Μάχη του Κουρσκ: Ο θρίαμβος της σοβιετικής στρατιωτικής τέχνης

Ύστερα από την ήττα των γερμανοφασιστικών στρατευμάτων στη μάχη του Στάλινγκραντ (1942-43) και στην πορεία της χειμερινής επίθεσης του σοβιετικού στρατού, η γερμανική φασιστική διοίκηση, σχεδιάζοντας τη θερινή εκστρατεία του 1943, αποφάσισε να ενεργήσει μεγάλη επίθεση στο σοβιετο-γερμανικό μέτωπο, με σκοπό να κερδίσει τη στρατηγική πρωτοβουλία που είχε χάσει. Για την επίθεση, ο εχθρός, διάλεξε την ονομαζόμενη προεξοχή του Κούρσκ, η οποία εισέδυσε βαθιά στη διάταξη των στρατευμάτων του, που είχε σχηματιστεί στην πορεία της χειμερινής και εαρινής επίθεσης των σοβιετικών στρατευμάτων. Εδώ ο εχθρός συγκέντρωσε γύρω στις 50 μεραρχίες (ανάμεσα σε αυτές, 16 μεραρχίες τανκς και μηχανοκίνητες), 2 ταξιαρχίες τανκς, 3 χωριστά τάγματα τανκς και 8 μοίρες πυροβολικού εφόδου, στη σύνθεση των, 2ης και 9ης, στρατιών, της ομάδας στρατιών, «Κέντρο» (διοικητής ο στρατάρχης Γ. Κλύγκε), της 4ης στρατιάς τανκς και της επιχειρησιακής ομάδας «Κεμπφ» και της ομάδας στρατιών «Νότος» (διοικητής ο στρατάρχης Ε. Μανστάιν), συνολική δύναμη γύρω στις 900 χιλ. άνδρες, μέχρι 10 χιλ. πυροβόλα και όλμους, γύρω στις 2,7 χιλ. τανκς και πυροβόλα εφόδου και περισσότερα από 2 χιλ. αεροπλάνα.

Έξω από αυτές τις δυνάμεις, στα πλευρά των δυνάμεων κρούσης, είχαν ταχθεί γύρω στις άλλες 20 μεραρχίες. Για την επιτυχία της επιχείρησης, η γερμανική διοίκηση στήριζε μεγάλες ελπίδες στην αιφνιδιαστική χρησιμοποίηση των καινούργιων βαριών τανκς «Τίγρης» και «Πανθηρ», τα πυροβόλα εφόδου «Φερδινάνδος», τα καταδιωκτικά αεροπλάνα «Φόκκε – Βουλφ – 190 Α» και τα κάθετης εφόρμησης «Χένσελ – 129». Με βάση το σχέδιο επιχείρησης είχαν προβλεφτεί αιφνιδιαστικά συγκεντρωτικά κτυπήματα στη γενική κατεύθυνση Κουρσκ, με σκοπό να κυκλώσουν και να συντρίψουν τη συγκέντρωση των σοβιετικών στρατευμάτων και σε περίπτωση επιτυχίας να αναπτύξουν την επίθεση σε βάθος. Η επιχείρηση πήρε το όνομα «Φρούριο» και έπρεπε να αποτελέσει την αρχή για τις άλλες επιθετικές επιχειρήσεις της θερινής εκστρατείας του 1943.

Μάχη του Κούρσκ – Η σοβιετική αντεπίθεση. Λεπτομερής χάρτης των μπροστινών γραμμών και των κατευθύνσεων των επιθέσεων του σοβιετικού στρατού κατά τη διάρκεια της Μάχης του Χάρτης της Μάχης του Κουρσκ

Για τη θερινή εκστρατεία, ο σοβιετικός στρατός εξασφάλιζε όλες τις αναγκαίες προϋποθέσεις για το πέρασμα στην επίθεση, στην περιοχή της προεξοχής του Κουρσκ. Όταν όμως η σοβιετική αναγνώριση διαπίστωσε την προετοιμασία της μεγάλης θερινής επίθεσης του εχθρού, στη σύσκεψη του Επιτελείου της Ανώτατης Διοίκησης (ανώτατος διοικητής I. Β. Στάλιν), στις 12 Απριλίου, αποφασίστηκε το πέρασμα στην προβλεπόμενη, από νωρίτερα σχεδιασμένη, άμυνα, με σκοπό την αποδυνάμωση και εξάντληση των συγκεντρωμένων δυνάμεων κρούσης του αντιπάλου, κατόπιν το πέρασμα σε αντεπίθεση, για την ολοκλήρωση της συντριβής τους και ανάπτυξη της επίθεσης στις στρατηγικές κατευθύνσεις, νοτιοδυτικά και δυτικά. Προβλέφθηκε, επίσης, το πέρασμα των σοβιετικών στρατευμάτων σέ δραστήριες ενέργειες, σε περίπτωση, που τα γερμανοφασιστικά στρατεύματα δεν αναλάβουν επιθέσεις σε σύντομο χρονικό διάστημα ή τις αναβάλλουν για μακρύτερο διάστημα.

Μάχη του Κουρσκ – Ο στρατηγός, διοικητής της στρατιάς Κωνσταντίν Κωνσταντίνοβιτς Ροκοσόφσκι (δεύτερος από δεξιά).

Τα στρατεύματα του Κεντρικού Μετώπου (διοικητής, ο στρατηγός – διοικητής της στρατιάς Ροκοσόφσκι), είχαν αμυντική διάταξη στο βόρειο τμήμα της προεξοχής του Κουρσκ, τα στρατεύματα του μετώπου Βορόνεζ (διοικητής ο στρατηγός – διοικητής στρατιάς Βατούτιν), στο νότιο τμήμα. Στα μετόπισθέν τους υπήρχε συγκεντρωμένη ισχυρή στρατηγική εφεδρεία, Μέτωπο της Στέπας (διοικητής ο στρατηγός I. Σ. Κόνιεφ). Το συντονισμό ενεργειών των μετώπων διενεργούσαν οι  εκπρόσωποι της Ανώτατης Διοίκησης του στρατού, στρατάρχες της Σοβιετικής Ένωσης Γ. Κ. Ζούκοφ και Α. Μ. Βασιλέφσκι. Στην περίοδο του Απριλίου – Ιουνίου, στην προεξοχή του Κουρσκ, είχαν δημιουργηθεί 8 αμυντικές γραμμές, βάθους μέχρι 300 χλμ. Ιδιαίτερη προσοχή είχε δοθεί στη δημιουργία ισχυρής άμυνας κατά των τανκς. Η μέση πυκνότητα ναρκοθέτησης στις κατευθύνσεις των πιθανών κύριων κτυπημάτων του εχθρού ήταν 1.500 νάρκες κατά των τανκς και 1.700 νάρκες κατά τού πεζικού, στο 1 χλμ. του μετώπου.

Στις αρχές Ιουλίου, στα στρατεύματα των μετώπων Κεντρικό και Βορόνεζ, υπολογίζονται περισσότερο από 1.300 χιλ. άνδρες, περίπου 20 χιλ. πυροβόλα και όλμοι, γύρω στις 3.600 τανκς και μηχανοκίνητα πυροβόλα και πάνω από 2.800 αεροπλάνα. Στις 2 Ιουλίου, η Ανώτατη Διοίκηση στρατού προειδοποίησε τους διοικητές των μετώπων για τη δυνατότητα έναρξης της επίθεσης του εχθρού, μεταξύ 3ης και 6ης Ιουλίου. Αργότερα έγινε γνωστό ότι η επίθεση είχε καθοριστεί για τις 5 Ιουλίου.

Σοβιετικά τανκς στη Μάχη του Κουρσκ

Μερικές ώρες πριν από την έναρξη της επίθεσης του εχθρού άρχισε ισχυρή αντιπροπαρασκευή πυροβολικού και αεροπορίας, με συνέπεια ο εχθρός να υποστεί σημαντικές απώλειες και να μην κατορθώσει να πετύχει αιφνιδιαστικό κτύπημα. Το πρωί, στις 5 Ιουλίου, στο βόρειο τμήμα της προεξοχής τα γερμανοφασιστικά στρατεύματα πέρασαν σε επίθεση, καταφέροντας κύριο κτύπημα στην κατεύθυνση Ολχοβάτκα, στη ζώνη της 13ης στρατιάς. Παρά την είσοδο στή μάχη, όλων των στρατευμάτων κρούσης και την υπεροχή σε δύναμη και μέσα στους στενούς τομείς (στο πρώτο κλιμάκιο ενεργούσαν 500 περίπου τανκς), ο αντίπαλος δεν κατόρθωσε να έχει επιτυχία και μετέφερε το κτύπημα στην κατεύθυνση Πονιρέι, αλλά και εδώ δεν κατόρθωσε να διασπάσει την άμυνα των σοβιετικών στρατευμάτων. Ο εχθρός πέτυχε τελικά να ενσφηνωθεί μόνο στα 10-12 χλμ. Ύστερα από αυτό, στις 10 Ιουλίου, οι επιθετικές του δυνατότητες είχαν πλέον εξαντληθεί. Η 9η γερμανική στρατιά, έχοντας χάσει τα 2/3 των τανκς, ήταν υποχρεωμένη να περάσει στην άμυνα.

Μάχη του Κουρσκ: Ο θρίαμβος της σοβιετικής στρατιωτικής τέχνης
Δείτε στο βίντεο πραγματικές σκηνές από τη Μάχη του Κουρσκ:

Στο νότιο τμήμα της προεξοχής, το κτύπημα του εχθρού στις 5 Ιουλίου συνάντησε την 6η και 7η στρατιά της Φρουράς. Δημιουργώντας σημαντική υπεροχή σε έμψυχο υλικό και πολεμικά μέσα (την πρώτη μέρα είχαν εισαχθεί στη μάχη περισσότερα από 700 τανκς), ο εχθρός κατέβαλε προσπάθειες να διασπάσει την άμυνα στην κατεύθυνση Ομπογιάν και Κοροτσά. Με τίμημα όμως τεράστιες απώλειες, κατόρθωσε να προωθηθεί, μόνο 35 χιλιόμετρα. Τότε ο εχθρός μετέφερε το κύριο κτύπημα στην κατεύθυνση Πρόχοροφκα. Τα σοβιετικά όμως στρατεύματα, ενισχυμένα με στρατηγικές εφεδρείες, κατάφεραν εδώ ισχυρό αντικτύπημα στη σφήνα της εχθρικής δύναμης.

Στις 12 Ιουλίου, στην περιοχή Πρόχοροφκα έγινε μια από τις μεγαλύτερες στην ιστορία των πολέμων μάχη τανκς. Οι αντίπαλοι διέθεταν 1.500 περίπου τανκς και μηχανοκίνητα πυροβόλα, καθώς και μεγάλες δυνάμεις αεροπορίας. Κατά την ημέρα της μάχης ο εχθρός έχασε περισσότερα από 350 τανκς και είχε πάνω από 10 χιλιάδες νεκρούς.

Μάχη του Κουρσκ – Αν είχαν πρόσωπο η απελπισία και η απόγνωση… Γερμανός στρατιώτης μπροστά σε κατεστραμμένο οπλικό σύστημα. Στο πλάι, νεκρός συνάδελφός του

Στις 12 Ιουλίου πραγματοποιήθηκε η στροφή στη μάχη του Κουρσκ. Ο εχθρός πέρασε σε άμυνα και στις 16 Ιουλίου άρχισε να αποσύρει τις δυνάμεις του. Τα στρατεύματα του Μετώπου Βορόνεζ και, στις 19 Ιουλίου, τα στρατεύματα του Μετώπου Στέπας, πέρασαν στην καταδίωξη και απώθησαν τα γερμανοφασιστικά στρατεύματα στη γραμμή που κατείχαν αρχικά. Η Επιχείρηση «Φρούριο» χρεοκόπησε, ο εχθρός δεν κατόρθωσε να αλλάξει την πορεία του πολέμου προς όφελός του.

Στο αποκορύφωμα της μάχης, στις 12 Ιουλίου, τα στρατεύματα του Δυτικού Μετώπου (διοικητής ο στρατηγός Β. Ντ. Σοκολόφσκι) και του Μετώπου Μπριάνσκ (διοικητής ο στρατηγός Μ. Μ. Ποπόφ), άρχισαν την επίθεση κατά της 2ης και της 9ης στρατιάς τανκς του εχθρού στην περιοχή Οριόλ (27 μεραρχίες πεζικού, 8 μεραρχίες τανκς και 2 μηχανοκίνητες μεραρχίες, 1 τάγμα τανκς και 8 μεραρχίες πυροβόλων εφόδου). Εδώ ο εχθρός είχε ισχυρή άμυνα. Το κύριο κτύπημα στη ζώνη του Δυτικού Μετώπου κατάφερε η 11η στρατιά Φρουράς, που προς το τέλος της ημέρας, της 13ης Ιουλίου, διέσπασε την άμυνα του εχθρού σε βάθος 25 χλμ. Η 61η, 3η και 63η στρατιά του Μετώπου του Μπριάνσκ, προωθήθηκαν αντίστοιχα 8, 14 και 15 χλμ. Ύστερα από λίγο, η επίθεση αναπτύχθηκε σε εκτεταμένο μέτωπο, πράγμα που δημιούργησε ευνοϊκές συνθήκες για το πέρασμα σε αντεπίθεση των στρατευμάτων του Κεντρικού Μετώπου, στην κατεύθυνση Κρομ.

Μάχη του Κουρσκ – Σοβιετικοί στρατιώτες παρελαύνουν στο Μπέλγκοροντ μετά την απελευθέρωση της πόλης.

Για την αύξηση της δύναμης κρούσης μπήκαν στη μάχη από την εφεδρεία της Ανώτατης Διοίκησης οι στρατιές: 3η Φρουράς τανκς, 4η τανκς και η 11η. Στις 26 Ιουλίου τα γερμανοφασιστικά στρατεύματα ήταν υποχρεωμένα να εγκαταλείψουν το προγεφύρωμα του Οριόλ και να αρχίσουν την υποχώρηση στη θέση «Χάγκεν» (ανατολικότερα του Μπριάνσκ). Στις 29 Ιουλίου απελευθερώθηκε το Μπόλχοφ, στις 5 Αυγούστου το Οριόλ. Στις 18 Αυγούστου τα σοβιετικά στρατεύματα πλησίασαν την αμυντική γραμμή του εχθρού, ανατολικότερα του Μπριάνσκ. Με την καταστροφή του εχθρού κατέρρευσαν τα σχέδια της γερμανικής φασιστικής διοίκησης για τη χρησιμοποίηση του προγεφυρώματος του Οριόλ, με σκοπό το κτύπημα προς την ανατολική κατεύθυνση. Η αντεπίθεση άρχισε να μετατρέπεται σε γενική επίθεση των σοβιετικών στρατευμάτων.

Μάχη του Κουρσκ: Ο θρίαμβος της σοβιετικής στρατιωτικής τέχνης
Δείτε στο βίντεο περισσότερες εικόνες από τη Μάχη του Κουρσκ:

Την αντεπίθεση στις κατευθύνσεις Μπέλγκοροντ και Χάρκοβο πραγματοποιούσαν τα στρατεύματα των μετώπων Βορόνεζ και Στέπας, σε συντονισμό με το Νοτιοδυτικό Μέτωπο (διοικητής, ο στρατηγός – διοικητής στρατιάς Ρ. Γ. Μαλινόφσκι). Στις εχθρικές δυνάμεις Μπέλγκοροντ – Χάρκοβο περιλαμβάνονται 18 μεραρχίες (ανάμεσα σε αυτές 4 μεραρχίες τανκς) και 2 τάγματα τανκς, η 4η στρατιά τανκς και η επιχειρησιακή ομάδα «Κέμπφ». Η αντεπίθεση άρχισε το πρωί της 3ης Αυγούστου, αφού προηγήθηκε ισχυρή προπαρασκευή πυροβολικού και αεροπορίας. Ύστερα από λίγο μπήκαν στη μάχη οι στρατιές των τανκς 1ης και 5ης Φρουράς. Παρακάμπτοντας τα κέντρα αντίστασης, τα σοβιετικά στρατεύματα προωθήθηκαν μέχρι 20 χλμ. και στις 5 Αυγούστου απελευθέρωσαν το Μπέλγκοροντ. Το βράδυ στη Μόσχα για πρώτη φορά ρίχτηκαν χαιρετιστήριοι κανονιοβολισμοί, προς τιμή των σοβιετικών στρατευμάτων που απελευθέρωσαν το Οριόλ και το Μπέλγκοροντ.

Μνημείο για τη Μάχη του Κουρσκ στο Μπέλγκοροντ

Η πενθήμερη επιθετική ενέργεια των στρατιών 1ης των τανκς και 6ης φρουράς, τις προώθησε περισσότερο από 100 χιλιόμετρα, και στις 7 Αυγούστου κατέλαβαν το Μπογκοντούχοφ. Οι σχηματισμοί της 5ης στρατιάς της Φρουράς των τανκς, σε αυτό το διάστημα, προωθήθηκαν μέχρι 80 χλμ. και ανέπτυξαν την επίθεση προς την κατεύθυνση Λιουμπότιν με την αποστολή να κόψουν το δρόμο υποχώρησης του εχθρού από το Χάρκοβο προς τα δυτικά.

Το βράδυ της 11ης Αυγούστου, τα στρατεύματα του Μετώπου του Βορόνεζ έκοψαν τη σιδηροδρομική γραμμή Χάρκοβο – Πολτάβα. Τα στρατεύματα του Μετώπου της Στέπας πλησίασαν πολύ κοντά στην εξωτερική αμυντική ζώνη του Χάρκοβο. Η γερμανική φασιστική διοίκηση έριξε στη μάχη τις επιχειρησιακές εφεδρείες της, που μεταφέρθηκαν από το Ντονμπάς. Τα αντικτυπήματα όμως, που ανέλαβε κατά την περίοδο 11-17 Αυγούστου κατά των στρατευμάτων του Μετώπου Βορόνεζ, στην περιοχή Μπογκοντούχοφ και κατόπι στην περιοχή Αχτίρκα, δεν είχαν επιτυχία. Ο εχθρός υποχρεώθηκε να διακόψει την επίθεση και να περάσει σε άμυνα. Τα στρατεύματα του Μετώπου της Στέπας, αναπτύσσοντας την επίθεση, στις 23 Αυγούστου, ύστερα από σκληρές μάχες ξεκαθάρισαν ολοκληρωτικά το Χάρκοβο από τον εχθρό. Στην πορεία της αντεπίθεσης, στην κατεύθυνση Μπέλγκοροντ -Χάρκοβο, τα σοβιετικά στρατεύματα προωθήθηκαν 140 χλμ. και στράφηκαν ολοκληρωτικά κατά της νότιας πτέρυγας του γερμανικού μετώπου, καταλαμβάνοντας ευνοϊκές θέσεις για το πέρασμα σε γενική επίθεση, με σκοπό την απελευθέρωση της αριστερής όχθης τής Ουκρανίας και την έξοδο στον ποταμό Δνείπερο.

Μάχη του Κουρσκ – Κατεστραμμένο τανκ του γερμανοφασιστικού στρατού. Μπροστά κείτεται νεκρός Γερμανός στρατιώτης.

Στη μάχη του Κουρσκ, που κράτησε 50 μέρες, καταστράφηκαν 30 περίπου μεραρχίες του εχθρού, μεταξύ αυτών και 7 μεραρχίες τανκς. Οι γενικές απώλειες των γερμανοφασιστικών στρατευμάτων σε νεκρούς και βαριά τραυματίες ξεπέρασαν τις 500 χιλ. άνδρες. Η σοβιετική αεροπορία κατέκτησε τελειωτικά την κυριαρχία στον αέρα. Στην επιτυχημένη έκβαση της μάχης του Κουρσκ συνέβαλαν σε μεγάλο βαθμό οι δραστήριες ενέργειες των παρτιζάνικων τμημάτων, στις παραμονές της μάχης του Κουρσκ, καθώς και κατά τη διάρκειά της. Με κτυπήματα στα μετόπισθεν του εχθρού, τα παρτιζάνικα τμήματα είχαν καθηλώσει γύρω στις 100 χιλ. στρατιώτες και αξιωματικούς του εχθρού. Οι παρτιζάνοι ενέργησαν 1.460 επιδρομές στις σιδηροδρομικές γραμμές, είχαν αχρηστέψει περισσότερες από 1.000 ατμομηχανές και καταστρέψει περισσότερες από 400 στρατιωτικές αμαξοστοιχίες και φάλαγγες αυτοκινήτων.

Μάχη του Κουρσκ – Εικόνα καταστροφής στις γραμμές των γερμανοφασιστών, μετά την επιδρομή της σοβιετικής αεροπορίας

Η μάχη του Κουρσκ είναι μια από τις μεγαλύτερες μάχες του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου (1941-45), στην οποία ο σοβιετικός στρατός ματαίωσε την τελευταία μεγάλη επίθεση των γερμανοφασιστικών στρατευμάτων στα σοβιετογερμανικό μέτωπο και εδραίωσε τελειωτικά τη στρατηγική πρωτοβουλία στα δικά του χέρια. Από όλες τις νίκες του 1943, αυτή ήταν η αποφασιστική στην εξασφάλιση της ριζικής στροφής στην πορεία του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου και του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου, που έληξε με την απελευθέρωση της αριστερής όχθης της Ουκρανίας και τη συντριβή της Εχθρικής άμυνας πάνω στο Δνείπερο, στο τέλος του 1943.

Η γερμανική φασιστική διοίκηση υποχρεώθηκε να παραιτηθεί από τη στρατηγική της επίθεσης και να περάσει στην άμυνα, σε ολόκληρο το μέτωπο. Αναγκάστηκε να μεταφέρει στο Ανατολικό Μέτωπο στρατεύματα και αεροπορία από το θέατρο των πολεμικών ενεργειών της Μεσογείου, πράγμα που διευκόλυνε την απόβαση των αγγλοαμερικανικών στρατευμάτων στη Σικελία και Ιταλία. Η μάχη του Κουρσκ, αποτέλεσε το θρίαμβο της σοβιετικής στρατιωτικής τέχνης.

(*Στοιχεία από τη Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια)