Όταν η αυτοκράτειρα της Γερμανίας θέλησε να μάθει για τον Καρλ Μαρξ

Η βασίλισσα Βικτώρια, που έφυγε σαν σήμερα από τη ζωή το 1901, είχε ως πρωτοτόκη κόρη την συνονόματή της Βικτώρια, που χάρη στο γάμο της με τον Φρειδερίκο Γουιλιέλμο ΙΙΙ, έγινε αυτοκράτειρα της Γερμανίας για ένα σύντομο χρονικό διάστημα μες στο 1888. Περίπου μια δεκαετία νωρίτερα, όταν ήταν ακόμα πριγκίπισσα της Πρωσίας, είχε ακούσει για το Μαρξ και τις “παράξενες” ιδέες του. Έτσι κατά την τελευταία της παραμονή στο Λονδίνο, ζήτησε από έναν γνωστό της Βρετανό πολιτικό, τον σερ Mounstuart Grant Duff να μάθει πράγματα για εκείνον. Ο Duff πράγματι κανόνισε τη συνάντηση και κατέγραψε τις εντυπώσεις του την επομένη σε επιστολή του προς την πριγκίπισσα. Πέραν από την προσωπική εκτίμηση που διαφαίνεται προς το Γερμανό επαναστάτη και φιλοσόφο, ενδιαφέρον έχουν μια σειρά εκτιμήσεις του τελευταίου για το μέλλον της Ευρώπης, τις οποίες εν μέρει φαίνεται να συμμερίζεται κι ο γράφων. Εκείνο που δε μπορούσε να ξέρει, είναι πως “οι ονειροπόλες ιδέες” του Μαρξ όντως θα “έφερναν τον κόσμο πάνω κάτω” λίγες δεκαετίες αφότου γράφτηκε η επιστολή:

1 Φλεβάρη 1879

Μεγαλειοτάτη, την τελευταία φορά που είχα την τιμή να σας δω, έτυχεε να μου εκφράσετε κάποια περιέργεια για τον Κάρολο Μαρξ και με ρωτήσατε αν τον ξέρω. Αποφάσισα λοιπόν βάση αυτού να αδράξω την πρώτη ευκαιρία για να τον γνωρίσω, ευκαιρία που δεν ήρθε μέχρι χθες που τον συνάντησα σε δείπνο και πέρασα τρεις ώρες με τη συντροφιά του.

Είναι ένας κοντός, μάλλον μικρόσωμος άνδρας με γκρίζα μαλλιά και γένια που κάνουν παράξενη αντίθεση με το σκούρο ακόμα μουστάκι του. Το πρόσωπό του είναι κάπως στρογγυλό, το μέτωπό του καλοσχηματισμένο και γεμάτο-τα μάτια κάπως σκληρά, αλλά η όλη έκφραση μάλλον ευχάριστη, σίγουρα όχι αυτή ενός κυρίου που συνηθίζει να τρώει μωρά στη κουνιά του-που θα τολμούσα να πω ότι είναι η άποψη της αστυνομίας για εκείνον.

Η συζήτησή του ήταν εκείνη ενός ενημερωμένου ή μάλλον μορφωμένου άνδρα-είχε μεγάλο ενδιαφέρον για τη συγκριτική γραμματική κάτι που τον οδήγησε στην Εκκλησιαστική Σλαβονική κι άλλες ασυνήθιστες μελέτες και διανθιζόταν [η συζήτηση] από  πολλές αλλόκοτες τροπές και στοιχεία στεγνού χιούμορ, όπως όταν αναφερόταν στη βιογραφία του Hesekiel για τον πρίγκηπα Μπίσμαρκ (Το βιβλίο του πρίγκηπα Μπίσμαρκ, 1869), που την έλεγε για να την αντιπαραβάλει προς το βιβλίο του δόκτορα Busch, “Παλαιά Διαθήκη'”

Ήταν όλα πολύ θετικά, ελαφρώς κυνικά-χωρίς ίχνος ενθουσιασμού-ενδιαφέροντα και συχνά, όπως πίστεψα, είχε πολύ σωστές ιδέες όταν μιλούσε για το παρελθόν ή το παρόν, αλλά ασαφείς και μη ικανοποιητικές όταν στρεφόταν στο μέλλον.

Διαβλέπει, όχι χωρίς λόγο, μια μεγάλη κι όχι μακρινή κατάρρευση στη Ρωσία, θεωρεί πως θα ξεκινήσει με μεταρρυθμίσεις από τα πάνω που το παλιό οικοδόμημα δε θα μπορεί να αντέξει και θα οδηγήσουν στην κατάρρευση του συνολικά. Ως προς το τι θα έπαιρνε τι θέση του δεν είχε καθώς φαίνεται κάποια σαφή αντίληψη, εκτός του ότι για καιρό η Ρωσία δε θα μπορούσε να ασκήσει οποιαδήποτε επιρροή στην Ευρώπη.

Το επόμενο που πιστεύει είναι πως το κίνημα θα εξαπλωθεί στη Γερμανία παίρνοντας τη μορφή εξέγερση έναντι του υπάρχοντος στρατοκρατικού καθεστώτος.

Στην ερώτησή μου: “Μα πώς περιμένετε το στρατό να εξεγερθεί κατά των διοικητών του;” Απάντησε-Ξεχνάτε πως στη Γερμανία πλέον ο στρατός με το έθνος είναι σχεδόν ταυτόσημα. Οι σοσιαλιστές που ακούτε είναι εκπαιδευμένοι στρατιώτες όπως οποιοσδήποτε άλλος. Δεν πρέπει να έχετε κατά νου μόνο τον τακτικό στρατό. Πρέπει να σκεφτείτε και την πολιτοφυλακή-αλλά και μέσα στον τακτικό στρατό υπάρχει μεγάλη δυσαρέσκεια. Ποτέ δεν υπήρξε στρατός στον οποίο η αυστηρότητα της πειθαρχίας οδήγησε σε τόσες αυτοκτονίες. Το βήμα από το να πυροβολήσεις τον εαυτό σου μέχρι να πυροβολήσεις τον αξιωματικό σου δεν είναι τόσο μεγάλο, και μόλις δοθεί για πρώτη φορά ένα τέτοιο παράδειγμα, σύντομα ακολουθούν κι άλλα.

Αν υποθέσουμε πως έλεγα ότι οι ηγέτες της Ευρώπης έρχονταν σε συνεννόηση για μια μείωση των εξοπλισμών που θα ανακούφιζαν σημαντικά τα βάρη στο λαό, τι θα γινόταν με την επανάσταση που περιμένετε να προκαλέσουν μια μέρα;

Α, ήταν η απάντησή του, δε μπορούν να το κάνουν αυτό. Ένα σωρό φόβοι και ζήλειες θα το καταστήσουν αδύνατο. Το βάρος θα χειροτερέψει όσο η επιστήμη προχωράει, γιατί οι βελτιώσεις στην τέχνη της καταστροφής θα συμβαδίζουν με την εξέλιξή της και κάθε χρόνο όλο και περισσότερα θα πρέπει να αφιερώνονται σε ακριβές πολεμικές μηχανές. Αλλά είπα, ως τώρα ποτέ δεν υπηρξε σοβαρή λαϊκή εξέγερση, εκτός κι αν υπήρχε φοβερή μιζέρια. Δεν έχετε ιδέα, αποκρίθηκε, πόσο τρομαχτική είναι η κρίση που περνάει η Γερμανία τα τελευταία πέντε χρόνια.

Ας πούμε λοιπόν, είπα, ότι έχει γίνει η Επανάστασή σας και πως έχετε μια δημοκρατική μορφή διακυβέρνησης-έχει ακόμα δρόμο μέχρι την πραγματοποίηση των ιδιαίτερων ιδεών που έχετε εσείς και οι φίλοι σας. Αναμφίβολα, απάντησε, αλλά όλα τα μεγάλα κινήματα είναι αργά. Θα ήταν απλώς ένα βήμα προς καλύτερα πράγματα, όπως ήταν σε σας η επανάσταση του 1688, μια απλή στάση στο δρόμο.

Τα παραπάνω θα δώσουν στη Μεγαλειότητά σας μια καλή ιδέα για το είδος των αντιλήψεων που έχει στο μυαλό του για το κοντινό μέλλον της Ευρώπης. Είναι υπερβολικά ονειροπόλες για να είναι επικίνδυνες πέραν του ότι η κατάσταση με τα τρελά έξοδα για εξοπλισμούς είναι προφανώς και αναμφίβολα επικίνδυνη

Αν παρόλαυτα μέσα στην επόμενη δεκαετία οι ηγέτες της Ευρώπης δεν έχουν βρει τρόπο να χειριστούν αυτό το κακό χωρίς προειδοποίηση από κάποια απόπειρα επανάστασης, εγώ προσωπικά θα απελπιστώ για το μέλλον της ανθρωπότητας τουλάχιστον σε τούτη εδώ την ήπειρο.

Στη διάρκεια της συζήτησης ο Κάρολος Μαρξ μίλησε αρκετές φορές για τη Μεγαλειότητα σας και τον Πρίγκηπα Διάδοχο με τον προσήκοντα σεβασμό και σύνεση. Ακόμα και στην περίπτωση εξεχουσών προσωπικοτήτων για τις οποίες δε μίλησε με σεβασμό δεν υπήρχε ίχνος πικρίας ή μοχθηρίας-αρκετή οξεία και καυστική κριτική, αλλά τίποτε που να θυμίζει Μαρά

Για τα απαίσια πράγματα που έχουν συνδεθεί με τη Διεθνή μίλησε όπως θα μιλούσε κάθε αξιοσέβαστος άνδρας. Ένα πράγμα που ανέφερε έδειξε τους κινδύνους στους οποίους εκτίθενται οι εξόριστοι που έγιναν επαναστάτες. Ο κακούργος Nobiling, είχε μάθει, πως όταν ήταν στην αγγλία σκόπευε να τον δει. Αν το είχε κάνει μου είπε ότι σίγουρα θα του το επέτρεπα γιατί θα έστελνε την κάρτα του ως υπαλλήλου της Στατιστικής υπηρεσίας της Δρέσης και μια και ο ίδιος ασχολούμαι με τη στατιστική θα με ενδιέφερε να του μιλήσω-Σε τι ευχάριστη θέση θα βρισκόμουν αν ερχόταν να με δει! Συνολικά η εντύπωση μου για το Μαρξ, δεδομένου ότι είναι στον αντίθετο πόλο απόψεων από το δικό μου, δεν ήταν καθόλου δυσμενής και ευχαρίστως θα τον ξανασυναντούσα. Είτε το θέλει είτε όχι δε θα είναι εκείνος που θα φέρει τον κόσμο πάνω κάτω.

Οι ιδέες του φαινόταν “υπερβολικά ονειροπόλες για να είναι αληθινές”: Πόσο εύκολο είναι να υποτιμήσει κανείς την εμπρηστική δύναμη φαινομενικά εξωφρενικών ιδεών! Αλλά υπάρχουν πάντα τόσες ιδέες αυτού του είδους γύρω-γύρω που είναι δύσκολο να πει κανείς ποια θα πιάσει έδαφος.

Δύσκολες Νύχτες