Ποια Ελένη; (Μέρος δεύτερο)

Καταρχήν Χρόνια Πολλά στους εορτάζοντες Κωνσταντίνους, Ελένες και στις λοιπές παραλλαγές των ονομάτων αυτών. Συνεχίζουμε -χωρίς παρεξήγηση- από το πρώτο μέρος.

Ήταν ο Κωνσταντίνος χριστιανός;

Μια γρήγορη απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι το «όχι», όμως επειδή ένα όχι δεν λέει πολλά πράγματα καλό θα ήταν να αναλύσουμε λίγο τη στάση του Κωνσταντίνου απέναντι στο Χριστιανισμό. Ο Κωνσταντίνος δεν υπήρξε ποτέ επισήμως χριστιανός, ενώ δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι –εξαιτίας των όσων ψευδών έχουν γραφτεί γύρω από το άτομό του- αν αληθεύει καν, το ότι βαπτίστηκε χριστιανός στο τέλος της ζωής του. Παρόλα αυτά, για λόγους πολιτικής, ο Κωνσταντίνος φλέρταρε με τη χριστιανική θρησκεία, όπως άλλωστε και με την παλαιά –ειδωλολατρική- θρησκεία, της οποίας ήταν πιστός κατά παράδοση.

Στην πραγματικότητα, ο Κωνσταντίνος, ως το 300 μ.Χ. ήταν λάτρης του θεού Ηρακλή, και ύστερα του Απόλλωνα Ήλιου. Η λατρεία του Απόλλωνα Ήλιου, που συνδέονταν με τον Ζωροαστρισμό, ήταν μια μονοθεϊστική θρησκεία πιστός της οποίας ήταν και ο πατέρας του Κωνσταντίνου ο Κωνστάντιος Α’ Χλωρός. Η μονοθεϊστική εκδοχή της παλαιάς θρησκείας (δωδεκάθεου), ταίριαζε με τη φιλοσοφία της μοναρχικής εξουσίας, ο ένας θεός, ο ένας ηγεμόνας, η απόλυτη εξουσία. Πάντως ο Κωνσταντίνος δεν απέρριψε το υπόλοιπο δωδεκάθεο, αφού το 311, κατά την επιστροφή του από το Autum επισκεύθηκε όλους τους ναούς και προσκύνησε όλες τις αρχαίες θεότητες (επρόκειτο κατά πάσα πιθανότητα για μια ακόμη διπλωματική ενέργεια).[1]

Η «ανθεκτικότητα» των χριστιανών στους συνεχείς διωγμούς και ο πολλαπλασιασμός των πιστών της νέας αυτής θρησκείας, ανάγκασαν κάποια στιγμή τους Ρωμαίους αξιωματούχους να αποδεχθούν το γεγονός πως θα ήταν καλύτερο να τους ενσωματώσουν. Φυσικά η αποδοχή αυτή δεν ήρθε με την πρώτη και υπήρξαν συνεχώς πισωγυρίσματα, ανάλογα την περίοδο, ανάλογα τον αυτοκράτορα. Η κοινωνική ειρήνη ήταν ήδη αρκετά διαταραγμένη από τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η αυτοκρατορία από τον 3ο αιώνα μ.Χ και ύστερα, και οι διωγμοί όξυναν περαιτέρω τις ήδη οξυμένες αναταραχές και οδηγούσαν το λαό σε εξεγέρσεις.

Πρώτος ο Γαλέριος[2] ήταν εκείνος που νομοθέτησε το «Διάταγμα των Μεδιολάνων» το 313 (αν και υπήρξαν και στο παρελθόν αυτοκράτορες που έπαυαν τους διωγμούς και έδειχναν ανοχή στους χριστιανούς), το οποίο καθιέρωσε την ανεξιθρησκία. Λανθασμένα η διαταγή αυτή αποδίδεται στον Κωνσταντίνο, στην πραγματικότητα, ο Κωνσταντίνος και οι υπόλοιποι συναυτοκράτορες απλά την υπέγραψαν. Το έδικτο αυτό είχε σκοπό να παύσει τις λαϊκές εξεγέρσεις οι οποίες είχαν ξεσπάσει εξαιτίας των διωγμών του Διοκλητιανού. Ιδιαίτερα στο ανατολικό κομμάτι της αυτοκρατορίας που κατοικούσαν περισσότεροι χριστιανοί.[3]

Ο Κωνσταντίνος, αν και αποδέχθηκε τον χριστιανισμό, ήταν η πολιτική σκοπιμότητα που τον ώθησε προς τα εκεί και όχι η θρησκευτικότητα. Κατάλαβε ότι ήταν πιο χρήσιμο να ελέγχεις τους χριστιανούς από ότι να τους διώκεις. Με το να «πλησιάσεις» τους χριστιανούς σου δίδονταν η ευκαιρία να:

• τους ενσωματώσεις στα σχέδια σου, ώστε να σε αποδεχθούν, να σε ακολουθήσουν στον πόλεμο και να μη σου δημιουργούν προβλήματα.
• Από την άλλη μπορούσες, ελέγχοντας τους αξιωματούχους της εκκλησίας να περνάς τη δική σου βούληση μέσα από αυτούς στις μάζες, να μαθαίνεις πληροφορίες και να νομιμοποιείς στα μάτια των πιστών την εξουσία σου.
• Ακόμα και το ίδιο το χριστιανικό κήρυγμα μπορούσες να το προσαρμόσεις στους στόχους σου, να δώσεις δηλαδή στις αιματηρές φιλοδοξίες σου έναν ιδεολογικό μανδύα.

Ο Κωνσταντίνος χρησιμοποίησε τη [χριστιανική] θρησκεία για όλα τα παραπάνω, κάτι που θα εξετάσουμε λιγότερο εδώ και περισσότερο στο τρίτο μέρος του άρθρου. Πάντως, στη ζωή του Κωνσταντίνου, καμία θρησκεία δεν είχε την αποκλειστική του προτίμηση. Ο ίδιος παρουσιάζονταν άλλοτε ως προστάτης των χριστιανών και άλλοτε ως ειδωλολάτρης, ανάλογα δηλαδή με το κοινό του. Πραγματική του θρησκεία ήταν η εξουσιομανία και φιλοσοφία του η πολιτική, οι μηχανορραφίες, οι εκβιασμοί, η εγωπάθεια, οι κατακτήσεις και ο πόλεμος.

Εν τιούτο νίκα

Χαρακτηριστικό παράδειγμα των πρακτικών του αποτελεί, ο θρύλος του «εν τούτω νίκα» που αποτελεί κατοπινή κατασκευή του Κωνσταντίνου και των γραφιάδων υμνητών του. Η σκοπιμότητα ήταν να παρουσιαστεί στους χριστιανούς σαν σταυροφορία, το εμφύλιο μακελειό που ο ίδιος προκάλεσε κατά την πορεία του προς την απόλυτη εξουσία. Σύμφωνα λοιπόν με τους υμνητές του, Ευσέβιο και Λακτάντιο, ο Κωνσταντίνος δέχθηκε θεϊκή επίσκεψη σε μορφή οράματος το απομεσήμερο (αυτή είναι η εκδοχή του Λακτάντιου), μια μέρα πριν από την καθοριστική του μάχη με το Μαξέντιο. Είδε λοιπόν στον ουρανό πλάι στον ήλιο (τι διάολο δεν στραβώθηκε;) φωτεινό το σήμα του σταυρού και πύρινα γράμματα που έγραφαν «εν τούτω Νίκα». Τι βολικό και αμφίσημο όραμα, αλήθεια, για κάποιον που λάτρευε τον θεό Απόλλωνα Ήλιο. Ο Ευσέβιος, από την πλευρά του, τοποθετεί το όραμα τη νύχτα πριν τη μάχη, όπου ό Κωνσταντίνος ονειρεύτηκε το σταυρό και έλαβε θεϊκή εντολή να το χαράξει στις ασπίδες των στρατιωτών.[4] Διαλέχτε και πάρτε…

Την άλλη μέρα λοιπόν, πρωί- πρωί, έστησε ο Κωνσταντίνος ειδικό συνεργείο και το πρόσταξε να κατασκευάσει λάβαρο με κοντάρι σε σχήμα σταυρού και επιγραφή ΧΡ (εκδοχή Ευσέβιου, η οποία μοιάζει σε σημείο αντιγραφής στο όραμα του Παύλου κατά την πορεία του προς τη Δαμασκό). Κατά την εκδοχή τώρα του Λακτάντιου, ο Κωνσταντίνος χάραξε το σχήμα Χ στις ασπίδες των στρατιωτών του. Γράφει επίσης ο Λακτάντιος, ότι το Χ τέμνονταν από μια κάθετη γραμμή με κυρτό το άνω άκρο της.

Αυτές του οι ενέργειες, σύμφωνα με τους αυλοκόλακες, του χάρισαν τη νίκη και μετέτρεψαν τον κατακτητικό του οίστρο σε θεϊκό θέλημα. Κατά τους δυο συγγραφείς, από εκείνη τη στιγμή και πέρα ο Κωνσταντίνος έγινε Χριστιανός. Αυτό φυσικά ήταν ένα ακόμη ψέμα, αφού στην αψίδα του θριάμβου που υψώθηκε στη Ρώμη μετά την εξόντωση του Μαξέντιου, ο Κωνσταντίνος έδωσε εντολή να χαραχθεί το όνομα του Δία, ενώ συνέχιζε να κυκλοφορεί νομίσματα με τον θεό ήλιο. Αν και μετά την ολοκλήρωση της αυτοκρατορίας του απέφευγε να κυκλοφορεί νομίσματα με σαφή χριστιανικά ή σαφή ειδωλολατρικά μοτίβα και προτιμούσε τις αμφισημίες.[5]

Τόσο τα σύμβολα που περιγράφει ο Ευσέβιος, όσο και εκείνα που περιγράφει ο Λακτάντιος (η εκδοχή το ΧΡ ή το Χ με την τέμνουσα), σχετίζονται με την κέλτικη παράδοση και μόνο αργότερα, σκοπίμως, καθιερώθηκαν και στον χριστιανισμό. Πάντως, ο Κωνσταντίνος, επικαλούνταν συχνά οράματα και θεϊκές παρεμβάσεις πριν από μεγάλες μάχες, προκειμένου να εμψυχώσει το στρατό του. Δυο χρόνια νωρίτερα, το 310, στη Γαλατία, κατά το προσκύνημά του στο ναό του Απόλλωνος, αυτός εμφανίσθηκε στο όνειρό του και του υποσχέθηκε τριάντα χρόνια βασιλείας.[6]  Στην πραγματικότητα, αυτό που προσπαθούσε να πετύχει ο Κωνσταντίνος, είναι να τον θεωρούν όλοι ομόπιστο. Κάτι που μαρτυράται και στην διαφορετική εκδοχή που δίνει στα γραπτά του ο ειδωλολάτρης Nazarius, για τα γεγονότα πριν από τη μάχη του Κωνσταντίνου με τον Μαξέντιο, όπου ανακατεύει στο όραμα και κομμάτια της ειδωλολατρικής παράδοσης.[7]*Ανάλογα με το κοινό προσαρμόζονταν και το όραμα.

Πάντως, τα αγάλματα που έβαζε τους τεχνίτες να κατασκευάζουν ο Κωνσταντίνος, τον παρουσίαζαν με σύμβολα ειδωλολατρικά. Το γιγάντιο άγαλμα στην αγορά της Ρώμης, παρουσίαζε τον Κωνσταντίνο με κέλτικα ειδωλολατρικά σύμβολα, έχουν κυκλοφορήσει και σχετικά νομίσματα. Ο Ευσέβιος όμως στην ιστορία του, γράφει ότι στο χέρι το άγαλμα κρατούσε σταυρό.[8] Αντιστοίχως, στην νέα πρωτεύουσα (Κωνσταντινούπολη), έβαλε να κατασκευάσουν μπρούτζινη στήλη και πάνω της ολόχρυσο άγαλμα που κρατούσε στα χέρια του φιγούρα που αντιπροσώπευε την τύχη της πόλης.[9]

Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, το πως οι κόλακες του Κωνσταντίνου, ευθυγραμμίζονται στις βουλές του, και στα γραπτά τους κατακεραυνώνουν τους κατά καιρούς αντιπάλους του. Ο Ευσέβιος για παράδειγμα, ενώ για καιρό κολάκευε τον Λικίνιο, όταν ο Κωνσταντίνος αποφασίζει να τον εξοντώσει, στρέφεται εναντίον του με ακραίες ύβρεις. Από τα πυρά των γραφιάδων δεν ξέφυγε ούτε ο Μαξέντιος, που αν και ανεκτικός και προστατευτικός απέναντι στον χριστιανισμό, κατηγορήθηκε από τους «κωνσταντινικούς» ως αντι-χριστιανός, έτσι ώστε η σφαγή του να πλασαριστεί στους πιστούς σαν αρμόζουσα τιμωρία.[10]

Πώς να χαρίσεις στο παιδί σου και στη γυναίκα σου γρήγορα και εύκολα την βασιλεία των ουρανών;

Με το να τους στείλεις στους ουρανούς μια ώρα αρχύτερα! Και αυτό ακριβώς έπραξε ο Κωνσταντίνος, ας το δούμε όμως λίγο πιο αναλυτικά.

Η λίστα με τους συγγενείς που δολοφόνησε με βάναυσο τρόπο ο Κωνσταντίνος είναι μεγάλη (Μαξιμιανός, Μαξέντιος, Λικίνιος, Βασσιανός), όμως κατάφερε να ξεπεράσει και τα δικά του όρια δολοφονώντας ακόμα και τη γυναίκα του και το γιό του. Πρόκειται για τον Κρίσπο, που είχε αποκτήσει με την πρώτη του σύζυγο την Μινερβίνη. Όπως επίσης και την κατοπινή γυναίκα του Κωνσταντίνου, και μητριά του Κρίσπου, Φαύστα. Αν και ο Κωνσταντίνος είχε χρησιμοποιήσει τη βοήθεια του γιου του Κρίσπου στις εμφύλιες διαμάχες του με τους συμβασιλείς (μάλιστα τον είχε χρίσει καίσαρα, ενώ του είχε δώσει και τη διοίκηση της Γαλατίας), ούτε αυτός δεν κατάφερε να ξεφύγει από τη δολοφονική οργή του πατρός.

Ως αφορμή για την δολοφονία ο Κωνσταντίνος χρησιμοποίησε φήμες που ήθελαν την Φαύστα με τον Κρίσπο να είναι ζευγάρι. Στην πραγματικότητα, αυτό που τον φόβιζε, ήταν ότι ο Κρίσπος με τον καιρό γίνονταν όλο και πιο ισχυρός και δημοφιλής με αποτέλεσμα να αποτελεί απειλή για το θρόνο. Ίσως στην αποτρόπαια πράξη του να συντέλεσε και η προτροπή του Κρίσπου προς τον πατέρα του, να αποσυρθεί από το θρόνο ύστερα από 20 χρόνια, όπως είχε κάνει ο Διοκλητιανός και ο Μαξιμιανός.[11]

Το 326 λοιπόν, ύστερα από τον εορτασμό της εικοστής επετείου της ηγεμονίας του στη Νιμομήδεια, ο Κωνσταντίνος ταξίδεψε στη Ρώμη, όπου είχαν προετοιμασθεί λαμπρές τελετές (εορτάζονταν παράλληλα και τα δεκάχρονα του Κρίσπου ως καίσαρα). Δίδεται διαταγή να συλληφθεί ο Κρίσπος, να ανακριθεί με ραβδισμό και τελικά παραδίδεται στο δήμιο που τον θανατώνει με δηλητήριο. Την ίδια περίοδο εξοντώνεται και ο Λικινιανός, ο 14χρονος γιός του Λικίνιου και της αδερφής του Κωνσταντίνου, και πολλοί συγγενείς και φίλοι του Κρίσπου. Ο Ευσέβιος και πάλι, ενώ πρωτύτερα μιλούσε με λόγια εγκωμιαστικά για τον Κρίσπο και τη σχέση με τον πατέρα του, τώρα αλλάζει στάση και τον υβρίζει. Καταφέρνει έτσι, να ευθυγραμμιστεί με τη γραμμή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, και παράλληλα να δικαιολογήσει την αδικαιολόγητη παιδοκτονία. [12]

Για τη δολοφονία της Φαύστας υπάρχουν δυο εκδοχές. Σύμφωνα με την πρώτη, ο Κωνσταντίνος τη δολοφόνησε ρίχνοντας τη μέσα σε μπάνιο με βραστό νερό. Κατά τη δεύτερη, την οδήγησε γυμνή στο βουνό, την έδεσε σε ένα δέντρο, και την εγκατέλειψε να τη φάνε τα θηρία.[13] Δεν γνωρίζω αν κάποια από αυτές τις δυο εκδοχές ευσταθεί, όμως σε κάθε εξόντωση –ακόμα και σύμφωνα με τους υμνητές του- ο Κωνσταντίνος βρίσκει τρόπους να κάνει τα θύματά του να υποφέρουν.

Θανατερή βυζαντινή ομορφιά

Πολλοί εκκλησιαστικοί συγγραφείς αποδίδουν το φόνο της Φαύστας σε ραδιουργία της μητέρας Ελένης. Το ενδεχόμενο αυτό δεν πρέπει να αποκλειστεί, αφού η Φαύστα ήταν αδερφή της Θεοδώρας, η οποία αντικατέστησε την Ελένη στην κλίνη του Κωνστάντιου Χλωρού (πατέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου). Υπάρχουν μάλιστα και μερικά γεγονότα που συναινούν προς αυτήν την κατεύθυνση.  Καταρχήν η Ελένη ένα μόλις χρόνο μετά την εκτέλεση της Φαύστας ανακηρύσσεται  «αυγούστα». Ενώ αμέσως μετά την εκτέλεση, η Ελένη ταξίδεψε στους αγίους τόπους, κάτι που θεωρείται απόπειρα εξαγνισμού της.[14]

Οι φρικτές αυτές δολοφονίες είχαν το ανάλογο αντίκτυπο στην Βυζαντινή κοινωνία. Ο ίδιος ο Κωνσταντίνος είχε νομοθετήσει πολύ αυστηρούς νόμους για την παιδοκτονία, που προφανώς δεν αφορούσαν τον ίδιο. Στο σημείο αυτό να σημειωθεί πως ο αυτοκράτορας διέταξε να εξαφανισθούν με καλέμι τα ονόματα του Κρίσπου και της Φαύστας από τις δημόσιες επιγραφές και να αποσυρθούν τα νομίσματα με τις μορφές τους.[15]

Αναζητώντας –για τα μάτια του κόσμου- την εξιλέωση, ο Κωνσταντίνος στράφηκε τόσο στο χριστιανικό όσο και στο ειδωλολατρικό ιερατείο. Οι ιεροφάντες της παλιάς θρησκείας θεώρησαν τις πράξεις του ιδιαίτερα βδελυρές και απέκλεισαν τον εξαγνισμό του. Οι χριστιανοί επίσκοποι, όντας πιο δεκτικοί, αποφάνθηκαν ότι αν ήθελε άφεση αμαρτιών έπρεπε να βαπτιστεί χριστιανός. Αυτό όμως ο Κωνσταντίνος, ακόμη και εβρισκόμενος σε τέτοια θέση, το απέφυγε.[16]

Ίσως και να υπολόγιζε στην εξιλέωση μέσω των χρονικογράφων του, είχε κάθε λόγο να το κάνει,άλλωστε τον είχαν υπηρετήσει πιστά, διαστρεβλώνοντας και επινοώντας ιστορίες που τον έκαναν να μοιάζει ισόθεος.

[1]Κυριάκος Σιμόπουλος, Ο μύθος των μεγάλων της ιστορίας, εκδόσεις: Στάχυ, Αθήνα 2000, τέταρτη έκδοση, σελ. 256.

[2]Αυτοκράτορας στο Ανατολικό τμήμα από το 305 – 311.

[3]Στο ίδιο, «Ο μύθος…», σελ. 254.

[4] Ο.π. σελ. 235 -236.

[5] Ο.π. σελ. 237, 257.

[6] Ο.π. σελ. 237.

[7] Ο.π. σελ. 242.

* Αξίζει επίσης να σημειωθεί, ότι στα χρόνια του Κωνσταντίνου ήταν που καταργήθηκε από τον ίδιο η Πραιτοριανή φρουρά. Ο Κωνσταντίνος προέβη σε αυτήν την πράξη, επειδή οι πραιτοριανοί, στην εμφύλια διαμάχη του με τον Μαξέντιο, είχαν πολεμήσει στο πλευρό του δεύτερου.

[8] Ο.π. σελ. 261.

[9] Charles Diehl, «Ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας», τόμος Γ, εκδόσεις Ηλιάδη, σελ. 361.

[10] Στο ίδιο, «Ο μύθος…», σελ. 249 – 250.

[11] Ο.π. σελ. 262.

[12] Ο.π. σελ. 263.

[13] Ο.π. σελ. 264 – 265.

[14] Ο.π. σελ. 264.

[15] Ο.π. σελ. 266.

[16]Ο.π. σελ. 266.

(συνεχίζεται)

Δείτε και το πρώτο μέρος εδώ.