Ο “Ριζοσπάστης” στην Κατοχή. Απελευθέρωση. Οι διώξεις μετά τη Βάρκιζα και η απαγόρευση της έκδοσής του στις 18 Οκτώβρη 1947 – Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον ΔΣΕ

Η παράνομη δραστηριότητα για την έκδοση του Ριζοσπάστη

Επική στάθηκε η παρουσία και η γενικότερη προσφορά του «Ριζοσπάστη» στα χρόνια της Εθνικής Αντίστασης, όταν, μαζί με τα άλλα ΕΑΜικά έντυπα που έβγαιναν, κράτησε ψηλά τη σημαία της ενημέρωσης, της διαφώτισης, συμβάλλοντας στην οργάνωση του λαϊκοαπελευθερωτικού αγώνα, και πολεμούσε τη χιτλερική προπαγάνδα και τα ελληνόφωνα εκείνα έντυπα που έβγαιναν και υπηρετούσαν τους κατακτητές και τους ντόπιους συνεργάτες τους.

Ο παράνομος «Ριζοσπάστης» στα χρόνια της τριπλής κατοχής έγραψε μια δική του, πρωτοπόρα εποποιία. Μια εποποιία γεμάτη σκληρότατες δοκιμασίες, «απίστευτες» περιπέτειες, άπειρους κινδύνους, προβλεπόμενες δυσκολίες, απρόβλεπτα εμπόδια, καθημερινή αναμέτρηση με το θάνατο. Μια αφανής, απόλυτης μυστικότητας «μάχη», με μικρούς και μεγάλους «ηράκλειους άθλους» των κομμουνιστών, που, διακινδυνεύοντας ανά πάσα στιγμή τη ζωή τους, τον έγραφαν, τον τύπωναν – όπου και όπως κάθε φορά μπορούσαν τον μετέφεραν σε γιάφκες, τον διένειμαν χέρι χέρι και τον διάβαζαν. Παντού.

Η σύνταξη, η εκτύπωση, η διανομή του παράνομου «Ριζοσπάστη» στα χρόνια της Κατοχής ήταν ένα κυνήγι συλλογής πληροφοριών για την πορεία του πολέμου και τα εγκλήματα των ναζί σε εθνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο. Ένας πολύμορφος αγώνας για την ενημέρωση, εμψύχωση και μαζικοποίηση της αντίστασης του ελληνικού λαού. Ας δούμε ορισμένες στιγμές αυτής της Ιστορίας.

Στις αρχές του καλοκαιριού του ‘41, ο Θανάσης Κλάρας, ο κατοπινός πρωτοκαπετάνιος του ΕΛΑΣ, Άρης Βελουχιώτης, στοιχειοθετεί και τυπώνει σε δικό του αυτοσχέδιο «τυπογραφείο» ένα φύλλο του «Ριζοσπάστη», το πρώτο από την έναρξη της ιταλογερμανικής εισβολής.

Την 1η του Ιούλη του 1941, συνέρχεται η 6η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ, η οποία, με απόφαση και ανακοίνωσή της στον ελληνικό λαό, θέτει, για πρώτη φορά, ως επείγουσα ανάγκη τη δημιουργία εθνικοαπελευθερωτικού μετώπου.

Η ΚΕ του ΚΚΕ αποφασίζει και για την έκδοση του «Ριζοσπάστη», καθώς επίσης και της ΚΟΜΕΠ και ενός εσωκομματικού οργανωτικού Δελτίου.

Έτσι, στις αρχές του Ιούλη του ‘41, τυπώθηκε το πρώτο φύλλο του παράνομου «Ριζοσπάστη» της Κατοχής. Μέσα σε συνθήκες που όλα τα ‘σκιαζε η φοβέρα και τα πλάκωνε η σκλαβιά, ο «Ρ» γίνεται σπίθα για να ανάψει τη φωτιά της Αντίστασης και του λαϊκού απελευθερωτικού αγώνα.

Μετά την ίδρυση του ΕΑΜ, η διαφώτιση του λαού και η προπαγάνδιση του αγώνα του «φουντώνουν». Έτσι, με απόλυτη μυστικότητα, στήνουν οι κομμουνιστές σε ανήλιαγα υπόγεια και φτωχοκάμαρες σε διάφορες γειτονιές της Αθήνας (λόγου χάρη στη Ριζούπολη, στο Γαλάτσι) αυτοσχέδια «τυπογραφεία» για να τυπώνουν τον «Ριζοσπάστη» και την ΚΟΜΕΠ. Επίσης με μια γραφομηχανή και έναν πολύγραφο, από τον Αύγουστο του ‘41 και επί 21 συνεχείς βδομάδες, οι κομμουνιστές βγάζουν τα «Βδομαδιάτικα Νέα». Το πρώτο όργανο πληροφόρησης του λαού.

Στη συνέχεια, η ΚΕ του ΚΚΕ και η ΚΕ του ΕΑΜ αποφασίζουν την έκδοση του «Κεντρικού Οργάνου» της ΚΕ του ΕΑΜ, την εφημερίδα «Ελεύθερη Ελλάδα». Τα πρώτα φύλλα της τυπώνονται παράνομα σε νόμιμο τυπογραφείο. Ο τυπογράφος του συλλαμβάνεται.

Έτσι, η καθοδήγηση του ΚΚΕ και του ΕΑΜ προχωρούν στη δημιουργία παράνομου μηχανισμού για μόνιμη έκδοση της «Ελεύθερης Ελλάδας», αλλά και άλλων εντύπων προπαγάνδισης του ΕΑΜικού αγώνα. Σε σπίτι της οδού Δυρραχίου στα Σεπόλια, στήνεται το πρώτο τυπογραφείο της «Ελεύθερης Ελλάδας». Στη Δυρραχίου, αρχές του 1942, τυπώθηκαν δυο – τρία φύλλα της «Ελεύθερης Ελλάδας», ένα ή δύο φύλλα του «Ριζοσπάστη». Το σπίτι δεν ήταν ασφαλές. Αναζητείται, αμέσως, άλλο σπίτι για την έκδοση της «Ελεύθερης Ελλάδας». Κρίνεται ασφαλέστερο και νοικιάζεται το σπίτι της οδού Σκρα 31, στην Καλλιθέα. Είναι και το μόνο σήμερα σωζόμενο παράνομο Τυπογραφείο του ΕΑΜ και του ΚΚΕ.

Δείτε ακόμα:

«Μέσα στο σκοτάδι της μαύρης σκλαβιάς ο Τύπος μας είναι το μοναδικό αληθινό φως…» – Παράνομα τυπογραφεία στην Κατοχή – Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον ΔΣΕ

Σ’ αυτό μέχρι τη μέρα της απελευθέρωσης, εκτός της «Ελεύθερης Ελλάδας», τυπώνονταν το άλλο «Όργανο της ΚΕ του ΕΑΜ», η εφημερίδα «Απελευθερωτής», προκηρύξεις, κουπόνια, τρικ, άλλα έντυπα του ΕΑΜ και του ΚΚΕ, και μια – δυο φορές ο «Ριζοσπάστης», λόγω κινδύνων σε δικούς του χώρους.

Με απόφαση της ΚΕ, οργανώθηκε ένα ακόμα τυπογραφείο, στη Γούβα, πίσω από το εργοστάσιο «ΦΙΞ». Στο τυπογραφείο αυτό, από τις αρχές περίπου του ‘43 και έως το Δεκέμβρη του ‘43, τυπώθηκαν τεύχη της ΚΟΜΕΠ, μερικά φύλλα του «Ριζοσπάστη» και άλλα έντυπα.

Ο «Ριζοσπάστης», σε όλη τη διάρκεια της Κατοχής, κυκλοφορούσε σχεδόν τακτικά, δύο φορές το μήνα. Υπολογίζεται ότι στα χρόνια της Κατοχής κυκλοφόρησαν συνολικά, τουλάχιστον, 100 φύλλα του «Ριζοσπάστη», γεγονός που αποτελεί ρεκόρ στα χρονικά του παράνομου Τύπου της Αντίστασης.

Ο καθοδηγητικός ρόλος του «Ριζοσπάστη» για τον απελευθερωτικό αγώνα δεν ήταν μόνον πρωτοπόρος και τεράστιος. Έγινε παράδειγμα προς μίμηση. Πρότυπο και εμπνευστής μιας μοναδικής στην κατακτημένη Ευρώπη αντιστασιακής εκδοτικής «άνοιξης». Μόνο στην Αθήνα κυκλοφορούσαν 150, περίπου, ΕΑΜικά έντυπα. Στη Θεσσαλία 235. Πολλές δεκάδες, εκείνα που έβγαιναν συστηματικά και στην υπόλοιπη Ελλάδα.

Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον ΔΣΕ – Πρωτοσέλιδο του “Ριζοσπάστη” με ημερομηνία 5 Μάρτη 1943

Στη μεταπελευθερωτική ιστορία της Ελλάδας, μετά τη γερμανική κατοχή, το ντόπιο αστικό καθεστώς, προκειμένου να επιβάλει την ταξική του κυριαρχία, χρησιμοποίησε την επέμβαση του αγγλικού ιμπεριαλισμού το Δεκέμβρη του 1944 κατά του ΕΑΜικού κινήματος και του ΚΚΕ, ωθώντας στον εμφύλιο πόλεμο, όπως αργότερα και των Αμερικανών κατά του ΔΣΕ.

Σ’ αυτές τις συνθήκες, το αντιδραστικό αστικό καθεστώς απαγόρεψε και την έκδοση του «Ριζοσπάστη», στις 17 Οκτώβρη 1947. Έτσι ο «Ριζοσπάστης», όπως και το Κόμμα, πέρασε στην παρανομία.

Στο διάστημα αυτό, ο «Ρ» δε σταμάτησε να κυκλοφορεί. Ήδη, από τους τελευταίους μήνες του 1946, οργανώθηκε παράνομο τυπογραφείο της ΚΕ του ΚΚΕ, στην Ακαδημία Πλάτωνος στον Κολωνό, που άρχισε να τυπώνει την εφημερίδα ώσπου ανακαλύφθηκε στα 1953. Αλλά ακόμη και μετά την ήττα του ΔΣΕ, ο «Ρ» συνέχισε να κυκλοφορεί παράνομα, με μύριες όσες δυσκολίες και εμπόδια. Άλλοτε σε αραιά διαστήματα, λόγω των σκληρών συνθηκών, αλλά και λόγω των ιδιόμορφων συνθηκών μετά το θεμελιακό λάθος της διάλυσης των Κομματικών Οργανώσεων στην Ελλάδα, γεγονός που δυσκόλευε αφάνταστα αυτό το καθήκον.

Τυπική νομιμότητα

Ο «Ριζοσπάστης» κυκλοφορεί και πάλι νόμιμα, μετά την απελευθέρωση Αθήνας από τους χιτλεροφασίστες, τον Οκτώβρη του 1944,

Δεν πρόλαβε όμως καλά καλά να χαράξει ο ήλιος της εθνικής απελευθέρωσης και ο «Ριζοσπάστης» βρέθηκε ξανά στις ίδιες συνθήκες με εκείνες που επικρατούσαν στα χρόνια της κατοχής. Ήταν αρχές Δεκέμβρη του 1944. Η ένοπλη δράση του ντόπιου αντιδραστικού καθεστώτος με την αποφασιστική στρατιωτικοπολιτική συνδρομή του αγγλικού ιμπεριαλισμού υποχρέωσε την εφημερίδα του ΚΚΕ να εγκαταλείψει τα τυπογραφεία στο κέντρο της Αθήνας κα συνεχίσει την εκτύπωσή της σε συνοικιακά τυπογραφεία, στις περιοχές που ήταν υπό τον έλεγχο του ΕΛΑΣ. Έτσι, στις 33 μέρες που κράτησε η ένοπλη αναμέτρηση με τις βρετανικές δυνάμεις κατοχής, ο «Ρ», αν και «λιγόλογος» τυπωμένος σε σχήμα μιας σελίδας Α4, κατάφερε να εμψυχώνει τους μαχητές ΕΛΑΣ και τον αγωνιζόμενο λαό της Αθήνας και του Πειραιά.

Μετά την αποχώρηση του ΕΛΑΣ από την πρωτεύουσα, ο «Ρ» θα συνεχίσει να τυπώνεται για λίγο διάστημα στα τυπογραφεία των επαρχιακών πόλεων. Στις 15 Φλεβάρη 1945, όταν έχει υπογράφει, πλέον, η συμφωνία της Bάρκιζας αρχίζει να τυπώνεται και πάλι στην Αθήνα μέσα σε συνθήκες τρομερά δύσκολες. Ένοπλες συμμορίες Χιτών, ταγματασφαλιτών και κάθε λογής δοσίλογων που απειλούν και τρομοκρατούν καθημερινά τον αθηναϊκό λαό, δε διστάζουν συχνά – πυκνά να κάνουν επιδρομές στα γραφεία του «Ρ», να προβαίνουν σε βανδαλισμούς, να απειλούν, να τρομοκρατούν, να κακοποιούν, ακόμη και να δολοφονούν το προσωπικό της εφημερίδας, αλλά και τους απλούς αναγνώστες της. Δίπλα μάλιστα σ’ όλα αυτά είχαν καταντήσει πραγματική ρουτίνα ο δικαστικές διώξεις, οι δίκες και οι καταδίκες των υπευθύνων της εφημερίδας.

Ο «Ριζοσπάστης» είχε μπει σε μια νέα περίοδο τυπικής νομιμότητας, που έμελλε να κρατήσει ως τον Οκτώβρη του 1947. Ήταν περίοδος, όπου ο «Ριζοσπάστης» – πιστός, όπως πάντα, στην αποστολή του να έχει μοίρα του τη μοίρα του λαϊκού κινήματος – γνώρισε απίστευτες διώξεις και κατατρεγμούς, πλήθος απαγορεύσεων, βανδαλισμούς στις εγκαταστάσεις του, συλλήψεις, φυλακίσεις, εκτοπισμούς, ως και δολοφονικές επιθέσεις εναντίον του προσωπικού και των συντακτών του, με τελική κατάληξη την οριστική απαγόρευση της κυκλοφορίας του, στις 18/10/1947.

Το 1947, όταν υπουργός Δημοσίας Τάξεως ήταν ο Ν. Ζέρβας, μέσα σε πέντε ημέρες, από τις 9 έως τις 14 Ιουλίου σε Αθήνα – Πειραιά συνελήφθησαν 7.000 άτομα και στις επαρχιακές πόλεις άλλες 8.000 για να ανέλθει έτσι ο συνολικός αριθμός των συλληφθέντων στις 15.000. Ανάμεσά τους ήταν και 16 συντάκτες και εργαζόμενοι του «Ριζοσπάστη».

Η πραγματικότητα αυτή υποχρέωσε τον «Ρ» και την εφημερίδα του ΕΑΜ «Ελεύθερη Ελλάδα» να προσφύγουν στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ, καταγγέλλοντας το καθεστώς της ανελευθερίας του Τύπου στην Ελλάδα. Τα στοιχεία που περιέχει το υπόμνημα είναι άκρως αποκαλυπτικά τόσο για τη γενικότερη κατάσταση που επικρατούσε όσο και ειδικότερα για τις διώξεις σε βάρος του «Ριζοσπάστη».

Για τις διώξεις σε βάρος του ΕΑΜικού Τύπου στην Ελλάδα

«Απευθυνόμαστε στα Ηνωμένα Έθνη που πολέμησαν το φασισμό, για την αποκατάσταση των δημοκρατικών δικαιωμάτων του ανθρώπου. Διαμαρτυρόμαστε για την κατάργηση της ελευθερίας του Τύπου από την ελληνική μοναρχική κυβέρνηση. Από τις εκλογές του Μαρτίου του 1946 που διεξήχθησαν με την παρουσία των βρετανικών στρατευμάτων, 60 εφημερίδες της δημοκρατικής αριστεράς που βγήκαν παράνομα στην Κατοχή και καθοδηγούσαν το κίνημα της Εθνικής Αντίστασης, κλείστηκαν. Οι εγκαταστάσεις τους καταστράφηκαν, το προσωπικό τους δολοφονήθηκε, φυλακίστηκε ή εξορίστηκε.

Οι δυο κεντρικές εφημερίδες της αριστεράς “Ριζοσπάστης” και “Ελεύθερη Ελλάδα” εμποδίζονται να κυκλοφορούν έξω από την Αθήνα από κρατικά ή παρακρατικά όργανα. Στη Θεσσαλία τα φύλλα κρατούνται στο πρακτορείο από το Β’ Σ. Στρατού. Το Γ’ Σ. Στρατού με διαταγή του απαγορεύει την κυκλοφορία των εφημερίδων της Αριστεράς και κατάσχει τα φύλλα τους.

Οι δύο υπεύθυνοι συντάκτες, ένας συντάκτης του “Ριζοσπάστη” και ο υπεύθυνος της “Ελεύθερης Ελλάδας” φυλακίστηκαν με τους νεοφασιστικούς νόμους περί Τύπου. 5 συντάκτες και 5 υπάλληλοι του “Ριζοσπάστη”, 2 συντάκτες και 2 υπάλληλοι της “Ελεύθερης Ελλάδας” εξορίστηκαν χωρίς καμιά νόμιμη κατηγορία. Ο πολιτικός αρθρογράφος του “Ριζοσπάστη” Κ. Καραγιώργης, από τους ηγέτες της Εθνικής Αντίστασης, καταδικάστηκε ερήμην εις 56 μήνες φυλάκιση και υποχρεώθηκε για ν’ αποφύγει τη δίωξη να μείνει μακριά από τα γραφεία της εφημερίδας μολονότι εξακολουθεί να αρθρογραφεί. Η ίδια κατάσταση υπάρχει και για τον Μ. Κύρκο, πολιτικό αρθρογράφο της “Ελεύθερης Ελλάδας”, πρώην υπουργό και μέλος της ΚΕ του ΕΑΜ.

Καταγγέλλουμε στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ το διωγμό του δημοκρατικού Τύπου, παρακαλούμε τα Ην. Έθνη να στιγματίσουν την κατάργηση της Ελευθεροτυπίας και να υποστηρίξουν τον Τύπο που από τη χιτλερική κατοχή μάχεται εναντίον του φασισμού».

(«Ριζοσπάστης» 1/10/1947)

Το τελικό – τυπικό χτύπημα στην εφημερίδα του ΚΚΕ δόθηκε στις 18 Οκτωβρίου του 1947, όταν η Ασφάλεια με ισχυρές δυνάμεις κατέλαβε τα γραφεία της και κατέσχεσε την περιουσία της, υλοποιώντας το υπ’ αριθμόν 3219 βούλευμα του Συμβουλίου Εφετών περί οριστικής παύσης της κυκλοφορίας της. Την ίδια τύχη είχε και η «Ελεύθερη Ελλάδα».

Μια μέρα πριν, στις 17/10, είχε φανεί η πορεία των πραγμάτων, αφού με αφορμή το γεγονός ότι ο «Ρ» δημοσίευσε προκήρυξη του ΔΣΕ, η αστυνομία προχώρησε στην κατάσχεση των φύλλων του. Ταυτόχρονα, την ίδια μέρα δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα της Κυβέρνησης το ΛΑ’ ψήφισμα με το οποίο συμπληρωνόταν το περιβόητο Γ ψήφισμα και παρεχόταν η ευχέρεια στο Συμβούλιο των Εφετών να παύσει οριστικά τις εφημερίδες του ΚΚΕ και του ΕΑΜ.

Στο τελευταίο «νόμιμο» φύλλο του, της 18/10/1947, ο «Ριζοσπάστης» αποκάλυπτε ότι η σχετική απόφαση είχε ληφθεί στις 16/10 σε σύσκεψη που είχε γίνει στο γραφείο του Θ. Σοφούλη με τη συμμετοχή των «κ. κ. Κήλυ, επιτετραμμένο της Αμερικής, Νόρτον πρεσβευτή της Αγγλίας και Γκρίσγουωλντ».

(Από την έκδοση “Ριζοσπάστης 1918-2008”, Σύγχρονη Εποχή)

«Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον ΔΣΕ». Η στήλη παρουσιάζει πτυχές από γνωστά και λιγότερο γνωστά γεγονότα, φιλοξενεί αναμνήσεις αγωνιστών και καταγράφει μικρές και μεγάλες στιγμές, που χαράχτηκαν με αγώνες και αίμα στις χρυσές σελίδες της Εθνικής μας Αντίστασης και του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας.

Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον ΔΣΕ: Δείτε τις όλες εδώ.