«Καμιά εθνική ενότητα δεν υπήρξε στον ελληνοϊταλικό πόλεμο» – Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον ΔΣΕ

Μπροστά στην επέτειο της 28 Οκτώβρη 1940 αναδημοσιεύουμε τον πρόλογο του βιβλίου «Το ΚΚΕ στον ιταλοελληνικό πόλεμο 1940-41» του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ (εκδ. Σύγχρονη Εποχή, 2015). Το ΚΚΕ όταν οι επίσημοι συνιστούσαν υποταγή στον Χίτλερ και στο Μουσολίνι υπήρξε ο δημιουργός και ο στυλοβάτης της Εθνικής Αντίστασης. Ο ελληνικός λαός στη συντριπτική του πλειοψηφία οργανώθηκε και πάλεψε με ΕΑΜ-ΕΛΑΣ-ΕΠΟΝ με ψυχή και καθοδηγητή το ΚΚΕ.

Η παρούσα μελέτη εξετάζει μια ιδιαίτερα σημαντική περίοδο της ιστορίας του ΚΚΕ. Η σημασία της περιόδου καθορίζεται από την ύπαρξη πυκνών γεγονότων σε πολύ μικρό χρονικό διάστημα. Γεγονότων, που αποτυπώνουν βίαιη αλλαγή του συσχετισμού μεταξύ καπιταλιστικών κρατών, επομένως και την απότομη όξυνση της αντίθεσης κεφαλαίου – μισθωτής εργασίας. Από αυτές τις αντικειμενικές συνθήκες της περιόδου καθορίζεται και η τεράστια σημασία του υποκειμενικού παράγοντα, άρα και της μελέτης της πείρας του στον ελληνοϊταλικό πόλεμο, ως μέρος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου.

Πρωταρχικά αναδεικνύεται η πείρα από τη στάση της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΚΔ)1 και του ΚΚΕ απέναντι στον πόλεμο, ταυτόχρονα με τα ηρωικά, αλλά και με τα τραγικά, γεγονότα στις γραμμές του. Αναδεικνύεται η σκληρή πάλη του Κόμματος, μέσα σε συνθήκες βαθιάς παρανομίας, να διαμορφώσει την πολιτική θέση του, να δείξει την αδάμαστη θέλησή του για δράση, να παρέμβει στις εξελίξεις και να σηματοδοτήσει την παρουσία του, τότε που η δικτατορία Μεταξά διατυμπάνιζε την εξαφάνισή του.

Η παρούσα μελέτη είναι ενταγμένη σε σειρά εκδόσεων που έγιναν και θα γίνουν στην πορεία συμπλήρωσης 100 χρόνων (2018) από την ίδρυση του ΚΚΕ, ακριβώς ένα χρόνο μετά τη συμπλήρωση επίσης των 100 χρόνων από τη μεγάλη Οκτωβριανή σοσιαλιστική επανάσταση στη Ρωσία. Αποτελεί βάση στην ιστορική έρευνα της περιόδου, που θα περιλαμβάνεται στο νέο Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1918-1949, Α’ τόμ., του οποίου η επανέκδοση αποτελεί καθήκον του Κόμματος, σύμφωνα με την πολιτική απόφαση του 19ου Συνεδρίου.

Σημαντικό βοήθημα για την πραγματοποίηση αυτής της μελέτης στάθηκαν τα πολύτιμα υλικά του Αρχείου του ΚΚΕ, που η διάσωση και η αποκατάστασή του άρχισαν πριν 20 χρόνια, μετά από τις πλημμύρες του 1994.

Βασικό τμήμα της παρούσας μελέτης αποτελεί η τοποθέτηση σε μια σειρά αποφάσεις της ΚΔ που αφορούν τη στρατηγική της στα χρόνια του Μεσοπολέμου και μέσα στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, καθώς και τις Οδηγίες της προς το ΚΚΕ, οργανικό τμήμα3 της ΚΔ.

Το KKE έχει ξεκινήσει εδώ και αρκετά χρόνια τη μελέτη της ιστορίας του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Μια πρώτη τέτοια απόπειρα έκανε, μερικά χρόνια μετά την αντεπανάσταση του 1989-1991, η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του Κόμματος (15-17 Ιούλη 1995), με τα υλικά «Εκτιμήσεις και προβληματισμοί για τους παράγοντες που καθόρισαν την ανατροπή του σοσιαλιστικού συστήματος στην Ευρώπη. Η αναγκαιότητα και επικαιρότητα του σοσιαλισμού».

Αργότερα το 18ο Συνέδριο (18-22 Φλεβάρη 2009), με βάση βαθύτερη διερεύνηση που ακολούθησε την Πανελλαδική Συνδιάσκεψη, προχώρησε στην εξαγωγή περισσότερων συμπερασμάτων από την ηρωική πορεία του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος και του ΚΚΕ, ενώ έθεσε ως καθήκον αυτή η προσπάθεια να συνεχιστεί. Η συνέχειά της εκφράστηκε με το Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1949-1968, Β’ τόμ., που εγκρίθηκε από την Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΚΚΕ (16 Ιούλη 2011), καθώς και με σειρά βασικών συμπερασμάτων από την πορεία της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ και τη στρατηγική του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, που ενσωματώθηκαν στο Πρόγραμμα του ΚΚΕ (19ο Συνέδριο, 11-14 Απρίλη 2013).

Κάθε χρόνο η αστική τάξη και τα κόμματα του πολιτικού της συστήματος αξιοποιούν την επέτειο της 28ης Οκτώβρη, στο πλαίσιο της ιδεολογικής επίθεσης που θέλει να αναπαράγει τους δεσμούς ενσωμάτωσης της πλειοψηφίας του εργαζόμενου λαού στο σύστημα. Καθόλου τυχαία, τονίζουν τη λεγάμενη «εθνική ενότητα» ως προϋπόθεση της ευημερίας και της προκοπής του λαού, ας συντρίβουν την ίδια στιγμή ακόμα και στοιχειώδη δικαιώματά του.

Οι αστικές δυνάμεις στην Ελλάδα ακολουθούν την «πεπατημένη» όλων των αστικών τάξεων. Κρύβουν το γεγονός ότι ο πόλεμος είναι η συνέχιση της ίδιας πολιτικής που ακολουθήθηκε σε καιρό ειρήνης, αλλά που στον πόλεμο ακολουθείται με τα όπλα. Από τη στιγμή που η πολιτική των κυβερνήσεων συντείνει και υπερασπίζει την εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο, είναι φυσικό επακόλουθο και ο πόλεμος, στον οποίο θα πάρει μέρος η αστική τάξη, είτε αμυνόμενη είτε επιτιθέμενη, να είναι πόλεμος ληστρικός, εκμεταλλευτικός, άρα και ξένος με τα συμφέροντα της εργατικής τάξης.

Καμιά εθνική ενότητα δεν υπήρξε στον ελληνοϊταλικό πόλεμο. Υπήρξαν ασφαλώς αυταπάτες στις λαϊκές μάζες, όχι όμως και πραγματική εθνική ενότητα, γιατί αυτή είναι ανύπαρκτη σε μια ταξική κοινωνία. Στο τέλος του ιταλοελληνικού πολέμου φάνηκε δραματικά ποια ήταν η πραγματικότητα.

Στον ελληνοϊταλικό πόλεμο το ΚΚΕ τοποθετήθηκε με τα τρία γράμματα του τότε ΓΓ της ΚΕ Νίκου Ζαχαριάδη, με τη θέση που διαμόρφωσε η Κεντρική Επιτροπή του Κόμματος και στη συνέχεια η ΚΕ η οποία έμεινε στην ιστορία με την ονομασία «Παλιά ΚΕ».

Το Α’ γράμμα του Ν. Ζαχαριάδη για τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, που είναι και το περισσότερο γνωστό, έχει ημερομηνία 31 Οκτώβρη 1940, δηλαδή γράφτηκε 3 μέρες μετά την έναρξη του πολέμου και δημοσιεύτηκε στον Τύπο στις 2 Νοέμβρη 1940. Το Β’ γράμμα έχει ημερομηνία 26 Νοέμβρη 1940 και το Γ’ γράμμα 15 Γενάρη 1941. Τα δυο τελευταία δεν είδαν τότε το φως της δημοσιότητας, για τους λόγους που αναφέρονται αναλυτικά στο κείμενο. Και τα 3 γράμματα συντάχτηκαν στις φυλακές της Γ ενικής Ασφάλειας στην Αθήνα, όπου κρατούνταν τότε ο Ν. Ζαχαριάδης.

Στα Επίσημα Κείμενα του ΚΚΕ (5ος τόμ. 1940-1945) περιέχεται μόνο το Α γράμμα3 του Ν. Ζαχαριάδη, ενώ το Β’ και το Γ’ περιλαμβάνονται στο Παράρτημα του ίδιου τόμου4. Αυτός ο πολιτικά λαθεμένος διαχωρισμός θα αρθεί σε νέα έκδοση του συγκεκριμένου τόμου.

Επί πολλά χρόνια στο παρελθόν το ΚΚΕ τοποθετήθηκε εκθειάζοντας το Α γράμμα του Ν. Ζαχαριάδη και αποσιωπώντας τα άλλα δυο ή κρατώντας αρνητική στάση απέναντι σε αυτά. Το 1956 και για ένα διάστημα μετά, η καθοδήγηση του Κόμματος, που είχε προκύψει από τη δεξιά οπορτουνιστική στροφή της 6ης Πλατιάς Ολομέλειας (11-12 Μάρτη 1956), καταδίκασε τον Ζαχαριάδη για το Α’ γράμμα, στο πλαίσιο της γενικότερης καταδίκης του επί 25 χρόνια ΓΓ της ΚΕ. Αργότερα το ΚΚΕ, συνεχίζοντας να κρατά αρνητική στάση στο Β’ και στο Γ’ γράμμα, τοποθετήθηκε εξολοκλήρου θετικά στο Α’ γράμμα, ενώ στην πράξη ακύρωσε την κατηγορία για συνεργασία του Ζαχαριάδη με τον ταξικό εχθρό.

Πριν 4 χρόνια το Κόμμα μας, όπως είναι γνωστό, με ειδική απόφαση της Πανελλαδικής Συνδιάσκεψης του ΚΚΕ (16 Ιούλη 2011) αποκατέστησε επίσημα και πλήρως τον Νίκο Ζαχαριάδη, ακυρώνοντας όλες τις προηγούμενες κομματικές αποφάσεις σε βάρος του.5

Στο πλαίσιο της ακύρωσης όλων των συκοφαντικών κατηγοριών, ανέφερε για τον Ν. Ζαχαριάδη στην εξεταζόμενη περίοδο:

«Ο Νίκος Ζαχαριάδης έζησε κρατούμενος στα κάτεργα της 4ης Αυγούστου από το 1936 μέχρι το 1941, όταν η ελληνική κυβέρνηση τον παρέδωσε στους Γερμανούς κατακτητές, που τον μετέφεραν στην Γκεστάπο της Βιέννης και από εκεί στο στρατόπεδο συγκέντρωσης “Νταχάου”, μέχρι το Μάη του 1945. Πέρασε την εννιάχρονη δοκιμασία αλύγιστος.»6

Υπογράμμισε το γεγονός ότι ο Ζαχαριάδης πρωτοστάτησε στη δημιουργία και δράση του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (1946-1949), την κορυφαία έκφραση της ταξικής πάλης στην Ελλάδα κατά τον 20ό αιώνα. Ακόμα, εξήρε την ακλόνητη επιμονή του στην ανάγκη ύπαρξης και ενίσχυσης των παράνομων Κομματικών Οργανώσεων στα χρόνια 1949-1955, στο συνδυασμό της παράνομης με τη νόμιμη δράση.

Ακόμα, η Πανελλαδική Συνδιάσκεψη εκτίμησε τη σημαντική συμβολή του Ν. Ζαχαριάδη στην ανάπτυξη του ΚΚΕ στα χρόνια 1931-1936.

Άγνωστη στο πλατύ αναγνωστικό κοινό εξακολουθεί να παραμένει η ύπαρξη και η δράση της «Παλιάς ΚΕ» (1939-1941). Με την παρούσα εργασία η «Παλιά ΚΕ» αντιμετωπίζεται αντικειμενικά, όχι μόνο ως προς την αναγνώριση της ανιδιοτέλειας και συνολικά της κομματικής ακεραιότητας όλων των μελών της, συμπεριλαμβανομένου και του Μήτσου Παπαγιάννη -κάτι που έχει γίνει στην πράξη εδώ και χρόνια- αλλά και ως προς τις πολιτικές θέσεις της για τον πόλεμο.

Πολλά γράφονται από κατά καιρούς αποχωρήσαντες από το ΚΚΕ, διαγραμμένους λόγω συστηματικής και ομαδοποιημένης έκφρασης των διαφωνιών τους σχετικά με το Πρόγραμμα και τις θέσεις του Κόμματος, αλλά και σε κρίσιμα ζητήματα της ιστορίας του. Επιχειρώντας συνειδητά να σπείρουν την αμφισβήτηση και να υπονομεύσουν την πολιτική γραμμή του ΚΚΕ, ακριβώς επειδή επιδιώκουν μία πολιτική σύμπραξης με αστικές (σοσιαλδημοκρατικής χροιάς) δυνάμεις, επιδίδονται σε συκοφαντίες, όπως ότι το ΚΚΕ αποστασιοποιείται και βάλλει ενάντια στις ένδοξες στιγμές της ιστορίας του και της ΚΔ.

Σκόπιμα αποσιωπούν ότι:

«Το ΚΚΕ είναι το μοναδικό κόμμα στην Ελλάδα που θεωρεί ως ανάγκη και έχει τις προϋποθέσεις να μελετάει επιστημονικά την ιστορία του. (…) Η δυνατότητα και η ικανότητα ενός ΚΚ να μελετά την ιστορία του αποτελεί στοιχείο της ανάπτυξής του, εφόσον η μελέτη της συγκροτεί διαδικασία συνειδητοποίησης των λαθών, των παραγόντων που οδήγησαν σε αυτά και εξαγωγής συμπερασμάτων, με σκοπό να γίνει πιο διεισδυτική και αποτελεσματική δράση του ΚΚ στην οργάνωση της ταξικής πάλης για την κατάργηση εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Με αυτή την έννοια γίνεται διαδικασία έμπνευσης για συνειδητή ηρωική δράση, ιδιαίτερα από τις νέες γενιές των κομμουνιστών.»7

Η προσέγγιση από το ΚΚΕ της ιστορίας του και συνολικά της ιστορίας του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος αντιμάχεται το μηδενισμό και τη λαθολογία που μετέρχεται ο ταξικός εχθρός και οι οπορτουνιστές. Ταυτόχρονα, αντιμάχεται και τον οπορτουνιστικό εξωραϊσμό που συνοδεύεται από αδυναμία και άρνηση εξαγωγής διδαγμάτων, χαρακτηριστικά που εκ των πραγμάτων επίσης βοηθούν τον ταξικό εχθρό.

 

Παραπομπές

1.Η Κομμουνιστική Διεθνής ιδρύθηκε στη Διεθνή Κομμουνιστική Συνδιάσκεψη που συγκλήθηκε στη Μόσχα με πρωτοβουλία του Πανρωσικού Κομμουνιστικού Κόμματος (Μπολσεβίκοι), στις 2 Μάρτη 1919. Στη Συνδιάσκεψη πήραν μέρος 50 αντιπρόσωποι κομμουνιστικών και «αριστερών σοσιαλιστικών οργανώσεων» από 21 χώρες, που είχαν διαφωνήσει με την προδοτική για τα συμφέροντα της εργατικής τάξης στάση της συντριπτικής πλειοψηφίας των κομμάτων της Β’ Διεθνούς (1889-1914) κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού Πολέμου. Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της στάσης των οργανώσεων και των κομμάτων, που συμμετείχαν στο 1^ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, είχαν διαδραματίσει η προπολεμική διαπάλη στους κόλπους της Β’ Διεθνούς, η στάση του κόμματος των Μπολσεβίκων, η Οκτωβριανή σοσιαλιστική επανάσταση και η στάση των σοσιαλδημοκρατών απέναντι στη γερμανική προλεταριακή επανάσταση (1918-1919). Το 2^ο Συνέδριο της ΚΔ, προσπαθώντας να αποτυπώσει σε επίπεδο αρχών και οργανωτικής συγκρότησης το διαχωρισμό από τη σοσιαλδημοκρατία, υιοθέτησε 21 όρους ως προϋποθέσεις για την αποδοχή ενός κόμματος από την Κομμουνιστική Διεθνή. Οι 21 όροι της ΚΔ περιλάμβαναν την αποδοχή της αναγκαιότητας επαναστατικής κατάκτησης της δικτατορίας του προλεταριάτου, την προσαρμογή των προγραμμάτων των κομμάτων υπό την επίβλεψη της Εκτελεστικής Επιτροπής της ΚΔ (ΕΕΚΔ) και τη μετονομασία τους, τη λειτουργία των Κομμουνιστικών Κομμάτων στη βάση του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού και της υπαγωγής των βουλευτών και όλων των προπαγανδιστών στις αποφάσεις της Κεντρικής Επιτροπής, την εκδίωξη από τα Κομμουνιστικά Κόμματα των μεταρρυθμιστών (ειδικότερα στις χώρες όπου τα ΚΚ δρούσαν σε συνθήκες σχετικής νομιμότητας), τη δημιουργία νόμιμου και παράνομου κομματικού μηχανισμού, την πρωτοπόρα δράση στα εργατικά συνδικάτα, την κομματική δραστηριοποίηση στους κόλπους του αστικού στρατού, τη δράση στους φτωχούς αγροτικούς πληθυσμούς, τη διακοπή των σχέσεων με τους «αριστερούς» και «δεξιούς» σοσιαλδημοκράτες και την αποκάλυψη του ρόλου τους, την καταδίκη της αποικιοκρατίας και της ιμπεριαλιστικής επιθετικότητας εναντίον της ΕΣΣΔ. Η Κομμουνιστική Διεθνής στη συνέχεια λειτούργησε ως ένα διεθνές Κομμουνιστικό Κόμμα, οι αποφάσεις του οποίου ήταν δεσμευτικές για κάθε Κόμμα – τμήμα της, ενώ παράλληλα τα Κομμουνιστικά Κόμματα συνενώνονταν και σε περιφερειακό γεωγραφικό επίπεδο, συγκροτώντας τους Τομείς της ΚΔ. Ένας τέτοιος Τομέας ήταν η Βαλκανική Κομμουνιστική Ομοσπονδία (ΒΚΟ) (1920-1931), στην οποία εντάσσονταν το ΚΚΕ και τα ΚΚ Βουλγαρίας, Γιουγκοσλαβίας και Ρουμανίας.

2.Το Α’ Εθνικό Συμβούλιο του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος Ελλάδας (ΣΕΚΕ) (31 Μάη – 5 Ιούνη 1919), εκτιμώντας ότι «τα κόμματα και τα στοιχεία που απαρτίζουν σήμερον τη Β’ Διεθνή επρόδωσαν τη σοσιαλιστική ιδεολογίαν συμπράττοντα με τας αστικάς κυβερνήσεις κατά το διάστημα του πολέμου και ότι συνεργαζόμενα με αυτάς εγκατέλειψαν την πάλην των τάξεων» (Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, τόμ. 1 ος, σελ. 31, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1974), αποφάσισε την αποχώρηση από τη Β’ Διεθνή και την ανάθεση στην Κεντρική Επιτροπή της προπαρασκευής του εδάφους για την προσχώρηση στην Κομμουνιστική Διεθνή. Τον Απρίλη 1920, το 2^ο Συνέδριο του ΣΕΚΕ ενέκρινε την ένταξη του κόμματος στην Κομμουνιστική Διεθνή και τη συμμετοχή του στη Βαλκανική Κομμουνιστική Ομοσπονδία (ΒΚΟ). Αποφάσισε να δεχτεί τους 21 όρους που τέθηκαν από το 2ο Συνέδριο της ΚΔ, με αποτέλεσμα να διαρρήξει τις σχέσεις του με τη διεθνή σοσιαλδημοκρατία, να δεσμευτεί για μια μελλοντική προσαρμογή του προγράμματος του με βάση τις αρχές της Κομμουνιστικής Διεθνούς και να μετονομαστεί σε Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Ελλάδας (Κομμουνιστικό). Η Α’ Πανελλαδική Συνδιάσκεψη του ΣΕΚΕ(Κ) (Φλεβάρης 1922) ανέτρεψε προσωρινά την απόφαση του Β’ Συνεδρίου, εξαιτίας της επικράτησης ρεφορμιστικής γραμμής, με βάση την οποία το ΣΕΚΕ(Κ) είχε την ανάγκη «μακράς νομίμου υπάρξεως» και οι αποφάσεις της ΚΔ και της ΒΚΟ δε θεωρούνταν δεσμευτικές. Ωστόσο, το Εθνικό Συμβούλιο του ΣΕΚΕ (Κ) (Μάης 1923), όπου για πρώτη φορά συμμετείχε και αντιπρόσωπος της ΚΔ, επανέφερε την απόφαση του Β’ Συνεδρίου που μιλούσε για οργανική σύνδεση του Κόμματος με την ΚΔ.

Το 3ο (Εκτακτο) Συνέδριο του ΣΕΚΕ (Κ) (Νοέμβρης – Δεκέμβρης 1924) αποφάσισε την ένταξη στην ΚΔ και τη ΒΚΟ και μετονόμασε το ΣΕΚΕ(Κ) σε Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας (Ελληνικό Τμήμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς), σύμφωνα με το άρθρο 3 του Καταστατικού της ΚΔ, που όριζε ότι κάθε κόμμα παίρνει το όνομα Κομμουνιστικό Κόμμα της τάδε χώρας [Η Κομμουνιστική Διεθνής, Οι Θέσεις και το Καταστατικό όπως ψηφίστηκαν στο 2ο Συνέδριο (6-25 Ιούλη 1920), σελ. 158, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2007].

3.Το ΚΚΕ. Επίσημα Κείμενα, τόμ. 5ος, σελ. 9-10, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1981.

4.Ό.π., σελ. 273-276.

5.Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1949-1968, Β’ τόμ., σελ. 603-806, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2011.

6.Ό.π., σελ. 604.

Σχετικά με τη στάση του Ζαχαριάδη στις φυλακές της 4ης Αυγούστου, ο Κ. Μανιαδάκης ανέφερε: «Εάν υπογράψω δήλωσιν, είπε σημαίνων κομμουνιστής εις την μητέρα του, η οποία τον επεσκέφθη εις τας φυλακάς (…) εάν υπογράψω δήλωσιν είπεν, είμαι υποχρεωμένος ευθύς ως εξέλθω των φυλακών να αυτοκτονήσω.» (Θεόδωρος Μιχ. Λυμπερίου, Το Κομμουνιστικό κίνημα στην Ελλάδα, τόμ. Α, σελ. 180-181, εκδ. Παπαζήση, Αθήνα, 2005).

Επίσης, για τη στάση του Ν. Ζαχαριάδη στο Νταχάου βλέπε δήλωσή του στην Γκεστάπο της Βιέννης και μαρτυρίες συγκρατούμενών του, στο Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1949-1968, Β’ τόμ., εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2011, σελ. 390-394.

7.Δοκίμιο Ιστορίας του ΚΚΕ 1949-1968, Β’ τόμ., σελ. 17, εκδ. Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2011.

«Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον ΔΣΕ». Η στήλη παρουσιάζει πτυχές από γνωστά και λιγότερο γνωστά γεγονότα, φιλοξενεί αναμνήσεις αγωνιστών και καταγράφει μικρές και μεγάλες στιγμές, που χαράχτηκαν με αγώνες και αίμα στις χρυσές σελίδες της Εθνικής μας Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.

Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον ΔΣΕ: Δείτε τις όλες εδώ.