«Μέσα στο σκοτάδι της μαύρης σκλαβιάς ο Τύπος μας είναι το μοναδικό αληθινό φως…» – Παράνομα τυπογραφεία στην Κατοχή – Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον ΔΣΕ

Για την ιστορία του παράνομου επαναστατικού τύπου στη χώρα μας, θα χρειαζόταν κανείς να γράψει αρκετούς τόμους. Οι κομμουνιστές δεν παραιτήθηκαν ποτέ από την ανάγκη – καθήκον της έκδοσης και της μαζικής κυκλοφορίας επαναστατικού τύπου, που θα διαφωτίζει και θα καθοδηγεί τις εργαζόμενες μάζες, ακόμα και δεσμώτες ή εξόριστοι ή με το όπλο στο χέρι.

Απ’ την πολύχρονη, μαρτυρική μα και συνάμα ηρωική και όμορφη ιστορική διαδρομή του κομματικού – επαναστατικού τύπου σε συνθήκες παρανομίας, δίνουμε ορισμένες βασικές πλευρές, κύρια από την ιστορία του “Ρ”, στις παρακάτω σελίδες.

Πριν την κατοχή

Αρκετές φορές, πριν τη δικτατορία της 4ηςΑυγούστου του ’36 που έβγαλε το “Ρ” στην πρώτη, χρονικά μεγάλη, περίοδο παρανομίας, ο “Ρ” χρειάστηκε να κυκλοφορήσει παράνομα. Απ’ αυτήν την περίοδο παραθέτουμε ενδεικτικά αποσπάσματα από άρθρο του “Ρ” της 1^ης Μάρτη του ’36 που αναφέρεται στην παράνομη έκδοσή του στις μέρες του βενιζελικού στρατιωτικού κινήματος το Μάρτη του ’35: «Ένας – ένας, περνώντας απ’ τους έρημους σκοτεινούς δρόμους, συγκεντρωθήκαμε σ’ ένα σπίτι κοντά στου Μακρυγιάννη. Έπρεπε να οργανώσουμε απ’ όλες τις μεριές την έκδοση και την κυκλοφορία του παράνομου “Ριζοσπάστη”». Τα απαραίτητα μέτρα είχαν ήδη παρθεί, είχαν οργανωθεί τρία συνεργεία, τα δύο εφεδρικά. «Σε λίγη ώρα τα είχαμε κανονίσει. Σύνδεσμοι, τρόπος πληροφοριών, υπεύθυνοι, ραντεβού, σπίτια συγκέντρωσης (…) Την επαύριο αρχινά η δουλειά. Είνε δύσκολη μα πάει καλά. Μέσα στη μέρα καταρτίζονται τέσσερα συνεργεία πληροφοριών (…)Ένα ραδιόφωνο συμπληρώνει τις πληροφορίες. Οι πληροφορίες συγκεντρώνονται όλες κάθε απόγευμα, συγκρίνονται, ελέγχουνται, γράφουνται, στοιχειοθετούνται, κυκλοφορούν».

Σκίτσο που δημοσιεύθηκε στο “Ρ” της 4ης Απρίλη 1982 και απεικονίζει τη διαδικασία της εκτύπωσης, στη συνέχεια τη μεταφορά – διανομή και τέλος τη μελέτη του παράνομου κομματικού – επαναστατικού τύπου.

Η κυκλοφορία γίνεται με δυσκολίες, καθώς χαφιέδες και στρατιωτικοί λυσσούν, γίνονται συλλήψεις. Μα οι εργάτες – δια κινητές του “Ρίζου” κατορθώνουν να διακινούν 2.500 φύλλα στην Αθήνα και «χέρι – χέρι να διαβάζονται από χιλιάδες εργαζομένους».

Τα πρώτα παράνομα φύλλα του “Ρ” στα χρόνια της κατοχής

Στα χρόνια του τιτάνιου απελευθερωτικού αγώνα του λαού μας μέσα από το ΕΑΜ, τον ΕΛΑΣ και την ΕΠΟΝ ενάντια στους ξένους κατακτητές και τα ντόπια όργανά τους, ο παράνομος κομματικός – επαναστατικός τύπος γίνεται ο φλογερός εμψυχωτής του αγώνα, με πρώτο το “Ριζοσπάστη”, όργανο της ΚΕ του ΚΚΕ. Η μάχη για την εξασφάλιση των μέσων για την έκδοση, τη συλλογή των πληροφοριών ως τη διακίνηση, ήταν μια καθημερινή σκληρή αναμέτρηση που έφερνε τους κομμουνιστές αντιμέτωπους με αμέτρητες δυσκολίες και εμπόδια, τη διακινδύνευση της ίδιας της ζωής τους προκειμένου η εφημερίδα να γραφτεί, να τυπωθεί, να φτάσει στα χέρια του λαού.

Στα 1941, έπειτα από την 6η Ολομέλεια της ανασυγκροτημένης Νέας Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, ξεκινά άμεσα η έκδοση του “Ρ” και των “Βδομαδιάτικων Νέων”, που κυκλοφόρησαν μέσα στην κατοχή για 21 συνεχείς εβδομάδες με γραφομηχανή, πολύγραφο και χαρτί που εξασφάλισε ο Κώστας Βιδάλης. Είχε προηγηθεί η προσπάθεια του Άρη Βελουχιώτη, που είχε τυπώσει, σε δικό του αυτοσχέδιο τυπογραφείο, ένα φύλλο του “Ρ”.

Έκτακτη έκδοση του “Ρ” της κατοχής στις 1/11/1943 αφιερωμένη στην επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Το πρώτο φύλλο του “Ρ” με ευθύνη της ΚΕ του ΚΚΕ, τυπώθηκε σ’ ένα σπίτι στις Τζιτζιφιές, με πρωτόγονα μέσα. Έπειτα από πολλές προσπάθειες, εκτυπώθηκε το πρώτο, κατοχικό φύλλο του “Ρ” σε σχήμα τετραδίου. Η τοποθεσία αυτή όμως αποκλείστηκε, οι πλάκες, ο κύλινδρος και τα τυπογραφικά στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν για αυτήν την έκδοση θάφτηκαν μέσα σε ένα βαρέλι στον κήπο του σπιτιού.

Τα επόμενα φύλλα του “Ριζοσπάστη” τυπώθηκαν σε ένα μικρό πρωτόγονο τυπογραφείο, ενώ στις γειτονιές της Αθήνας “κρύφτηκαν” σε υπόγεια και φτωχικά σπίτια αυτοσχέδια “πιεστήρια” για να τυπώνουν τον “Ρ”, την ΚΟΜΕΠ και άλλα ΕΑΜικα έντυπα.

Η δημιουργία παράνομου εκδοτικού μηχανισμού στην Αθήνα

Η ΚΕ του ΚΚΕ και η ΚΕ του ΕΑΜ προκειμένου να εξασφαλιστεί η έκδοση του παράνομου τύπου αποφασίζουν τη δημιουργία εκδοτικού μηχανισμού για την έκδοση της “Ελεύθερης Ελλάδας”, του κεντρικού οργάνου της ΚΕ του ΕΑΜ και άλλων διαφωτιστικών – προπαγανδιστικών εντύπων του ΚΚΕ και του ΕΑΜ. Για τη σημασία άλλωστε του κομματικού τύπου, σημειωνόταν σε άρθρο της “Κομμουνιστικής Επιθεώρησης”: «(…) Μέσα στο σκοτάδι της μαύρης σκλαβιάς ο Τύπος μας είναι το μοναδικό αληθινό φως, είναι ο πραγματικός φάρος που φωτίζει, οργανώνει και καθοδηγεί σωστά τον αγώνα των πλατειών μαζών του λαού μας. Πρέπει λοιπόν ο Τύπος ο κομματικός και των λαϊκών οργανώσεων να αναπτυχθεί, όχι μόνο ο κεντρικός μα και της κάθε τοπικής οργάνωσης, κλάδου και εργοστασίου ή επιχείρησης, για να φωτίζει το λαό μας κάτω από οποιεσδήποτε συνθήκες τρομοκρατίας. Όμως αυτό απαιτεί πολλά τεχνικά μέσα, έξοδα και ειδικευμένους ανθρώπους. Με μια λέξη απαιτεί την ύπαρξη ενός ολόκληρου μηχανισμού όχι μόνο για την έκδοση μα και για τη μεταφορά του και τη διανομή του ως το τελευταίο εργοστάσιο, ως την τελευταία ελληνική καλύβα» (ΚΟΜΕΠ, 2/1943).

Η απόφαση υλοποιήθηκε το Δεκέμβρη του ’41, αφού βρέθηκαν τα μέλη που θα αποτελούσαν την ομάδα που θα αναλάμβανε την ευθύνη του αλλά και τα απαραίτητα μέσα (χαρτί, μελάνια, κάσες με τυπογραφικά στοιχεία κτλ) και το παράνομο τυπογραφείο εγκαταστάθηκε στην οδό Δυρραχίου στα Σεπόλια. Ο δυνατός θόρυβος που προκαλούσε ο “Αράπης”, όπως είχαν βαφτίσει τη ιταλική μεγάλη ηλεκτροκίνητη εκτυπωτική μηχανή, που είχε τοποθετηθεί στο πίσω δωμάτιο του σπιτιού, αλλά και η κίνηση ανθρώπων στο διπλανό στάβλο κάνουν την τοποθεσία επισφαλή. Έτσι, μετά την εκτύπωση ενός -δυο φύλλων του “Ρ”, μερικών φύλλων της “Ελεύθερης Ελλάδας” και άλλου υλικού, ο “Αράπης” και τα άλλα τυπογραφικά υλικά κρύφτηκαν σε μια ξυλεμπορική αποθήκη. Αργότερα φυγαδεύτηκαν και επαναχρησιμοποιήθηκαν στο τυπογραφείο της ΠΕΕΑ στο βουνό.

Στα «σπλάχνα» της γης κρύφτηκε το παράνομο τυπογραφείο, σε υπόγειο που έσκαψε στο σπίτι της οδού Σκρα η ομάδα κομμουνιστών που είχε αναλάβει την ευθύνη της λειτουργίας του.

Το τυπογραφείο μεταφέρεται στην Καλλιθέα, στην οδό Σκρα 31, όπου και σώζεται μέχρι τις μέρες μας. Στο σπίτι αυτό, εγκαταστάθηκε η θρυλική “Βικτώρια”, ένα πιεστήριο αγγλικής κατασκευής, και η ομάδα που ανέλαβε τη λειτουργία του τυπογραφείου.

Οι κομμουνιστές που απάρτιζαν την ομάδα έκοψαν μέρος των πλακακιών, έσκαψαν και έφτιαξαν υπόγειο μεταξύ των δύο δωματίων του σπιτιού. Αφού κατασκευάστηκε η κρύπτη που θα γινόταν η “στέγη” της “Βικτώριας” και των χειριστών της, έπρεπε να μεταφερθούν στο σπίτι η μηχανή και τα υπόλοιπα υλικά απ’ τα Χαυτεία όπου ήταν κρυμμένα. Για τη μεταφορά, επιστρατεύτηκε ένας καραγωγέας για να μεταφέρει τα εξαρτήματα ενός “αλευρόμυλου”, όπως του είπαν, προκειμένου να δεχθεί να κάνει τη δουλειά. Η μεταφορά πραγματοποιήθηκε, αλλά ο καραγωγέας που υποψιάστηκε πως δεν μεταφέρει “αλευρομηχανή” απαίτησε επιπλέον αμοιβή προκειμένου να “ξεχάσει” τη μεταφορά. Το σπίτι σφραγίστηκε και παρακολουθούνταν από μακριά σχεδόν ένα μήνα από μέλη της ομάδας του τυπογραφείου προκειμένου να εξασφαλιστεί ότι δεν μίλησε ο καραγωγέας. Μόλις η ομάδα σιγουρεύτηκε ότι το σπίτι παραμένει ασφαλές, η “Βικτώρια” κατέβηκε στα σπλάχνα της γης μαζί με τα άλλα υλικά και το παρκέ του σπιτιού ανακατασκευάστηκε προκειμένου να είναι αδιόρατη η καταπακτή – είσοδος στο παράνομο τυπογραφείο.

Ακόμα, για να γίνει αθόρυβη η μηχανή, μετατράπηκε από ηλεκτροκίνητη σε ποδοκίνητη και αργότερα σε χειροκίνητη, για μεγαλύτερη ασφάλεια. «Το κουζινέτα του πιεστηρίου τα αντικαταστήσαμε με ρουλεμάν και τύλιξα τα σίδερα με λάστιχο ποδηλάτου και έτσι έγινε το πιεστήριο σχεδόν αθόρυβο και ευκολότερο» διηγούνταν ο κομμουνιστής Βαγγέλης Μενεμένης, μέλος της ομάδας του τυπογραφείου της Οδού Σκρα (Ριζοσπάστης, 18.2.2007).

Αφίσες και κουπόνια του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ που τυπώθηκαν στο παράνομο τυπογραφείο της οδού Σκρα 31.

Από τα τέλη Φλεβάρη – αρχές του Μάρτη του 1942, άρχισαν να τυπώνονται κατά χιλιάδες τα έντυπα και τα υλικά του ΕΑΜ και του ΚΚΕ. Μέχρι και την απελευθέρωση, στο τυπογραφείο της Σκρα, τυπώνονταν μόνιμα η “Ελεύθερη Ελλάδα” και ο “Απελευθερωτής”, όργανο του ΕΛΑΣ, αλλά και μερικά φύλλα του “Ριζοσπάστη”, άλλα έντυπα του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, προκηρύξεις, τρικ και κουπόνια. Τα μέλη της ομάδας ζούσαν πολλές φορές μέρες και νύχτες κλεισμένοι μέσα στην κατακόμβη, συχνά με λιγοστή τροφή και τύπωναν αδιάκοπα, ενώ παράλληλα μελετούσαν και έκαναν και συστηματικά ιδεολογικά μαθήματα.

Στα 1943, με απόφαση της ΚΕ του ΚΚΕ, στήθηκε ακόμα ένα τυπογραφείο, από μέλη της ομάδας του τυπογραφείου της Σκρα, στη Γούβα, σε ένα σπίτι με κήπο πίσω απ’ το εργοστάσιο “Φιξ”. Ο τρόπος κατασκευής ήταν παρόμοιος: σκάφθηκε υπόγειο και το παρκέ ανακατασκευάστηκε για να κρύψει την είσοδο στο τυπογραφείο. Η εκδοτική δραστηριότητα, στο τυπογραφείο που είχε εγκατασταθεί στη γωνία Ερασινίδου και Αγραίου άρχισε το Μάη του ’43. Εκεί τυπώνονταν κατά βάση η “Κομμουνιστική Επιθεώρηση” και μερικά φύλλα του “Ριζοσπάστη” και άλλα έντυπα. Το σπίτι κλείστηκε το Δεκέμβρη του ’43, λόγω μαχών στην περιοχή. Η ομάδα του “Φιξ” στάλθηκε στο τυπογραφείο του Βουνού, ενώ τα υλικά του κρύφτηκαν σε μια αποθήκη στο Σταθμό Λαρίσης και αργότερα πήραν και αυτά το δρόμο για το Βουνό.

Το σπίτι αυτό, δόθηκε για κατοικία στον “μπαρμπά-Μανώλη” και χρησιμοποιήθηκε και για την αποθήκευση εντύπων. Ο Μανώλης Λυγηρός ήταν ένας από τους εκατοντάδες άγνωστους – αφανείς ήρωες που είχαν αναλάβει τη δύσκολη και επικίνδυνη χρέωση της διακίνησης των εντύπων. Ο μπαρμπα-Μανώλης υποδυόταν τον παλιατζή, τον καρβουνιάρη ή το μανάβη προκειμένου να μεταφέρει με την καρότσα του τα κρυμμένα έντυπα, κάτω από κάρβουνα, τσουβάλια ή λαχανίδες, ενώ μια 82χρονη γριά, σύμφωνα με μαρτυρία που δημοσιεύθηκε στο “Ρ” στις 4.4.1982 έκρυβε τα φύλλα του παράνομου τύπου μέσα σ’ ένα πηγάδι και τα ανέβαζε με το μαγκάνι για να τα παραδώσει στο διακινητή. Με τέτοιους τρόπους και τεχνάσματα, οι “ανώνυμοι” αυτοί ήρωες του Κόμματος και του λαού μας, επιτελούσαν το καθήκον της διανομής του “Ριζοσπάστη” και των άλλων εντύπων. (…)

Απόσπασμα από την έκδοση “Κομματικός Επαναστατικός Τύπος” (εκδ. Σύγχρονη Εποχή – Οδηγητής, Αθήνα 2010). Οι εικόνες προέρχονται από την ίδια έκδοση.

«Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον ΔΣΕ». Η στήλη παρουσιάζει πτυχές από γνωστά και λιγότερο γνωστά γεγονότα, φιλοξενεί αναμνήσεις αγωνιστών και καταγράφει μικρές και μεγάλες στιγμές, που χαράχτηκαν με αγώνες και αίμα στις χρυσές σελίδες της Εθνικής μας Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.

Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον ΔΣΕ: Δείτε τις όλες εδώ.