Ο Μιχαήλ Μπακούνιν και το μεγάλο σχίσμα στο εργατικό κίνημα

Ο Μιχαήλ Μπακούνιν είναι ίσως η διασημότερη μορφή του αναρχικού κινήματος και εξακολουθεί να επηρεάζει με τη σκέψη και τη δράση του τους πολιτικούς του επιγόνους ως σήμερα. Η σύγκρουση του με τον Καρλ Μαρξ στα πλαίσια της Α’ Διεθνούς σηματοδότησε ένα από τα θεμελιωδέστερα σχίσματα στην ιστορία του εργατικού κινήματος, οι συνέπειες του οποίου καθόρισαν σε σημαντικό βαθμό την πορεία του τα επόμενα χρόνια.

Γεννήθηκε σαν σήμερα το 1814 από οικογένεια αριστοκρατών στο Πριαμούχινο της Ρωσίας. Ο πατέρας του είχε υπηρετήσει ως διπλωμάτης του τσάρου, κυρίως στην Ιταλία. Ο γιος του προοριζόταν για στρατιωτική καριέρα, ωστόσο παραιτήθηκε από τη θέση του αξιωματικού το 1835 για να σπουδάσει στη Μόσχα και την Αγία Πετρούπολη. Μελέτησε φιλοσοφία, κυρίως τον Καντ και το Φίχτε, του οποίου διαλέξεις μετέφρασε στα ρωσικά. Θεωρούντας επίσης άριστος γνώστης του Χέγκελ κι όλοι ανέμεναν να σταδιοδρομήσει ακαδημαϊκά. Πηγαίνοντας στο Βερολίνο για να συμπληρώσει τη μόρφωσή του, ήρθε σε επαφή με τους νεοεγελιανούς, ένα ριζοσπαστικό φιλοσοφικό ρεύμα (στο οποίο ανήκε κι ο Μαρξ) και τότε είναι που αρχίζει να διαμορφώνει τις πολιτικές ιδέες που θα τον καθορίσουν μετέπειτα. Το 1842 δημοσιεύει με ψευδώνυμο φυλλάδιο του για την “Αντίδραση στη Γερμανία”, όπου διατυπώνει και τον γνωστό αφορισμό του “Το πάθος για καταστροφή είναι επίσης ένα πάθος για δημιουργία”. Τότε διατάσσεται να επιστρέψει στη Ρωσία κι όταν αρνείται, χάνει το διαβατήριό του.

Έζησε στην Ελβετία και στο Παρίσι, όπου συναναστράφηκε μεταξύ άλλων με το Μαρξ και τον Προυντόν. Η αντιτσαρική του δράση οδήγησε σε απέλασή του από τη Γαλλία το 1847, συμμετείχε ωστόσο τον επόμενο χρόνο στα επαναστατικά γεγονότα στο Παρίσι. Συνέχισε τις επαφές του με επαναστατικά κινήματα στη Γερμανία, την Πολωνία και την Πράγα, επιστρέφοντας ξανά στη Γερμανία όπου έγραψε το πρώτο του μανιφέστο, στο οποίο καλούσε σε ανατροπή των Αψβούργων και τη δημιουργία στην Κεντρική Ευρώπη μιας Ομοσπονδίας των σλαβικών λαών, βασίζοντας ιδιαίτερα τις προσδοκίες του στους Ρώσους χωρικούς και την επαναστατική τους παράδοση.

Συνελήφθη στη Δρέσδη μετά από την εξέγερση του 1849 και παραδόθηκε στις αυστριακές αρχές, που τον φυλάκισαν και τον απέλασαν στη Ρωσία, όπου μετά από πολύχρονη κράτηση εξορίστηκε στη Σιβηρία. Το 1861 κατόρθωσε να διαφύγει από την τσαρική Ρωσία, φθάνοντας μέσω Ιαπωνίας και ΗΠΑ τελικά στο Λονδίνο. Η ήττα των Πολωνών επαναστατών το 1863 οδήγησε το Μπακούνιν στην οριστική υιοθέτηση αναρχικών ιδέων και απόρριψη των εθνικών κινημάτων. Συνέχισε τη δράση του στην Ιταλία, ιδρύοντας σειρά μυστικών επαναστατικών πυρήνων (με αρκετούς εξ αυτών να υφίστανται κυρίως στη φαντασία του), ανταγωνιζόμενος την οργάνωση του Τζουζέπε Ματσίνι, που στόχευε σε εθνική ενοποίηση των ποικιλώνυμων κρατιδίων της χερσονήσου. Το 1870 πήγε στη Λυών, όπου μετά από την καταστολή τοπικής εξέγερσης, κατέφυγε κυνηγημένος από την αστυνομία στην Ελβετία. Το 1872 στη Χάγη οι οπαδοί του Μπακούνιν εκδιώχθηκαν από την Α’ Διεθνή, για ιδεολογικούς λόγους, αλλά και επειδή υπήρχε η υποψία ότι ο Μπακούνιν συνωμοτούσε για να καταλάβει την ηγεσία της οργάνωσης.

Ο Ρώσος αναρχικός απέρριπτε σφόδρα την έννοια της δικτατορίας του προλεταριάτου και του “αυταρχικού σοσιαλισμού”, διατυπώνοντας μια σειρά ιδεολογημάτων περί επαναστατών που όταν ανέρχονται στην εξουσία γίνονται χειρότεροι από τους προηγούμενους τυράννους που ανέτρεψαν, ιδεολογήματα που σε διάφορες παραλλαγές παραμένουν δημοφιλή και σήμερα, σε κύκλους πολύ ευρύτερους της αναρχίας. Η βασική ωστόσο αντιπαράθεση αφορούσε ωστόσο το ζήτημα της κατάκτησης της πολιτικής εξουσίας από την εργατική τάξη, την οποία οι πέριξ του Μπακούνιν απέρριπταν, προτάσσοντας την άμεση κατάργηση του κράτους και των θεσμών του.

Τα επόμενα χρόνια περιπλανήθηκε κυρίως μεταξύ Ιταλίας και Ελβετίας, σε ολοένα και χειρότερες οικονομικές συνθήκες, συνεχίζοντας την αναρχική του δράση και συγγράφοντας έργα πολεμικής κατά του μαρξισμού. Συνδέθηκε επίσης με το Ρώσο μηδενιστή Νετσάγιεφ (ο οποίος από τους Μαρξ κι Ένγκελς κατηγορούνταν ως τσαρικός πράκτορας), μέχρι την έκδοση του τελευταίου στη Ρωσία, μετά τη δολοφονία ενός συντρόφου του που υποψιαζόταν ως προδότη.

Ο Μπακούνιν έφυγε από τη ζωή την 1η Ιούλη 1876, κι άφησε πίσω του ένα ογκώδες, συχνά ημιτελές έργο, και μικρές αναρχικές ομάδες στη Βρετανία, την Ελβετία, τη Γερμανία, αλλά κυρίως την Ισπανία και την Ιταλία, που θα αυξάνονταν τα επόμενα χρόνια. Στη Γαλλία το αναρχικό κίνημα βρισκόταν κυρίως υπό την επιρροή της σκέψης του Προυντόν, που μαζί με τον Μπακούνιν θεωρούνται οι βασικοί πόλοι της αναρχικής σκέψης του 19ου αιώνα.

Δύσκολες Νύχτες