Ο ήρωας Ζάρκο Μαρίνοβιτς και το γιουγκοσλάβικο φοιτητικό κίνημα του μεσοπολέμου

Μια ιστορία για τη διαδρομή της ζωής και τα βάσανα ενός νέου άνδρα από το χωριό Ότσινιτς, κοντά στην πόλη Τσέτινιε του Μαυροβουνίου από τον οποίο η 4η του Απρίλη ονομάστηκε “Ημέρα του Φοιτητή”. Εις ανάμνησιν της δολοφονίας του το 1936 και της πάλης στο πανεπιστήμιο του Βελιγραδίου εναντίον του φασισμού.

Η φοιτητική απεργία του Απρίλη του ’36 αποτελεί ίσως την πιο ένδοξη σελίδα του γιουγκοσλαβικού φοιτητικού κινήματος.

Στις 3 Απρίλη 1936 ξεσπούν συντονισμένες ταραχές και καταλήψεις στα πανεπιστήμια του Βελιγραδίου, του Ζάγκρεμπ, της Λιουμπλιάνα, των Σκοπίων και της Σουμπότιτσα. Οι φοιτητές παλεύουν ένα ενιαίο πρόγραμμα 16 σημείων. Μεταξύ άλλων διαμαρτύρονται για τον περιορισμό της αυτονομίας των ιδρυμάτων από τη γιουγκοσλαβική κυβέρνηση, ενάντια στην αύξηση των διδάκτρων και την είσοδο της αστυνομίας στις σχολές ζητώντας παράλληλα την παραίτηση της κυβέρνησης. Απέναντί τους βρισκόταν η αστυνομία κι οι εθνικιστές φοιτητές γνωστοί με την ονομασία “Ορνάσοβατσι” (από τα αρχικά της Οργάνωσης Εθνικών Φοιτητών) που οργανώθηκαν με κρατική αρωγή ακριβώς για να περιορίσουν τη δραστηριότητα των Αριστερών/κομμουνιστών φοιτητών..

Στις 4 Απρίλη ξεσπούν ταραχές και συγκρούσεις έξω από την ιατρική σχολή του Βελιγραδίου. Τότε ο εθνικιστής φοιτητής Νομικής, Σλόμπονταν Νεντέλκοβιτς, χτυπάει με μαχαίρι τον κομμουνιστή φοιτητή Νομικής, Γιόβαν Στσεπάνοβιτς. Ο συμφοιτητής του, Ζάρκο Μαρίνοβιτς, σπεύδει να τον βοηθήσει αλλά δέχεται κι αυτός δύο πισώπλατες μαχαιριές. Ο Ζάρκο θα ξεψυχήσει επί τόπου σε ηλικία 35 ετών ενώ ο Στσεπάνοβιτς θα διακομιστεί στο νοσοκομείο βαριά τραυματίας. Ελαφρά θα τραυματιστεί απ’ το μαχαίρι του Νεντέλκοβιτς κι ένας τρίτος φοιτητής.

Ζάρκο Μαρίνοβιτς

Ο Μαρίνοβιτς προερχόταν από μια οικογένεια Μαυροβούνιων επαναστατών. Στη δεκαετία του ’30 πολλά μέλη της οικογένειάς του εντάχθηκαν στο ΚΚ Γιουγκοσλαβίας και τα προοδευτικά, ταξικά κινήματα της εποχής, όπως ο Ντζούρο Μαρίνοβιτς, μεταλλεργάτης που φυλακίστηκε επανειλημμένα για τη δραστηριότητά του στη δεκαετία του ’30 και παρά την κακή υγεία του, πολέμησε στον Β’Π.Π. από τις τάξεις της 4ης Προλεταριακής Μαυροβουνιακής Ταξιαρχίας λαμβάνοντας τιμητικά σύνταξη ως ταξίαρχος του Γιουγκοσλαβικού στρατού της σοσιαλιστικής Γιουγκοσλαβίας ή η Ντάνιτσα Μαρίνοβιτς γραμματέας του ΚΚ στη Νομική Σχολή (επίσης φυλακίστηκε για τη δραστηριότητά της) κι αργότερα γραμματέας πόλης στην πόλη Τσέτινιε απ’ όπου καταγόταν η οικογένεια των Μαρίνοβιτς.

Η οικογένεια των Μαρίνοβιτς είχε και τρεις νεκρούς στον Β’Π.Π.

1. i) Τον Λούκα Μαρίνοβιτς, έναν γενναίο πλην ατίθασο Μαυροβούνιο προλετάριο που δεν δίστασε δυο φορές να αρνηθεί να εκτελέσει εντολές των διοικητών του στον παρτιζάνικο στρατό. Μάλιστα είναι καταγεγραμμένη η συνομιλία του ήρωα παρτιζάνου διοικητή του Β’Π.Π. Πέκο Ντάπτσεβιτς με την παρτιζάνικη ομάδα του Λούκα:

“Πού είναι εκείνος ο μαχητής που αρνείται να καβαλήσει άλογο;” θα ρωτήσει ο Ντάπτσεβιτς με εμφανή διάθεση πειράγματος για να λάβει την απάντηση: “Δεν είναι πλέον ανάμεσα στους ζωντανούς”. Ο Λούκα Μαρίνοβιτς είχε πέσει ηρωικά στην περίφημη μάχη της Σουτιέσκα εναντίον των Γερμανών ναζί και των ντόπιων συνεργατών τους.

30. ii) Τον Σάκο Μαρίνοβιτς που πήρε μέρος στην εξέγερση της 13ης Ιούλη στο Μαυροβούνιο, τη μεγαλύτερη εξέγερση του 1941 στην κατεχόμενη Ευρώπη όπου συμμετείχαν πάνω από 30.000 άτομα κι απελευθέρωσαν περιοχές για ένα μήνα. Ο Σάκο σκοτώθηκε αργότερα στη μάχη κατά το πέρασμα της παρτιζάνικης μονάδας του απ’ την Ερζεγοβίνη στη Βοσνία.

iii) Τον Νίκολα Μαρίνοβιτς που υπήρξε μέλος του ΚΚ απ’ το 1933 κι ένας απ’ τους βασικούς οργανωτές της εξέγερσης της 13ης Ιούλη. Ο Νίκολα ήταν απ’ τους πρώτους αντάρτες που βγήκαν στο βουνό και στις 22/12/1941 είχε την τιμή να είναι μέλος της 1ης Προλεταριακής Ταξιαρχίας κατά τη σύστασή της. Παρότι επέζησε από διάφορους τραυματισμούς και κακουχίες αλλά και από τα κρυοπαγήματα στην θρυλική “πορεία Ίγκμαν” (Igmanski marš – αργότερα έγινε ταινία) της 1ης Προλεταριακής Ταξιαρχίας στους -32 βαθμούς Κελσίου, τον Δεκέμβριο του 1942 (eκεί έχασε τα πόδια του λόγω γάγγραινας) σκοτώθηκε τον Ιούνιο του ’43 στη μάχη της Σουτιέσκα, όπου υπηρετούσε ως κομισάριος των βαριά τραυματιών στο Κεντρικό νοσοκομείο των ανταρτών.

Μαυροβούνιοι παρτιζάνοι, το 1941

Πώς φτιάχνεται ένας αγωνιστής: Η ζωή του Ζάρκο Μαρίνοβιτς

Ο Ζάρκο Μαρίνοβιτς πρακτικά δε γνώρισε παιδική ηλικία. Έχοντας μείνει ορφανός κι απ’ τους δυο γονείς του στην ηλικία των 9 ετών τελείωσε το δημοτικό με μεγάλη δυσκολία δουλεύοντας παράλληλα και διαβάζοντας με λάμπα πετρελαίου. Όμως δεν τα παράτησε. Αργότερα γράφτηκε στο Γυμνάσιο στην πόλη Τσέτινιε αλλά επειδή δεν είχε χρήματα να νοικιάσει διαμέρισμα εκεί, ερχόταν απ’ το χωριό του με τα πόδια περπατώντας 15 χιλιόμετρα καθημερινά. Έφτανε στο σχολείο πεινασμένος και κακοντυμένος. Ταυτόχρονα δούλευε ως γαλατάς κι έκανε κάθε είδους δουλειά στο χωριό. Στο Γυμνάσιο του Τσέτινιε ο Ζάρκο πήρε για πρώτη φορά μέρος σε απεργίες και κινητοποιήσεις. Συμμετείχε στην αναγραφή κομμουνιστικών συνθημάτων στους τοίχους του σχολείου ενώ πήρε μέρος στην περίφημη μαθητική απεργία του Δεκέμβρη του ’32 μαζί με άλλους 144 συμμαθητές του ένα γεγονός που ανάγκασε την αστυνομία να ομολογήσει ότι “το φάντασμα είχε εισβάλλει” στο εν λόγω σχολείο και να σκεφτεί να το κλείσει εντελώς. Όμως ο Μαρίνοβιτς διακρινόταν από μια δίψα για μάθηση και υπήρξε ανάμεσα στους καλύτερους μαθητές του σχολείου του. Όταν έφτασε η ώρα να σπουδάσει, ο ίδιος πήρε την απόφαση να μη συνεχίσει καθώς η οικονομική του κατάσταση ήταν τραγική. Τότε, σε μια καταπληκτική επίδειξη αλληλεγγύης, οι φίλοι του απ’ το σχολείο, αναγνωρίζοντας τα προσόντα του, τον απέτρεψαν απ’ το να τα παρατήσει και έφτιαξαν ένα άτυπο ταμείο αλληλεγγύης προκειμένου να σπουδάσει. Έτσι, ο Ζάρκο βρέθηκε στο Βελιγράδι ως φοιτητής της Νομικής Σχολής.

Εκεί, οι εμπειρίες του απ’ το μαθητικό κίνημα τον βοήθησαν να εγκλιματιστεί γρήγορα και να πάρει μέρος στις φοιτητικές κινητοποιήσεις της περιόδου με αποκορύφωμα την προετοιμασία των φοιτητικών κινητοποιήσεων του Απρίλη του ’36.

Οι συγκεκριμένες φοιτητικές κινητοποιήσεις δεν υπήρξαν αυθόρμητες ή τυχαίες αλλά αποτέλεσμα του προσεκτικού σχεδιασμού σε παν-γιουγκοσλαβικό επίπεδο από την κομμουνιστική νεολαία που δρούσε μέσα από το φοιτητικό Συμβούλιο Δράσης. Οι Αριστεροί φοιτητές έχοντας πραγματοποιήσει επαφές και συντονισμό σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Γιουγκοσλαβίας προσανατολίζονταν σε μια αποφασιστική μάχη με το καθεστώς και τη φασιστική νεολαία μες στα πανεπιστήμια.

Έτσι στις 3 Απρίλη προκηρύχθηκε φοιτητική απεργία ταυτόχρονα στα πανεπιστήμια πέντε τουλάχιστον μεγάλων πόλεων της Γιουγκοσλαβίας. Τα αιτήματα περιλάμβαναν την αυτονομία των πανεπιστημίων σε σχέση με τον κρατικό έλεγχο/παρέμβαση ως ένα κέντρο ελεύθερης επιστημονικής έρευνας που θα αυτοδιοικείται, τη δωρεάν παιδεία και ιατρική περίθαλψη αλλά και την πάλη μαζί με τις πιο προοδευτικές δυνάμεις της κοινωνίας για την απελευθέρωση της εργασίας και την κατάργηση της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.

Στο κίνημα εκείνο, η Νομική Σχολή του Βελιγραδίου κατείχε τα σκήπτρα. Η λίστα των κομμουνιστών υπό την ονομασία “Πρωτοπόροι φοιτητές” είχε λάβει την απόλυτη πλειοψηφία στις φοιτητικές εκλογές του Μάη του ’34. Κατόπιν, μια σειρά κινητοποιήσεων έλαβαν χώρα αναγκάζοντας την κυβέρνηση να στείλει την αστυνομία για να τις καταστείλλει. Στα τέλη του ’34 η κυβέρνηση δημιούργησε ειδικό στρατόπεδο ανάκρισης φοιτητών αλλά ως απάντηση στην καταστολή τον Φεβρουάριο του ’35, 500 φοιτητές της Νομικής, κομμουνιστές και αντίπαλοι του καθεστώτος ταμπουρώθηκαν στη Νομική ζητώντας να απελευθερωθούν οι συμφοιτητές τους από το πρώτο γιουγκοσλαβικό στρατόπεδο συγκέντρωσης. Σε εκείνες τις κινητοποιήσεις συνελήφθησαν 105 φοιτητές που στάλθηκαν στο στρατόπεδο του Βίσεγκραντ ενώ 40 φοιτητές από την Επιτροπή Δράσης διαγράφηκαν για ένα έως τρία εξάμηνα (και ο κομμουνιστής ηγέτης των φοιτητών Βέλκο Βλάχοβιτς για τέσσερα). Κορυφαία και τραγικότερη στιγμή των αγώνων του Φλεβάρη του ’35 υπήρξε η δολοφονία του φοιτητή Mirko Srzentić από δυνάμεις της αστυνομίας.

Ο Μίρκο Σρζεντιτς, δολοφονημένος Αριστερός φοιτητής την 1η Φλεβάρη 1935

Όμως η καταστολή δεν φαινόταν αποτελεσματική. Οι φοιτητικοί αγώνες φούντωναν κι η οργάνωσή τους έκανε συνεχώς βήματα. Επειδή το κύμα των φοιτητικών κινητοποιήσεων εξαπλωνόταν και εκτός πανεπιστημίων η κυβέρνηση αποφάσισε να δημιουργήσει την πανεπιστημιακή αστυνομία πράγμα που οδήγησε στις κινητοποιήσεις του Απρίλη του ’36.

Οι φοιτητές μέσα από την Επιτροπή Δράσης εξήγγειλαν φοιτητική απεργία (ουσιαστικά κατάληψη) οργανώνοντας φοιτητικές φρουρές που ενημέρωναν τους φοιτητές για τον αγώνα και τους καλούσαν να ενταχθούν στην Επιτροπή. Την πρώτη ημέρα, ένας μικρός αριθμός φοιτητών μπήκε για μάθημα. Τότε αποφασίστηκε η ενίσχυση των φρουρών. Οργανωτής ήταν ο φοιτητής Ντζόκο Κοβάτσεβιτς, γραμματέας της Επιτροπής Πανεπιστημίου του ΚΚ Γιουγκοσλαβίας και φοιτητής Νομικής (ο Κοβάτσεβιτς τον επόμενο χρόνο θα αναχωρήσει ως εθελοντής για τις Διεθνείς Ταξιαρχίες του ισπανικού εμφυλίου πολέμου όπου στις 12 Αυγούστου 1938 θα σκοτωθεί σε μάχη στην περιοχή της Βαλένθια). Ταυτόχρονα με τις φρουρές οι φοιτητές μοίραζαν ενημερωτικά φυλλάδια κι εξέδωσαν απεργιακό φύλλο εφημερίδας.

Η ηγεσία της Επιτροπής Δράσης των φοιτητών που οργάνωσε τη φοιτητική απεργία του Απρίλη του ’36

Η αστυνομία κι οι εθνικιστικές φοιτητικές οργανώσεις απάντησαν με ανάλογα μέτρα. Προσπάθησαν να καταλάβουν κτίρια και να μοιράζουν τα δικά τους φυλλάδια στους φοιτητές. Τίποτα όμως δεν κατάφεραν. Γι’ αυτό προετοίμασαν μία βίαιη επίθεση εναντίον των απεργών φοιτητών. Στην πιο βίαιη απ’ αυτές τις επιθέσεις έπεσε νεκρός, μαχαιρωμένος μπροστά στο πανεπιστήμιο, κι ο Ζάρκο Μαρίνοβιτς. Η δολοφονία του εξόργισε τους φοιτητές κι ενίσχυσε τον αγώνα. Η φοιτητική απεργία κράτησε μέχρι τις 28 Απρίλη και πέτυχε την απόσυρση του μέτρου για δημιουργία πανεπιστημιακής αστυνομίας όπως και την παραίτηση του αντιδραστικού πρύτανη του πανεπιστημίου του Βελιγραδίου, Βλάντιμιρ Τσόροβιτς. Ο νέος πρύτανης, που ήταν αποδεκτός από τους φοιτητές, αποδέχτηκε τα περισσότερα φοιτητικά αιτήματα και υποσχέθηκε να λειτουργεί προς όφελος των φοιτητών ενάντια σε κάθε πιθανό κόστος που θα μπορούσε να έχει.

Φωτογραφία από συγκέντρωση της Ενιαίας Φοιτητικής Νεολαίας υπό κομμουνιστική καθοδήγηση, το 1939. Στο πανό γράφει “Ζήτω η αυτονομία των πανεπιστημίων. Δόξα στους αγωνιστές που έπεσαν για τα νεολαιίστικα και λαϊκά δικαιώματα”. Ανάμεσα στα πορτραίτα φιγουράρει και αυτό του Ζάρκο Μαρίνοβιτς.

Η κηδεία του Ζάρκο παρότι ετοιμάστηκε στα γρήγορα από την αστυνομία μετατράπηκε σε παλλαϊκή κινητοποίηση ενώ η είδηση της δολοφονίας του γράφτηκε σε όλες τις μεγάλες εφημερίδες. Στην ιδιαίτερη πατρίδα του, το Μαυροβούνιο, η δολοφονία του Μαρίνοβιτς πυροδότησε μαζικές συγκεντρώσεις και κινητοποιήσεις που κράτησαν για έναν ακόμη χρόνο. Τέτοια ήταν η ανησυχία της κυβέρνησης που έθεσε σε επιφυλακή ακόμη και την αεροπορία.

Μεγάλη δημοσιότητα έλαβε και η δίκη του δολοφόνου του Ζάρκο Μαρίνοβιτς και παραλίγο δολοφόνου άλλων δύο φοιτητών. Ο φασίστας φοιτητής Σλόμπονταν Νεντέλκοβιτς, μέλος της φασιστικής φοιτητικής ομάδας ORJUNA, προσπάθησε να εμφανιστεί ως αμυνόμενος σε επίθεση που δέχτηκε από συνεργείο αφισοκόλλησης κομμουνιστών φοιτητών. Παρουσιάζει ενδιαφέρον το γεγονός ότι αρχικά οι μεγάλες εφημερίδες του Βελιγραδίου παρουσίασαν το γεγονός της δολοφονίας ως αποτέλεσμα συγκρούσεων δύο αντιπαρατιθέμενων ομάδων και όχι ως σχεδιασμένη επίθεση ένοπλων φασιστών σε άοπλους φοιτητές που πραγματοποιούσαν απεργία με φοιτητικά και κοινωνικά αιτήματα και μάλιστα με την παρουσία της αστυνομίας όπως ομολόγησε ο ίδιος ο δολοφόνος στη δίκη. Η δημοσιότητα που έλαβε το γεγονός, οι κορυφαίοι δικηγόροι που έσπευσαν να αναλάβουν αφιλοκερδώς τη δικαστική εκπροσώπηση της οικογένειας του θύματος και η ορμή του φοιτητικού κινήματος σε όλη τη Γιουγκοσλαβία δεν άφησαν περιθώρια αθώωσης του δολοφόνου, ο οποίος και τελικά καταδικάστηκε.

Ο δολοφόνος του Μαρίνοβιτς ενώ προσέρχεται στο δικαστήριο

Από την επόμενη χρονιά, η 4η του Απρίλη ορίστηκε ως Ημέρα του Φοιτητή. Το φοιτητικό κίνημα της Γιουγκοσλαβίας συνέχισε να είναι ακμαίο και διεκδικητικό ενώ μια ολόκληρη φουρνιά φοιτητών που έλαβαν μέρος στις κινητοποιήσεις του Απρίλη του ’36 εντάχθηκε αργότερα στις δυνάμεις των Παρτιζάνων στον Β’Π.Π. παίζοντας πρωταγωνιστικό ρόλο στον αντιφασιστικό και εθνικο-απελευθερωτικό αγώνα. Την επόμενη κιόλας χρονιά μετά την επιτυχημένη φοιτητική απεργία του Απρίλη του ’36 έχουμε αναφορές για φοιτητικές συνελεύσεις με συμμετοχή 1.500 φοιτητών. Το 1939 στη διάρκεια φοιτητικών κινητοποιήσεων δολοφονήθηκε από την αστυνομία κι η πρώτη γυναίκα φοιτήτρια, η Μπόσα Μιλίτσεβιτς, κομμουνίστρια φοιτήτρια Οικονομικών.

Η Bosa Milićević, κομμουνίστρια φοιτήτρια οικονομικών που δολοφονήθηκε από χτυπήματα της αστυνομίας σε φοιτητικές διαδηλώσεις τον Δεκέμβρη του ’39

Η θυσία του Μαρίνοβιτς και των υπολοίπων Γιουγκοσλάβων φοιτητών δεν πήγαν χαμένες. Οι οργανωμένοι, συντονισμένοι και μαχητικοί αγώνες μπόρεσαν να αναδειχθούν άμεσα νικηφόροι αλλά να φτιάξουν επίσης -κι αυτό είναι το σημαντικότερο- μια γενιά μαχητών που θα συνέχιζε στο μονοπάτι του αγώνα για την υπόλοιπη ζωή μέσα από τη συνολική ένταξή της στο κομμουνιστικό κίνημα.

Ένας απ’ τους παραλίγο δολοφονημένους συμφοιτητές του Μαρίνοβιτς που γλίτωσε τελικά με βαριά τραύματα.

Ζάρκο Μαρίνοβιτς

Πηγή: ourbalkans