της. Ήταν μια κυβέρνηση συνασπισμού πολιτικών δυνάμεων, στον οποίο συμμετείχαν από το ΚΚΕ μέχρι δυνάμεις του Κόμματος των Φιλελευθέρων, ενώ ως άτομα έδωσαν τη στήριξή τους και πήραν μέρος και πρόσωπα του Λαϊκού Κόμματος. Ο Σταμάτης Χατζήμπεης, επικεφαλής των Αριστερών Φιλελευθέρων και υπουργός της ΠΕΕΑ, εξιστόρησε:

«Δεν έπρεπε να εμφανιστούμε ως κόμμα, γιατί δεν είχαμε φύγει από το κόμμα των Φιλελευθέρων και αποβλέπαμε να το προσελκύσουμε μια μέρα ολόκληρο στις ιδέες μας (…) Από λόγους αρχών και τάξεως δεν επεκτείναμε την ομάδα μας συμπεριλαμβάνοντας και πολλούς άλλους Φιλελεύθερους εθνοσυμβούλους, που μας το ζητούσαν, αλλά είχαν εκλεγεί κάτω από τη σημαία του ΕΑΜ.»34

Η ηγεσία των Αριστερών Φιλελευθέρων έστειλε επιστολή-έκκληση προς τον Νικ. Πλαστήρα, στην οποία, αφού τον βεβαίωνε ότι «ο ΕΛΑΣ δενείνε όργανο ταξικών επιδιώξεων, αλλά του Έθνους…»,35 κατέληγε:

«Η θέση σου είνε μαζί μας (…) Σε περιμένουμε με βεβαιότητα να βαδίσουμε και πάλιν μαζί (…) τον δρόμον της πάλης κατά του κατακτητού και για τη Λαοκρατία,»36

Στους Αριστερούς Φιλελεύθερους περιλαμβάνονταν ο στρατηγός Νεόκοσμος Γρηγοριάδης, ο Λεωνίδας Καραμαούνας, προπολεμικός βουλευτής Θεσσαλονίκης, ο Νικόλαος Ασκούτσης, ο Παντελής Καρασεβδάς, ο Αλκιβιάδης Λούλης, πρώην βουλευτής και βιομήχανος, και ο Δημήτρης Ψιάρης.

Και από την πορεία της ΠΕΕΑ προκύπτει ως συμπέρασμα η ανάγκη πλήρους πολιτικού διαχωρισμού της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων από την αστική τάξη και τα ανώτερα μεσαία στρώματα, σε οποιεσδήποτε συνθήκες. Αυτό είναι ευθύνη της οργανωμένης ιδεολογικής-πολιτικής πρωτοπορίας της εργατικής τάξης, του ΚΚΕ στη χώρα μας. Το ΚΚΕ -ακόμα και με Συνέδριο- έπρεπε να χαράξει γραμμή επίλυσης του ζητήματος της εξουσίας, σε πάλη με τις σοσιαλδημοκρατικές και τις άλλες αστικές πολιτικές δυνάμεις, να διαχωριστεί συνολικά από την αστική τάξη (εγχώρια και ξένη), να θέσει την εργατική τάξη με τα λαϊκά σύμμαχα στρώματα μπροστά στο ιστορικό καθήκον της επαναστατικής αλλαγής της κοινωνίας παίρνοντας γι’ αυτό όλα τα απαραίτητα ιδεολογικά-πολιτικά-οργανωτικά μέτρα, παράλληλα βέβαια με τον αγώνα για το διώξιμο των κατακτητών.

————–

1.Θανάσης Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε (1941-1945), τόμ. Β’, εκδ. Πα-παζήση, Αθήνα, 1978, σελ. 282.

2.Ό.π.

3.Ό.π.

4.Ό.π., σελ. 284-285.

5.Θανάσης Χατζής, Η νικηφόρα επανάσταση που χάθηκε (1941-1945), τόμ. Β’, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 1978, σελ. 292.

6.Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τόμ. Β’, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981, σελ. 15-16.

7.Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τόμ. Β’, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981, σελ. 24.

8.Ό.π.

9.Ο Άγγελος Αγγελόπουλος έγραψε για τη μετάβασή του στο βουνό: «Για το Βουνό ξεκινήσαμε μαζί ο Σβώλος, ο Ασκούτσης, ο Στρατής κι εγώ(..) Είχα πάρει από τον αντιπρόεδρο του Ανωτάτου Οικονομικού Συμβουλίου Αλέξανδρο Διομήδη και μια επιστολή, με την οποία μου ανέθετε να επισκεφθώ και να μελετήσω προβλήματα της Μακεδονίας (…) Δεν ήταν διατεθειμένος να πάρει μέρος στην ΠΕΕΑ, αλλά ήταν εν γνώσει του σκοπού μου να πάω στο Βουνό.» (Άγγελος Θ. Αγγελόπουλος, Από την Κατοχή στον Εμφύλιο, εκδ. Παρουσία, Αθήνα, 1995, σελ. 59).

10.Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τόμ. Β’, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981, σελ. 88.

11.Ό.π., σελ. 90.

12.Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τόμ. Β’, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981, σελ. 149.

13.Η κοινωνική-ταξική τους σύνθεση, που κατά έναν υπολογισμό αφορά τους 175 από τους 180, ήταν: 23 εργάτες, 23 αγρότες, 30 δημόσιοι υπάλληλοι, 5 ιδιωτικοί υπάλληλοι, 18 στρατιωτικοί, 5 καθηγητές πανεπιστημίου, 4 κληρικοί, 15 γιατροί, 5 βιομήχανοι, 25 δικηγόροι, 10 δημοσιογράφοι, 3 επαγγελματίες, 3 δικαστές, 2 γεωπόνοι, 1 μηχανικός, 1 συμβολαιογράφος, 1 χημικός, 1 εργολάβος. (Γιώργης Ζωίδης – Μήτσος Κάιλας – Τάκης Μαμάτσης -Γιώργης Ασούρας – Φώτης Αθανασίου, Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης 1940-1945. Δοκίμιο, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1984, σελ. 213).

14.Συλλογικό, Ιστορία της Αντίστασης 1940-45, τόμ. 3, εκδ. Αυλός, Αθήνα, 1979, σελ. 1.142.

15.Όσον αφορά τους άλλους έξι: Ο Δημήτρης Γληνός είχε πεθάνει. Ο Βασίλης Βερβέ-ρης είχε εκτελεστεί από τους Γερμανούς στις 12 Δεκέμβρη 1943. Ο Βασίλης Νεφελούδης βρισκόταν στη Μέση Ανατολή. Ο Στέλιος Σκλάβαινας ήταν κρατούμενος στο Χαϊδάρι και στη συνέχεια εκτελέστηκε. Τέλος, οι Μανώλης Μανωλέας και Μιχάλης Τυρίμος είχαν περάσει στην πλευρά του ταξικού εχθρού από την περίοδο της δικτατορίας Μεταξά.

16.Στο Εθνικό Συμβούλιο συμμετείχαν από το χώρο των Φιλελευθέρων οι βουλευτές Κ. Γκότσης και Ηλ. Τσερώνης, ο Στ. Θεοδοσιάδης, ο Θαν. Καρούτας, ο Γιάννης Κονταράτος και άλλοι. Ακόμα, ο δήμαρχος Πάτρας Βασ. Ρούφος, ο οποίος δήλωσε ότι τασσόταν υπέρ της βασιλευόμενης δημοκρατίας, οι βουλευτές Πέλλας του 1936 Θαν. Πέγιος και Κ. Γέσιος, του Λαϊκού και του Μεταρρυθμιστικού Εθνικού Κόμματος αντίστοιχα, ο Λέων. Βελόπουλος, βουλευτής του Λαϊκού Κόμματος το 1935 και της Λαϊκής Ριζοσπαστικής Ένωσης (Κον-δύλης – Θεοτόκης – Ράλλης) το 1936. Με το ΕΑΜ τάχθηκε και ο Γιάννης Σιμόπουλος του Λαϊκού Κόμματος, εθνοσύμβουλος Μεγαλόπολης.

17.Συλλογικό, Ιστορία της Αντίστασης 1940-45, ό.π., σελ. 1.146.

18.Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τόμ. Β’, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981, σελ. 159.

19.Οι κατακτητές επιτάξανε 8.345 σχολικά κτήρια, από τα οποία τα περισσότερα έπαθαν ζημιές ή καταστράφηκαν από τους βομβαρδισμούς και τις πυρκαγιές. Άθικτα έμειναν 719. (Διδασκαλικό Βήμα, τεύχ. 26-29,1946). Κατεύθυνση της ΠΕΕΑ ήταν η αντιμετώπιση της εκτεταμένης εγκατάλειψης του σχολείου. Η Ρόζα Ιμβριώτη, χρησιμοποιώντας τα στατιστικά στοιχεία της περιόδου 1937-1938, ανέφερε ότι το 15% των παιδιών δεν εγγράφονταν σε σχολεία, ενώ από τα υπόλοιπα το 58% έφταναν ως τη Δ’ Δημοτικού και μόνο το 33% ως τη ΣΤ’ Δημοτικού (Ρόζα Ιμβριώτη, “Για μια πραγματική λαϊκή παιδεία», Νέα Γενιά, τεύχ. 48, 20.4.1945, σελ. 9).

20.Εκπαιδευτική Μεταρρύθμιση, εκδ. Προοδευτική Παιδεία, Αθήνα, 1966, σελ. 37-75. Η επέκταση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης σε οχτάχρονη, καθώς και η «σύνδεση της παιδείας με τη ζωή», αποτελούσαν αρχές που ήταν ήδη διατυπωμένες στις επεξεργασίες του Εκπαιδευτικού Ομίλου μετά από τη διάσπασή του το 1927 και εν μέρει εξέφραζαν και υπαρκτά προβλήματα της αστικής εκπαίδευσης πριν το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το περιοδικό Αναγέννηση του Εκπαιδευτικού Ομίλου, αν και έκανε λόγο για σοσιαλισμό, δεν εννοούσε την εργατική εξουσία και την κοινωνικοποίηση των μέσων παραγωγής. Ωστόσο έγραφε το 1927: «Παιδεία λοιπόν αληθινά δημοκρατική με απόλυτη ισότητα και δικαιοσύνη και συμμετοχή όλων των πολιτών, αγοριών και κοριτσιών, στα πνευματικά αγαθά του πολιτισμού και με αντίστοιχη καλλιέργεια των ικανοτήτων των, δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνο σε κοινωνία που δεν θα υπάρχουν κοινωνικές τάξεις και εκμετάλλευση. Το ιδανικό της σωστής παιδείας μόνο σε μια σοσιαλιστικά οργανωμένη κοινωνία μπορεί να πραγματοποιηθεί.» (Αναγέννηση, 7-8/1927, όπως παρατίθεται στο Παναγιώτης Νούτσος, Η σοσιαλιστική σκέψη στην Ελλάδα: από το 1875 ως το 1974, τόμ. 3, εκδ. Γνώση, Αθήνα, 1993, σελ. 615).

21.Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τόμ. Β’, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981, σελ. 414-415.

22.Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τόμ. Β’, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981, σελ. 173. Η περίοδος λειτουργίας ήταν από 5 Ιούλη έως τις 10 Σεπτέμβρη 1944 και αφορούσε τη φοίτηση δασκάλων «1ου βαθμού», απόφοιτων Γυμνασίου. Στο πνεύμα της ίδιας Απόφασης στα Γρεβενά λειτούργησε τρίμηνο Φροντιστήριο υπό τη διεύθυνση του Κώστα Καραπατάκη και την εποπτεία του «Εκπ/κού Γραφείου της Γεν. Δ/νσης Μακεδονίας», στο οποίο φοίτησαν 30 σπουδαστές. Το ίδιο Γραφείο μερίμνησε για την ίδρυση και λειτουργία Παιδικού Σταθμού και περιέθαλψε 130 ορφανά του πολέμου (Γιώργης Ζωίδης, Τα αντιστασιακά, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1985, σελ. 94). Επίσης, Παιδαγωγικά Φροντιστήρια λειτούργησαν στο χωριό Μέση Μηλιά Πιερίας (τον Ιούνη και Αύγουστο του ’44 υπό τη διεύθυνση του Κ. Λουκόπουλου), στο Ερημόκαστρο Θηβών (τον Ιούνη-Ιούλη του ’44 υπό τη διεύθυνση του Ν. Αυγουλά), στο Ξηροχώρι Ιστιαίας, στα Λαγκάδια Αρκαδίας, καθώς και στη Γεωργική Σχολή της Φθιώτιδας (Χρήστος Γκόντζος – Κώστας Αναστασάκος, Οι Εκπαιδευτικοί στην Εθνική Αντίσταση, εκδ. Δίπτυχο, Αθήνα, 1985, σελ. 383-384).

23.Γιώργης Ζωίδης, ό.π., σελ. 94.

24.Ό.π., σελ. 95-96.

25.Ό.π., σελ. 97.

26.Γιάννης Κατσαντώνης, Οι δάσκαλοι στους αγώνες για Ψωμί-Παιδεία-Ελευθερία, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981, σελ. 131.

27.«Η ΕΠΟΝ για τη ζωή, τη χαρά και την υγεία του παιδιού», ΝέαΓε νιά, τεύχ. 51,15.6.1945, σελ. 9.

28.Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τόμ. Β’, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981, σελ. 294-295.

29.Ό.π., σελ. 299.

30.Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης, τόμ. Β’, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981, σελ. 15.

31.Ό.π., σελ. 47.

32.Ό.π., σελ. 18.

33.Συλλογικό, Ιστορία της Αντίστασης 1940-45, τόμ. 3, εκδ. Αυλός, Αθήνα, 1979, σελ. 1.164.

34.Σταμάτης Χατζήμπεης, «Μια ζωή γεμάτη αγώνες. Ο Βίος και το έργο ενός ανθρώπου», εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1966, σελ. 178, όπως παρατίθεται στο Γιάννης Σκαλιδάκης, Η Ελεύθερη Ελλάδα, εκδ. Ασίνη, Αθήνα, 2014, σελ. 194.

35.Ο Φιλελεύθερος, 1.8.1944.

36.Ό.π. Ο Ριζοσπάστης έγραψε για την επιστολή των Αριστερών Φιλελευθέρων προς τον Πλαστήρα:«Συγχαίρουμε τη νέα συνάδελφο, που εκφράζει τις απόψεις των πιο προοδευτικών στοιχείων του κόμματος των Φιλελευθέρων.» (Ριζοσπάστης, 20.8.1944).