Παγκρήτια Οργάνωση Ελεύθερων Νέων (Π.Ο.Ε.Ν.) – Πώς ιδρύθηκε κι εξαπλώθηκε σ’ όλη την Κρήτη
Η αντίσταση στο νησί οργανώνεται με πυρετώδεις ρυθμούς. Στα τέλη του φθινοπώρου του 1941, από μια ομάδα νέων, τεσσάρων φοιτητών, ιδρύθηκε στα Χανιά η Παγκρήτια Οργάνωση Ελεύθερων Νέων (Π.Ο.Ε.Ν.). Την πρωτοβουλία ίδρυσης παίρνει ο Αρτέμης Παπαδάκης που είναι ήδη στέλεχος της ΟΚΝΕ.
Την Κυριακή 25 του Ιούνη στην ιστορική συνοικία της Νέας Χώρας των Χανίων θα πραγματοποιηθεί εκδήλωση για την ίδρυση της Παγκρήτιας Οργάνωσης Ελευθέρων Νέων (ΠΟΕΝ) της πρώτης αντιστασιακής οργάνωσης κατά την περίοδο της Κατοχής.
του Γιώργου Πιτσιτάκη
δασκάλου – ιστορικού ερευνητή
Μετά το τέλος της ηρωικής μάχης της Κρήτης και την κατάληψη του νησιού από τους Ναζί, στις 15 ή 16 Ιουνίου 1941 στο χωριό Μάραθος Ηρακλείου σε μια απόκρημνη σπηλιά στο φαράγγι του χωριού, πραγματοποιήθηκε σύσκεψη ανάμεσα στην ομάδα των δραπετών εξόριστων κομμουνιστών της Γαύδου (μεταξύ αυτών ήταν ο Λεωνίδας Στρίγγος, ο Μήτσος Βλαντάς, ο Μάρκος Βαφειάδης, ο Μιχάλης Κλιάνης [κουμπάρος], ο Γιώργης Κοντοκώτσος, ο Γιάννης Λαθουράς, ο Αντώνης Δουραχάλης κ. ά.) και από την ομάδα της Φολεγάνδρου οι Νίκος Μανουσάκης, Στέργιος Αναστασιάδης, Μιχάλης Βιτσαξάκης και Ευθύμης Μαριακάκης.
Στη σύσκεψη αυτή αφού εκτιμήθηκαν ως σωστές οι αποφάσεις της προηγούμενης σύσκεψης της 28 Μάη, για την ίδρυση του Π.Α.Μ. κ.ά., αποφασίστηκε ακόμη η οργάνωση της νεολαίας σε μια πλατιά αντιφασιστική, αντιστασιακή οργάνωση στην οποία έπρεπε να στρατευτούν όλοι οι νέοι και νέες της Κρήτης χωρίς καμιά διάκριση ιδεολογική, πολιτική, θρησκευτική ή άλλη. Την οργάνωση αυτή ονόμασαν Παγκρήτια Οργάνωση Ελεύθερων Νέων (Π.Ο.Ε.Ν.) και όρισαν για όλη την Κρήτη Γραμματέα της τον Γιώργη Κοντοκώτσο.1 Τα ίδια γράφει ο αντιστασιακός Νίκος Κοκοβλής2 «[…] Στη δεύτερη σύσκεψη (15-16 Ιουνίου ’41) που πραγματοποίησαν οι δραπετεύσαντες κομμουνιστές από τα νησιά της εξορίας τους (η πρώτη έγινε στις 24-27 Μαΐου) αποφασίστηκε και η συγκρότηση πλατιάς αντιστασιακής οργάνωσης της νεολαίας (ΠΟΕΝ). Η ευθύνη της οργάνωσης για όλη την Κρήτη ανατέθηκε στον Γιώργη Κοντοκώτσο […]».
Εξόριστοι από την Κρήτη στον Άη Στράτη αρχές της δεκαετίας του ’50
Η αντίσταση στο νησί οργανώνεται με πυρετώδεις ρυθμούς. Στα τέλη του φθινοπώρου του 1941, από μια ομάδα νέων, τεσσάρων φοιτητών, ιδρύθηκε στα Χανιά η Παγκρήτια Οργάνωση Ελεύθερων Νέων (Π.Ο.Ε.Ν.). Την πρωτοβουλία ίδρυσης παίρνει ο Αρτέμης Παπαδάκης που είναι ήδη στέλεχος της ΟΚΝΕ. Για την ίδρυση της ΠΟΕΝ ο Παύλος Μιχελιουδάκης αφηγείται3: «[…] Έτσι αποφασίσαμε να φτιάξουμε την Παγκρήτια Οργάνωση Ελεύθερων Νέων. Αυτή η οργάνωση πρέπει να έγινε, κατά την άποψη τη δική μου, κατά τα τέλη του ’41. Θυμάμαι την πρώτη ιδρυτική συνέλευση της ΠΟΕΝ που έγινε στο σπίτι μου. Η αδερφή μου – μικρό κοριτσάκι τότε – κρατούσε τις τσίλιες. Μαζευτήκαμε: ο Μίμης ο Λιονάκης, σπουδαστής της Ανωτάτης Εμπορικής (εξετελέσθη από τους Γερμανούς σαν Ποενίτης, ήταν το πρώτο μας θύμα), ο Γιάννης ο Κουμής δικηγόρος τώρα. Επειδή ήταν ο μεγαλύτερος στην ηλικία από εμάς, τον είχαμε ανακηρύξει Πρόεδρο. Γραμματέας ήταν ο Λιονάκης. Επίσης εκεί ήταν ο Αρτέμης ο Παπαδάκης, ο οποίος είχε επαφή από τότε με το Κόμμα. Ήταν κι ένας Τσάπας ή Τσαπάκης, ο οποίος – δε με βοηθά η μνήμη μου απόλυτα – πρέπει να ήταν αυτός που προηγήθηκε από την πλευρά του Κόμματος, εκτός κι αν ήταν ο Κοντοκώτσος. Κι εγώ φυσικά […]». Για την ίδρυσή της υπογράφηκε ένα «πρωτόκολλο τιμής».
Τα ιδρυτικά μέλη, με εξαίρεση τον Παπαδάκη και τον Κοντοκώτσο «[…] δεν έχουν ακόμη ξεκάθαρη πολιτική τοποθέτηση και το κίνητρό τους είναι η βούλησή τους για αντίσταση. Είναι επηρεασμένοι από την ιστορία της Γαλλικής Επανάστασης και το κήρυγμά της. Ο Παύλος Μιχελιουδάκης λέει σχετικά στην προφορική του μαρτυρία: “[…] Βέβαια εγώ είχα προτείνει να φτιάξουμε υπατεία, κατά τα πρότυπα της Γαλλικής Επανάστασης. Ήμουν δημοκρατικός βέβαια, είχα προδιάθεση προς τ’ αριστερά, αλλά δεν είχα ακόμη καμία σχέση με το ΚΚΕ. Και ήμουνα και παιδί του κατηχητικού μέχρι το ’37 που έφυγα από τα Χανιά […]”»4. Από την περίπτωση αυτή και άλλες ανάλογες, πληροφορούμαστε ότι μεγάλη μερίδα νέων τότε συναντήθηκε με την αριστερά μέσα από την συμμετοχή της στην Αντίσταση.
Τα ονόματα των εξόριστων του Άι Στράτη
Ακόμη για την ΠΟΕΝ ο Γιάννης Τσίβης, μεταξύ άλλων, αναφέρει5: «[…] Μετά την ίδρυση του ΕΑΜ ο Γιάννης Τσίβης (από το ΕΑΜ) και ο Παύλος Μιχελιουδάκης (από την ΠΟΕΝ) θα χρεωθούν με την ευθύνη της επαφής και του συντονισμού δράσης των δύο οργανώσεων. Ο Στέφανος Μυλωνάκης (σ.σ. γυμνασιάρχης, ανέκαθεν συντηρητικός) στο βιβλίο του για τη δράση της εκκλησίας των Χανίων στην κατοχή, στη σελίδα 429, γράφει: “Από τα μέσα του 1942 εξηπλώθη εν Κρήτη και η ΕΠΟΝ ή δια την Κρήτην ΠΟΕΝ, το θάρρος των μελών της οποίας, ως και η αντιμετώπιση παντός κινδύνου υπ’ αυτών απέβησαν παροιμιώδεις”.[…]».
Αξίζει ακόμη να παραθέσουμε την άποψη για την ΠΟΕΝ του Άγγλου πράκτορα Ζαν Φήλντινγκ ή «Αλέκου»6 όπως την καταγράφει ο Τάσος Κωστόπουλος στην Εφημερίδα των Συντακτών7 μέσα από την αγγλική έκδοση του βιβλίου του (1954) και την ελληνική μετάφραση και έκδοση του βιβλίου (1993)8, με τις αλλαγές που επέφεραν σιωπηλά ο συγγραφέας και ο φίλος του, Πάτρικ Λι Φέρμορ: «[…] Η ΠΟΕΝ, πάλι, την οποία τον Φλεβάρη του 1943 υποπτεύεται σαν δημιούργημα των Γερμανών (HS 5/725/57), ένα μήνα μετά κερδίζει την εκτίμησή του: “Είναι μια αξιόλογη οργάνωση που δουλεύει σε συνεργασία με τα Πεντάδυμα (QUINS, το κατασκοπευτικό δίκτυο που λειτουργούσε στα Χανιά με επικεφαλής τον [λοχαγό] Μάρκο Σπανουδάκη). Αντάλλαξα επιστολές μ’ έναν από τους βασικούς εκπροσώπους της, τον οποίο προτίθεμαι να συναντήσω σύντομα” (HS 5/725/66). Ακόμη μεγαλύτερος ενθουσιασμός τον καταλαμβάνει στα τέλη Απριλίου: “Η ΠΟΕΝ μ’ εντυπωσιάζει ως μία από τις ενεργητικότερες οργανώσεις στην Κρήτη. Τα μέλη της υπήρξαν εξ ολοκλήρου υπεύθυνα για την αντιγερμανική προπαγανδιστική καμπάνια με κιμωλία στους τοίχους των Χανίων. […]. Η ΠΟΕΝ ανέλαβε επίσης την αφισοκόλληση με προκηρύξεις που ετοιμάζουμε εμείς, και θα ενημερωθώ για το αποτέλεσμά της τις ερχόμενες μέρες. Επιπλέον, υπό την αιγίδα αυτής της οργάνωσης σχηματίζονται κι εκπαιδεύονται μυστικά ανταρτοομάδες στα χωριά, καθώς και υποψήφιοι για απλά σαμποτάζ. Ορισμένοι απ’ αυτούς τους νεοσύλλεκτους έχουν επίσης δηλώσει διατεθειμένοι να σκοτώσουν όποιον προδότη ενδιαφερθώ να υποδείξω” (HS 5/725/89). Για τη σύγκριση των δύο αντιστασιακών οργανώσεων, καταλυτική είναι, τέλος, η έκθεση που στέλνει στις 31/10/1943 (HS 5/726/56): “Δεν υπάρχει αμφιβολία πως, από οργανωτική άποψη, το ΕΑΜ έχει κάνει θαύματα. Αυτή η οργάνωση, δίχως έξωθεν χρηματική βοήθεια, δίχως επίσημη αναγνώριση του Γενικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής, κατάφερε, στον Νομό Χανίων τουλάχιστον, να στρατολογήσει σχεδόν κάθε αξιωματικό του στρατού, να στήσει ένα εντυπωσιακά αποτελεσματικό δίκτυο επικοινωνιών μεταξύ των χωριών, να απορροφήσει ολόκληρη την ΠΟΕΝ, που προηγουμένως εργαζόταν για εμάς. Όποια και να είναι τα κίνητρά τους, το σύστημά τους αποτελεί ζωντανό εύσημο υπέρ τους. Η δική μας οργάνωση, από την άλλη9, μολονότι ενδεχομένως αγκαλιάζει μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού κι απολαμβάνει και κάποια οικονομική βοήθεια και επίσημη αναγνώριση, έχει στρατολογήσει αμελητέο αριθμό αξιωματικών του στρατού, ενώ η επικοινωνία μεταξύ των χωριών διεξάγεται σε αποτελεσματική κλίμακα μόνο στις περιοχές όπου έδρασα προσωπικά ”.[…]».
18-2-1945. Ο Παύλος Μιχελιουδάκης με αντάρτες του ΕΛΑΣ στο χωριό Παλιά Ρούματα των Χανίων
Η ΠΟΕΝ εξαπλώνεται και δημιουργεί πυρήνες και οργανώσεις αρχικά στην ύπαιθρο του ν. Χανίων. Χαρακτηριστική είναι η απόπειρα συγκρότησης τοπικής οργάνωσης στα Σφακιά. Αφηγείται ο Παύλος Μιχελιουδάκης10: «[…] Εμένα προσωπικά με έστειλαν να κάνω οργάνωση στα Σφακιά. Αυτό το ζήτησα ο ίδιος, επειδή με γοήτευε η ιστορία του χώρου και επειδή η μητέρα μου καταγόταν από εκεί. Μου δώσαν μια επαφή στ’ Ασκύφου, όπου φιλοξενήθηκα σ’ ένα σπίτι με πολλή δυσπιστία, γιατί φαίνεται ότι είχαν κάποια άλλη επαφή, ίσως με το ΑΕΑΚ11 ή και με τους Εγγλέζους. Βρήκα όμως ένα δάσκαλο από τους Κομιτάδες, με τον οποίο θελήσαμε να αναστήσουμε τις παλιές εποχές, κάνοντας ορκωμοσίες αγωνιστών σε μια εκκλησούλα, την Παναγία την Θυμιανή12. Εκεί στην εκκλησούλα, κάτω από μια φοβερή καταιγίδα, μαζέψαμε όσους μπόρεσε να συγκεντρώσει ο δάσκαλος και, στο όνομα της σκλάβας πατρίδας, θελήσαμε να τους ορκίσουμε. Βέβαια αυτό ήταν αλαζονικό και κατέληξε σε φιάσκο, επειδή οι Σφακιανοί συντηρητικοί από ψυχολογία, δε με πήραν στα σοβαρά εμένα, ένα παιδί 21 ετών […]».
Ο Γραμματέας της ΕΠΟΝ Χανίων Μίμης Λιονάκης που εκτελέστηκε από τους Γερμανούς στις 3-7-1944
Η ΠΟΕΝ γρήγορα υπερέβη τα όρια του νομού Χανίων. Απλώθηκε και δραστηριοποιήθηκε σ’ όλη την Κρήτη συμβάλλοντας στην ενεργοποίηση και ευαισθητοποίηση – αντιστασιακή πολιτική και πολιτιστική – του μεγάλου μέρους της Νεολαίας των πόλεων και της υπαίθρου στην Κρήτη. Λέει, πάλι, ο Μιχελιουδάκης13: «Γρήγορα εξελιχθήκαμε πάντως σε μεγάλη οργάνωση που τα τμήματά της λειτουργούσανε με πολλή αυτονομία, γιατί δεν ήταν κι εύκολο να έχουμε άμεση επαφή παντού και πάντοτε για κάποια ενιαία πολιτική και γραμμή». Για την εξάπλωση της ΠΟΕΝ στο Λασήθι, γράφει ο Μιχάλης Κοκολάκης14: «Το σπουδαιότερο γεγονός του χρόνου τούτου (1942) είναι ότι έχει φτιαχτεί μια οργάνωση της νεολαίας, με βάσεις σ’ όλες τις επαρχίες του νομού, με δική της οργανωτική συγκρότηση, με απευθείας σύνδεση στα βουνά που ονομάζεται Παγκρήτια Οργάνωση Ελεύθερων Νέων (ΠΟΕΝ), με βασικό πυρήνα την ΟΚΝΕ και τη Σοσιαλιστική Νεολαία. Σ’ αυτήν συγχωνεύτηκαν όλες οι νεολαιίστικες απελευθερωτικές οργανώσεις του νομού. Η οργάνωση αυτή αρχίζει να επηρεάζει αποφασιστικά τη μαθητική νεολαία, που αποτελεί τον κύριο στόχο του κατακτητή». Ο Κοκολάκης διευκρινίζει ακόμη ότι η ΠΟΕΝ Λασηθίου περιέλαβε όλα μέλη της ΟΚΝΕ κι ότι είχε πολύ καλή οργανωτική διείσδυση στα Γυμνάσια, όπου η οργάνωση είχε 150 μέλη. Ο συνολικός αριθμός των μελών, σύμφωνα πάντα με την ίδια πηγή, ανέρχεται, στα τέλη του ’42, σε 375 μέλη.
5) Το γράμμα του Μίμη Λιονάκη στους γονείς του λίγο πριν εκτελεστεί
Ο Μιχελιουδάκης περιγράφει πως η ΠΟΕΝ στρατολογούσε τα νέα της μέλη15. «Το πιο εύκολο μέσο για μαζικοποίηση ήταν η καθιέρωση συχνών διασκεδάσεων, τα πάρτι τα περίφημα. […] Κάναμε και εκδρομές στις ακροθαλασσιές κλπ».
Τα μέλη της ΠΟΕΝ προέβαιναν σε καταγραφές των εχθρικών δυνάμεων, τις οποίες παρέδιδαν και ίσως έφταναν και στο Αρχηγείο της Μέσης Ανατολής. Επίσης συντάσσονταν χειρόγραφα δελτία ειδήσεων από τις εκπομπές του BBC, τα οποία διακινούνταν με διάφορους τρόπους. Έγραψε αργότερα ο Αντώνης Μπριλλάκης μέλος τότε του Νομαρχιακού Συμβουλίου της ΠΟΕΝ16 : «Κύρια όμως κατεύθυνση της ΠΟΕΝ ήταν η ανάπτυξη μαζικής, πολύμορφης δράσης, με επίκεντρο τους χώρους κατοικίας, δουλειάς και μόρφωσης. Αυτό εκφράστηκε με τη συγκρότηση τμημάτων μαθητικής κι εργατικής ΠΟΕΝ, καθώς και καμουφλαρισμένων μαζικών φορέων».
Εξέδιδε και κυκλοφορούσε παράνομα στα Χανιά τα έντυπα «Ελεύθερα Νειάτα» και «Ελεύθερη Κρητικοπούλα» και στο Λασήθι το έντυπο «Η Φωνή των Νέων».
Το πρώτο τεύχος της εφημερίδας της ΠΟΕΝ «Ελεύθερα Νειάτα»
Το πρώτο τεύχος της εφημερίδας της ΠΟΕΝ για τις γυναίκες «Ελεύθερη Κρητηκοπούλα»
Το πρώτο τεύχος της εφημερίδας της ΠΟΕΝ στο Λασήθι «Η Φωνή των Νέων»
Με την ίδρυση της ΕΠΟΝ, η ΠΟΕΝ εντάχθηκε ομόφωνα στην πανελλαδική αντιστασιακή οργάνωση της νεολαίας συνεχίζοντας τη δράση της.
Κι όπως χαρακτηριστικά υποστήριξε ο Πέτρος Ανταίος17, «η γενιά μας ανέπτυσσε τη δραστηριότητά της σε μία τέτοια κοσμοϊστορική εποχή, η μέθεξή της ήταν τόσο άμεση, και τα αποτελέσματα της μέθεξης αυτής τόσο χειροπιαστά, που μας είχε δημιουργηθεί η αίσθηση ή η ψευδαίσθηση πως δημιουργούσαμε ιστορία. Γιατί στ’ αλήθεια τότε συνομιλούσαμε με την ιστορία στον ενικό».
1 Βλ. Δημ. Βλησίδης – Λευτ. Ηλιάκης, Τα πρώτα βήματα του ΕΑΜ στην Κρήτη, σελ. 12-13, Χανιά 1997, αυτοέκδοση.
2 Νίκος και Αργυρώ Κοκοβλή, Άλλος δρόμος δεν υπήρχε: Αντίσταση-Εμφύλιος-Προσφυγιά, σελ. 35, εκδ. ΠΟΛΥΤΥΠΟ, Αθήνα 2002. Επίσης βλ. Μανώλης Γλέζος, Εθνική Αντίσταση 1940-1945, τομ. Α, σελ. 499, εκδ. Στοχαστής.
3 Οντέτ Βαρών-Βασάρ, Η ενηλικίωση μιας γενιάς: Νέοι και νέες στην Κατοχή και στην Αντίσταση, σελ. 257, εκδ. βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 2009.
4 Οντέτ Βαρών-Βασάρ, ό. π., σελ. 257, Αρχ. Αντίστ. ΕΤ-1, συν. Παύλου Μιχελιουδάκη, αρ. 168.
5 Τσίβης Γιάννης, Χανιά, Κατοχή και Αντίσταση, σελ. 67, εκδ. «Γνώση», Μαρτυρίες 9, Αθήνα 1985.
6 Ο Αλεξάντερ Ζαν Φήλντινγκ (Ινδία 1918 – Παρίσι 1991) ήταν Άγγλος πράκτορας που την περίοδο της Κατοχής έδρασε στην Κρήτη με το ψευδώνυμο «Αλέκος». Προπολεμικά τον βρίσκουμε να κάνει τον καφετζή και τον μπάρμαν στην Αγγλοκρατούμενη Κύπρο και στην Κατοχή έφερε τον βαθμό του λοχαγού και αργότερα του ταγματάρχη. Βαμμένος αντικομμουνιστής και τυχοδιώχτης ολκής βαρύνεται, εκτός των άλλων για την εκτέλεση του αξιωματικού Μανώλη Πιμπλή και του Γραμματέα Επιτροπής Κρήτης του ΚΚΕ Βαγγέλη Κτιστάκη. Για τους συναγωνιστές του Ρούσσου Κούνδουρου κορυφαίου στελέχους του ΕΑΜ στο Λασήθι, ο «Αλέκος» ήταν υπόλογος για τη σύλληψη και την εκτέλεσή του στην Αγυιά το 1944. Παρασημοφορήθηκε από τη χώρα του στη διάρκεια του πολέμου (1942) και από την κυβέρνηση Μητσοτάκη κατά τον πανηγυρικό εορτασμό της 50ής επετείου της μάχης της Κρήτης το 1991. (Πηγή: Γιάννης Δημ. Τσίβης, Χανιά 1941-1945, Κατοχή & Αντίσταση, Εισαγωγή, επιμέλεια, σχολιασμός, Χρήστος Μαχαιρίδης, σελ. 77-78, εκδ. Έρεισμα, Χανιά 2015 και Εφημερίδα των Συντακτών).
7 Εφημερίδα των Συντακτών, ΤΟ ΦΑΝΤΑΣΜΑ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, «Το Κρυφτό», Συντάκτης : Τάσος Κωστόπουλος, 21-5-2017.
8 Αλεξάντερ Ζαν Φήλντινγκ, Το Κρυφτό. Η Αντίσταση στην Κρήτη, εκδ. Βιβλιοπωλείο της Εστίας, Αθήνα 1993.
9 Εννοεί απ’ ότι φαίνεται την εθνικόφρονα Εθνική Οργάνωση Κρήτης (ΕΟΚ) με επικεφαλής τον Νικ. Σκουλά.
10 Οντέτ Βαρών-Βασάρ, ό. π., σελ. 259, Αρχ. Αντίστ. ΕΤ-1, συν. Παύλου Μιχελιουδάκη, αρ. 168.
11 Η Ανωτάτη Επιτροπή Αγώνος Κρήτης (ΑΕΑΚ) ιδρύθηκε τον Ιούνη του 1941, από τον ρεθεμνιώτη συνταγματάρχη Ανδρέα Παπαδάκη, τον γιατρό Γιάννη Παΐζη και τον τελειόφοιτο της νομικής Ανδρέα Πολεντα από τα Χανιά και τον δικηγόρο Γιάννη Ιωαννίδη από τη Σητεία οι οποίοι υπογράφουν «Πρωτόκολλον τιμής και θυσίας δια την απελευθέρωσιν της Κρήτης μας». Το κάθε μέλος που προσχωρούσε στην οργάνωση έδινε όρκο. Η ΑΕΑΚ συνεργάστηκε με τους Άγγλους πράκτορες που δρούσαν στο νησί και οι οποίοι την επηρέασαν. Έτσι όντας άμαζη, αφού σκοτώθηκαν μερικά βασικά στελέχη της γρήγορα θα διαλυθεί.
12 Στη Θυμιανή Παναγία, στους Κομιτάδες, Σφακιανοί και εκπρόσωποι από άλλες περιοχές της Κρήτης αποφάσισαν στις 29 Μαΐου του 1821, να συμμετάσχει ολόκληρη η Κρήτη στην επανάσταση για την απελευθέρωση από τον τουρκικό ζυγό.
13 Οντέτ Βαρών-Βασάρ, ό. π., σελ. 259, Αρχ. Αντίστ. ΕΤ-1, συν. Παύλου Μιχελιουδάκη, αρ. 168.
14 Μιχάλης Κοκολάκης, Ανατολική Κρήτη, Κατοχή- Αντίσταση- Εμφύλιος, εκδ. Γνώσεις, Αθήνα 1988, σελ. 57-58. Για προσπάθεια εκφασισμού της νεολαίας από τις ιταλικές δυνάμεις Κατοχής βλ. σελ. 31-33.
15 Οντέτ Βαρών-Βασάρ, ό. π., σελ. 259, Αρχ. Αντίστ. ΕΤ-1, συν. Παύλου Μιχελιουδάκη, αρ. 168.
16 Αντώνης Μπριλλάκης, «ΕΠΟΝ Κρήτης, μια παράλληλη ιστορία», περ. Αντί, τχ. 13, σελ. 28 – 30, 22 Φλεβάρη 1975.
17 Πέτρος Ανταίος, Συμβολή στην Ιστορία της Ε.Π.Ο.Ν., τόμ. πρώτος. Μέρος Ι και II, Αθήνα 1977, τόμ. δεύτερος, Αθήνα 1979, εκδόσεις Θ. Καστανιώτη.
