Μάνα η Χρύσω καίγεται! – Η άγνωστη νικηφόρα μάχη στη Χρύσω Ευρυτανίας και τα βάρβαρα φασιστικά αντίποινα στο χωριό

Η Χρύσω και οι Ευρυτανικές Θερμοπύλες!

Μετά το σάλπισμα του απελευθερωτικού αγώνα με την εμφάνιση του Άρη και των συντρόφων του στη Δομνίστα Ευρυτανίας στις 7 Ιουνίου 1942 , το αντάρτικο φουντώνει και δυναμώνει στα κακοτράχαλα μα πάντα αδούλωτα βουνά της Ευρυτανίας. Η νικηφόρα μάχη του Κρίκελλου ανήμερα της 28ης Οχτώβρη 1942 αποτελεί κομβικό γεγονός στην εξέλιξη του αγώνα, όπως και η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου στις 25 του Νοέμβρη της ίδιας χρονιάς. 

Οι Ιταλοί φασίστες κρατάνε το Καρπενήσι με την υποδιοίκηση της Άλμπα Τζούλια. Έχουν αποκλείσει με συρματοπλέγματα την πόλη, τρομοκρατούν, βασανίζουν και δολοφονούν όσους αντιστέκονται, ενώ παράλληλα εφορμούν προς τα χωριά για ανεύρεση όπλων συνάμα βέβαια με την προσφιλή τους τακτική, το πλιάτσικο στα φτωχά και χειμαζόμενα από την πείνα αγροτόσπιτα. Μαζί τους διάφοροι μαυραγορίτες και ιταλοντυμένοι δωσίλογοι αλήτες όπως ο γνωστός Κοροκίδας, ο Στέλλας, ο Πατακιάς, ο Κιούσης, ο Τουρκοχρήστος  και άλλα κατακάθια.

Ταυτόχρονα όμως στα χωριά περιοδεύουν και οι Αντάρτες του ΕΛΑΣ καλώντας το λαό να ξεσηκωθεί και να σπάσει έμπρακτα την τρομοκρατία και τα δεσμά της φασιστικής σκλαβιάς. 

Άποψη της Χρύσως σήμερα

Η Χρύσω, ένα πανέμορφο ευρυτανικό χωριό σκαρφαλωμένο στα 750 μέτρα, βρίσκεται φωλιασμένη ανάμεσα στα βουνά Καυκί και Κόψη-Προσηλιάκου. Από το Καρπενήσι απέχει 50 χλμ. Φαντάζει σαν ένα απόρθητο φυσικό οχυρό με τα στενά της Σούιλας, με τους πελώριους κατακόρυφους βράχους που ορθώνονται επιβλητικοί σαν πέτρινοι τιτάνες. Τοξωτά γιοφύρια του 15ου αιώνα σμίγουν τις όχθες του Χρυσιώτη ποταμού, παλιές εκλησίες, νερόμυλοι και οι περίφημες 7 παμπάλαιες πετρόχτιστες βρύσες με τα οξύρυγχα τόξα που παραπέμπουν σε… αραβική τεχνοτροπία, συνθέτουν μια εικόνα απαράμιλλης ομορφιάς. Μαζί και οι υπέροχοι φιλόξενοι άνθρωποι με τη μεγάλη λαϊκή καρδιά που σε κάνουν αμέσως να αισθάνεσαι μέλος της ωραίας παρέας τους όταν τους επισκεφθείς!

Η Χρύσω προπολεμικά, 1938

Η Χρύσω είναι ένα ιστορικό χωριό που οι ρίζες του χάνονται στα βάθη των αιώνων. Το χωριό κάηκε στη δεύτερη δεκαετία του 19ου αιώνα κατά τη διάρκεια συγκρούσεων μεταξύ του Λεπενιώτη (αδερφού του Κατσαντώνη) και του τουρκοπροσκυνημένου κοτζαμπάση Θέου ο οποίος είχε εκεί τον πύργο του. Για χρόνια στη Χρύσω κείτονταν και τα ερείπια από τον τάφο του πολύ Βεληγκέκα, πρωτοπαλίκαρου του Αλή Πασά, που είχαν εξοντώσει σε μάχη οι Κατσαντωναίοι. Στην εξέγερση του ’21 πολλοί Χρυσιώτες έλαβαν μέρος και τιμήθηκαν αργότερα και με αριστεία ανδρείας.   

Ο καπετάν Ερμής

Από τη Χρύσω κατάγονταν ο επιστήθιος φίλος του Άρη Βελουχιώτη, ο δάσκαλος Βασίλης Πριόβολος (“καπετάν-Ερμής”) ηγετικό στέλεχος του Αρχηγείου Ευρυτανίας του ΕΛΑΣ. Από τη Χρύσω ήταν και ο ξακουστός “Λευτέρης Χρυσιώτης” (Σπύρος Τσιλιγιάννης), καθώς επίσης και ο “Ανδρούτσος (Παναγιώτης Καρανίκας), ο “Καραϊσκάκης” (Κώστας Καρανίκας), ο “Έλατος” (Λάμπρος Μπετχαβάς), ο “Μαυρομιχάλης” (Δημήτρης Μαρούλης), ο “Νέστορας” (Κώστας Μαντής), ο “Θησέας” (Τάκης Σαρρής) αλλά και πλήθος άλλων αγωνιστών. Στο δεύτερο αντάρτικο πολλοί Χρυσιώτες πολέμησαν στο πλευρό του ΔΣΕ. 

Στις αρχές του Δεκέμβρη του 1942, ελάχιστες μέρες μετά το Γοργοπόταμο, οι Ιταλοί φασίστες ταπεινωμένοι από τις ήττες τους αποφασίζουν να πραγματοποιήσουν εκτεταμένες εκκαθαριστικές επιχειρήσεις στο γεωγραφικό χώρο της ανταρτομάνας Ευρυτανίας με αιχμή τ’ Άγραφα και στόχο να εξοντώσουν τα διαρκώς αναπτυσσόμενα αντάρτικα τμήματα του ΕΛΑΣ. Γι’ αυτό το λόγο συγκροτούνται δύο τεράστιες φάλαγγες δυναμικότητας χιλιάδων ανδρών (περίπου 3000 συνολικά) που ξεκινούν ταυτόχρονα από Καρπενήσι και Αγρίνιο. 

Στις 4 Δεκέμβρη 1942 η ιταλική φάλαγγα από το Καρπενήσι στρατοπεδεύει στα λιβάδια της Βίνιανης. Η έτερη φάλαγγα εξ’ Αγρινίου φτάνει στο Κεράσοβο.  

Ταυτόχρονα, όμως, δύναμη 100 περίπου ατρόμητων ανταρτών με μπροστάρη τον “Ερμή” του Αρχηγείου Ευρυτανίας προωθούνται πάνω από την παλιά Βίνιανη…

Τα στενά της Σούιλας στη Χρύσω

Στις 5 Δεκέμβρη, οι εκατό ψυχωμένοι αντάρτες ξεκινούν να πιάσουν τα στενά της Σούιλας στη Χρύσω για να ανακόψουν την εχθρική επέλαση της φάλαγγας από το Καρπενήσι. Από κακή όμως πληροφόρηση δεν έχουν γνώση για τις κινήσεις της δεύτερης ιταλικής φάλαγγας, αυτής από το Κεράσοβο, που ήδη προ-πορεύεται προς το ίδιο σημείο! Οι Ιταλοί σέρνουν μαζί τους και 4 χωρικούς ως ομήρους (Μιχάλη Τριανταφυλλόπουλο, Βασίλη Γκαρίλα, Σπύρο Μεριγκούνη και έναν αγροφύλακα τον Ανδρέα Δερμάνη τον οποίο πήραν δια της βίας για να τον χρησιμοποιήσουν ως οδηγό). Οι αντάρτες τούς αντιλαμβάνονται και κινούνται παραποτάμια στον Γαβρενίτη. Συμβαίνει όμως το εξής: Επειδή είναι χειμώνας και οι φυλλωσιές από τα πλατάνια έχουν πέσει οι αντάρτες δεν καλύπτονται επαρκώς… Έτσι γίνονται αντιληπτοί και βάλλονται με όλμους και συνεχή πυρά, ενώ ταυτόχρονα οι Ιταλοί κατηφορίζουν προς το σημείο. Η αντάρτικη δύναμη κόβεται στη μέση. Εξ’ αυτών, 70-80 πραγματοποιούν ελιγμό και κινούμενοι μέσω του ποταμού φτάνουν εξουθενωμένοι στον Άγιο Δημήτριο. Δεν υπάρχουν νεκροί ΕΛΑΣίτες, αλλά δυστυχώς συλλαμβάνονται 5 αντάρτες οι οποίοι κρατούνται ως όμηροι μαζί με τους χωρικούς που προαναφέραμε. 

ΟΜΩΣ, 28 ατρόμητα παλικάρια με αρχηγό τον Ερμή κατορθώνουν να αποφύγουν τον ιταλικό κλοιό και να περάσουν… πιάνοντας πρώτοι τα στενά της Σούιλας!!! Ανάμεσά τους βρίσκονται και κάποιοι Χρυσιώτες. Οι λίγοι γενναίοι επαναστάτες μαχητές είναι αποφασισμένοι να μην επιτρέψουν στο ιταλικό φασιστολόι να διαβεί τις Ευρυτανικές Θερμοπύλες! Οι Ιταλοί δεν φαντάζονται ότι μια χούφτα άνθρωποι θα αποτολμούσαν ένα τέτοιο εγχείρημα.

Ανυποψίαστοι μπαίνουν στην επικίνδυνη στενωπό. Μόλις η εμπροσθοφυλακή τους φτάνει στην “Κόκκινη Στράτα” ο Ερμής δίνει το σύνθημα. Οι ταμπουρωμένοι στα βράχια αντάρτες βάζουν εναντίον τους. Η προσοχή τους εστιάζεται στο να μην χυπηθεί κανείς από τους ομήρους που οι ιταλοί κοκορόφτεροι φασίστες χρησιμοποιούν ως ανθρώπινες ασπίδες. Τα αντάρτικα βόλια βρίσκουν επιτυχώς το στόχο τους. Οι πρώτοι Ιταλοί εισβολείς σωριάζονται χτυπημένοι θανάσιμα. Ακολουθούν νέα καταιγιστικά πυρά. Αρχικά οι Ιταλοί προσπαθούν να ανταποδώσουν χωρίς όμως να καταφέρουν να πλήξουν τους επιτιθέμενους που αποδεικνύουν ότι κατέχουν άριστα την τεχνική του αντάρτικου αιφνιδιασμού! Τότε είναι που επικρατεί ασύλληπτος πανικός σε όλη την ιταλική φάλαγγα. Τρομοκρατημένοι γυρνάνε προς τα πίσω. Πολλοί ποδοπατιούνται αναμεταξύ τους, άλλοι πηδάνε στο γκρεμό. Οι αντάρτες συνεχίζουν να τους μακελεύουν, μέχρις ότου τελειώνουν τα πυρομαχικά που διαθέτουν! 

Ο εχθρός  οπισθοχωρεί άτακτα. Η Χρύσω δεν πατιέται με μάχη! 

Η εφημερίδα “Μαχόμενη Ευρυτανία”

6 νεκροί και πάνω από 20 τραυματίες Ιταλοί είναι οι εχθρικές απώλειες, σύμφωνα με τις πιο μετριοπαθείς εκτιμήσεις. Ανάμεσα στους νεκρούς και ένας αξιωματικός. Άλλες πληροφορίες (από την εφημερίδα “Μαχόμενη Ευρυτανία” αλλά και από χιλιοτραγουδισμένα αντάρτικα τραγούδια) ανεβάζουν τον αριθμό τους σε 40 ή και 50 και τους τραυματίες σε 100. Το βέβαιο είναι ότι οι Ιταλοί προσπάθησαν να αποσιωπήσουν το πραγματικό μέγεθος της ήττας τους για να αποφύγουν τον απόλυτο εξευτελισμό.

Οι αντάρτες δεν έχουν καμιά απώλεια. Μάλιστα μέσα στην αναμπουμπούλα κατόρθωσαν να διαφύγουν και δύο από τους 9 ομήρους, ο Δερμάρης και ο Μεριγκούνης. Μετά τον επιτυχή αιφνιδιασμό και την οπισθοχώρηση των Ιταλών, οι 28 ατρόμητοι αντάρτες αποχωρούν με κατεύθυνση τον Αγιο Δημήτριο όπου θα συναντηθούν με τους υπόλοιπους συμμαχητές τους τους και κατόπιν εντολής θα προωθηθούν προς το Καροπλέσι Αγράφων για άλλες πολεμικές επιχειρήσεις. 

“Μεσ’ στην Ευρυτανία και μες στο Σουιλά
οι αντάρτες πολεμάνε μ’ ιταλικά σκυλιά.
Με δυο με τρεις χιλιάδες, αντάρτες εκατό
ρεις μέρες πολεμάνε χτυπάνε τον οχτρό.
Σκοτώσανε πενήντα, σκορπίσαν στα βουνά
και μπήκαν οι φασίστες και βάλανε φωτιά.
Μας κάψαν το χωριό μας τ’ ανήμερα θεριά,
μας κάψαν το σχολιό μας που σπούδαζαν παιδιά.
Μας κάψαν το χωριό μας το Χρύσω το χρυσό
που είναι δοξασμένο στον κόσμο ξακουστό”

(Αντάρτικο τραγούδι για τη μάχη της Χρύσως)

Αντίποινα…

Οι Ιταλοί τρομοκρατημένοι θα κατευθυνθούν προς την τοποθεσία Νημάτια όπου και θα στρατοπεδεύσουν για δυο μερόνυχτα αναμένοντας και την άλλη φάλαγγα από το Καρπενήσι. “Μάτι δεν έκλεισαν” σύμφωνα με τις μαρτυρίες των αγωγιατών που είχαν μαζί τους!

Την επομένη 6 Δεκέμβρη 1942, οι θρασύδειλοι φασίστες ξεσπούν την εκδικητική τους μανία επάνω στους ανυπεράσπιστους ομήρους, αντάρτες και χωρικούς. Τους βασανίζουν απάνθρωπα και στη συνέχεια αφού τους βάζουν να σκάψουν μόνοι τους τον τάφο τους, τούς εκτελούν εν ψυχρώ, στη θέση Λογγά Σαρρή.  

Οι 7 δολοφονημένοι ήρωες ήταν: Οι δύο όμηροι από το Κεράσοβο, ο Μιχάλης Τριανταφυλλόπουλος και ο Βασίλης Γκαρίλας, καθώς και οι 5 συλληφθέντες αντάρτες, Γιώργος Γκούβας, Δημήτρης Χειλάς, Γιώργος Χόντος, Δημήτρης Κακαβάς, και ένας άγνωστος Θεσσαλός μαχητής.

Σειρά πλέον έχει το χωριό…

Μόλις οι δειλοί Ιταλοί φασίστες νοιώθουν ότι βρίσκονται και πάλι σε θέση ισχύος ξεκινούν να ρίχνουν όλμους στο χωριό ενώ ταυτόχρονα συγκροτούν επίλεκτα τάγματα εφόδου. 

Όμως οι κάτοικοι της Χρύσως, με πρωτοβουλία της ΕΑΜικής οργάνωσης και άλλων χωριανών, είχαν ήδη τοποθετήσει καραούλια-σκοπιές γύρω από το χωριό. Μόλις αντιλαμβάνονται τις εγκληματικές προθέσεις του εχθρού δίνουν “το σήμα” στον κόσμο να αποχωρήσει. Οι Χρυσιώτες καταφεύγουν στα γύρω βουνά, σε σπηλιές και άλλα απρόσιτα σημεία μέσα στα πυκνά ελατοδάση. Το κρύο του Δεκέμβρη θερίζει, αλλά δεν υπάρχει άλλη επιλογή, προκειμένου να αποφευχθεί βαρύτερο τίμημα-αίματος. Τελευταία στιγμή κρύβουν σε αυτοσχέδιες κρυψώνες ό,τι μπορούν από το φτωχικό βιός τους.

Προς τη Χρύσω

Στις 7 Δεκέμβρη ένας επιλεγμένος ιταλικός λόχος εισβάλλει αρχικά στο έρημο χωριό. Καίνε 18 σπίτια, 2 εκκλησίες με σπάνιες τοιχογραφίες του 1612, και το σχολείο. Κατόπιν ξαναγυρνάνε στα Νημάτια και από κει όλοι μαζί πλέον -πάνω από 3000 καθάρματα- διαβαίνουν μέσα από τη Χρύσω με κατεύθυνση τα Άγραφα. Στο πέρασμά τους δεν αφήνουν τίποτε όρθιο. Μπουκάρουν αφηνιασμένοι στα σπίτια, λεηλατούν τα λίγα υπάρχοντα των φτωχών χωρικών, σφάζουν και τρώνε τα ζώα και στο τέλος βάζουν φωτιά από άκρη σε άκρη σε όλο το χωριό. Από 90 σπίτια που έγιναν με το αίμα και τον ιδρώτα των Χρυσιωτών απομένουν όρθια μονάχα 5. Κι΄ αυτά επειδή κάποιοι Χρυσιώτες που έβλεπαν από απέναντι την καταστροφή, τούς έπληξαν με λίγα λιανοντούφεκα οπότε οι χιλιάδες… “γενναίοι του Μουσολίνι” κιότεψαν.

Από εκεί οι Ιταλοί με συνοδεία πολεμικών τους αεροπλάνων, περνάνε από το Μάραθο, το χωριό του Κατσαντώνη, όπου καίνε κάμποσα σπίτια, εκτελούν το Σπύρο Καλύβα και στις 10 Δεκέμβρη μπαίνουν στο πανέμορφο ιστορικό χωριό των Αγράφων το οποίο πυρπολούν ισοπεδώνοντάς το.

Η Χρύσω στις φλόγες

Στις 11 Δεκέμβρη ξαναγυρνούν στη Χρύσω, στρατοπεδεύουν όλη τη μέρα στο μακελεμένο χωριό και μαζί με μελανοχίτωνες που ήρθαν για επιπλέον ενισχύσεις απ’ το Καρπενήσι, ολοκληρώνουν την καταστροφή και τις λεηλασίες σε ότι είχε απομείνει. Στις 12 του μηνός αποχωρούν αφήνοντας ξοπίσω τους ερείπια και όλεθρο.

Οι Χρυσιώτες επιστρέφουν στο χωριό τους… Η εικόνα που αντικρύζουν παραπέμπει σε βιβλική καταστροφή. Παντού ερείπια που καπνίζουν, χαλάσματα, διαλυμένα νοικοκυριά, ακαθαρσίες στα σοκάκια, δέρματα σφαγμένων ζώων κρεμασμένα στους φράχτες, μέχρι και τις κατσαρόλες είχαν αχρηστέψει τρυπώντας τες με τις ξιφολόγχες. Δεν έμεινε “πέτρα στην πέτρα”. Και βέβαια ούτε ένα κατάλυμα για να μείνουν οι άστεγοι, ούτε ένα σπυρί καλαμπόκι για να τραφούν οι  πληγέντες, οι οικογένειες και τα παιδιά…

Οι περήφανοι κι αδούλωτοι κάτοικοι της Χρύσως δεν το βάζουν κάτω. Με “ψυχή βαθιά”, με τη μεταξύ τους αλληλεγγύη και με την καθοριστική συμβολή των ΕΑΜικών οργανώσεων και της ΕΠΟΝ της Ευρυτανίας, απ’ όπου αποστέλλεται βοήθεια σε τρόφιμα, σκεύη, συνεργεία και υλικά ανακατασκευής, το ηρωικό χωριό, παρά τις βαριές πληγές του, ξαναστέκει στα πόδια του. Οι Χρυσιώτες λένε: “κάποτε τα σπίτια θα τα ξαναφτιάξουμε, σκλάβοι στους Νέρωνες να μην μείνουμε”! 

Ουσιαστικά η ανοικοδόμηση του χωριού ξεκίνησε τη δεκαετία του ’50…

Το μνημείο των εκτελεσμένων

Το πείσμα και η θέληση για αντίσταση φουντώνει στη φτωχολογιά της ευρυτανικής αγροτιάς, ενώ όλο και περισσότερα παλικάρια εντάσσονται στα ένοπλα τμήματα του ΕΛΑΣ. Λίγες μέρες μετά την καταστροφή της Χρύσως ο Άρης και οι αντάρτες του παίρνουν εκδίκηση πετσοκόβοντας τους Ιταλούς στην περίφημη μάχη του Μικρού Χωριού στις 18 Δεκεμβρίου 1942. Από τις 28 Απρίλη 1943, οι Ιταλοί αποχωρούν και η ανταρτομάνα Ευρυτανία αναπνέει πλέον ελεύθερη!

Και η Χρύσω, αυτό το μέχρι τότες άσημο χωριουδάκι των ευρυτανικών βουνών, περνάει στο πάνθεον της χρυσής αντιστασιακής ιστορίας αυτής της χώρας…

“Των Χρυσιωτών τα ήσυχα σπιτάκια παν’ και εκείνα
τα έκαψε, τα γκρέμισε του Ιταλού η αξίνα
κι απ’ το χωριό το ολόμορφο ως μεσ’ το Καρπενήσι,
ο τύραννος χαλάσματα περνώντας έχει αφήσει.
Χρύσω μ’ αθάνατο χωριό, βάσταξε την ψυχή σου.
Να ζήσουν όλα σ’ τα παιδιά, Λευτέρης και Ερμής σου.
Οι αντάρτες μας τον πόνο σου τον έκαναν παντιέρα
και με αυτή τους βάρβαρους θα διώξουνε μια μέρα”

(Ανώνυμου)

ΥΓ: Ακόμη αναλυτικότερα για τη Χρύσω, μπορείτε να δείτε και εδώ.