Πόσο “μακιαβελικός” ήταν ο Νικολό Μακιαβέλι;
“Εδώ και καιρό δεν λέω ποτέ τι πιστεύω, ούτε πιστεύω ποτέ αυτά που λέω, κι αν τύχει να εκστομίσω ποτέ την αλήθεια, την καλύπτω με τόσα πολλά ψέμματα, που δύσκολα τη βρίσκει κανείς”
Ο όρος μακιαβελισμός αποτελεί συνώνυμο πολιτικού – και δευτερευόντως προσωπικου- κυνισμού και αμοραλισμού κατά την διαδικασία επίτευξης κάποιο στόχου, αυτό που συνοψίζεται λιτά στο ρητό “ο σκοπός αγιάζει τα μέσα”, το οποίο ωστόσο, παρά την διαδεδομένη άποψη περί του αντιθέτου, δεν διατύπωσε επί λέξει ο Νικολό Μακιαβέλι. Το “μακιαβελικό” στοιχείο είναι όμως μία μόνο πτυχή του εξαιρετικά πολυσχιδούς έργου του Ιταλού στοχαστή, ενός από τους πρώτους εκφραστές της πολιτικής φιλοσοφίας με τη νεώτερη έννοια του όρου, χωρίς δηλαδή αναφορές στη Βίβλο ή το θεϊκό στοιχείο ως παράγοντες νομιμοποίσης πολιτικής δράσης. Η ίδια η πορεία του Μακιαβέλι διακρινόταν σε αρκετές στιγμές από τον κυνισμό που σύστηνε στους ισχυρούς της πόλης του, αν και στην περίπτωσή του ήταν αποτέλεσμα αδυναμίας και προσαρμογής στις μεταβαλλόμενες συνθήκες κι όχι στοιχείο προσωπικής επιβολής. Είναι ιδιαίτερα δύσκολο να ανιχνεύσει κανείς τις προσωπικές πεποιθήσεις του Μακιαβέλλι πίσω από τις δηλώσεις σκοπιμότητας. Όπως παραδεχόταν κι ο ίδιος στο φίλο του ουμανιστή λόγιο Φραντσέσκο Γκουιτσιαρντίνι: “Εδώ και καιρό δεν λέω ποτέ τι πιστεύω, ούτε πιστεύω ποτέ αυτά που λέω, κι αν τύχει να εκστομίσω ποτέ την αλήθεια, την καλύπτω με τόσα πολλά ψέμματα, που δύσκολα τη βρίσκει κανείς”. Οι αλλαγές στρατοπέδων στη διάρκεια της ζωής του τελικά του στοίχισαν την κοινωνική και πολιτική απομόνωση στη γενέτειρά του Φλωρεντία, τη μόνη σταθερή πηγή αφοσίωσης του Μακιαβέλι.
Ο Μακιαβέλι προερχόταν από σημαντική οικογένεια της Φλωρεντίας, ο πατέρας του ανήκε στα λιγότερο εύπορα παρακλάδια των Μακιαβέλι, νομικός στο επάγγελμα με μικρή κτηματική περιουσία, που είχε αποκλειστεί από τη δυνατότητα κατοχής δημόσιων αξιωμάτων στην πόλη λόγω χρεών. Όταν γεννήθηκε ο Νικολό, το 1469, η Φλωρεντία ήταν το επίκεντρο της ιταλικής αναγέννησης, καθώς σημαντικοί ζωγράφοι, αρχιτέκτονες και λόγιοι προέρχονταν ή δρούσαν στην πόλη, είναι άγνωστα όμως τα ακριβή στοιχεία για τη μόρφωσή του. Φαίνεται πως είχε λάβει την τυπική ανθρωπιστική παιδεία των ανθρώπων της τάξης του, με έμφαση τα λατινικά γράμματα, καθώς είναι αβέβαιο αν γνώριζε αρχαία ελληνικά.
Όπως αναφέρει σε φιλική επιστολή το 1498, ο Μακιαβέλι άκουγε τα κηρύγματα του Δομηνικανού μοναχού Τζιρόλαμο Σαβαναρόλα, ο οποίος το 1494 είχε χάρη στο ευρύ δίκτυο υποστήριξης που απολάμβανε είχε κατορθώσει να διοικεί επί της ουσίας την πόλη, μέχρι τον αφορισμό του ως αιρετικού, την εκτέλεσή του δι’απαγχονισμό και την καύση του σώματός του το 1498. Ο Μακιαβέλι αργότερα ανέφερε τον Σαβαναρόλα στον “Ηγεμόνα” του ως “άοπλο προφήτη” καταδικασμένο σε αποτυχία, φαινόταν όμως να έχει εντυπωσιαστεί από τις ρητορικές του ικανότητες. Η εκτέλεσε του μοναχού συνέπεσε με την ανάδειξη του Μακιαβέλι σε επικεφαλής της δεύτερης καγκελαρίας της πόλης, επιφορτισμένης με την εξωτερική πολιτική στις υποτελείς στη Φλωρεντία περιοχές, θέση που κράτησε ως το 1502. Στη διάρκεια της θητείας του συνέβαλε στη δημιουργία πολιτοφυλακής ώστε να μειωθεί η εξάρτηση από μισθοφορικές δυνάμεις και ανέλαβε σειρά διπλωματικών αποστολών σε γειτονικούς ηγεμόνες και πάπες στο Βατικανό.
Το 1512, με την ανατροπή της Φλωρεντινής δημοκρατίας από τους Ισπανούς, η ισχυρή οικογένεια των Μεδίκων επέστρεψε να κυβερνήσει την Φλωρεντία κι ο Μακιαβέλι φυλακίστηκε, βασανίστηκε κι εξορίστηκε στα κτήματα του πατέρα του, όπου έγραψε τα δυο σημαντικότερα έργα του τον “Ηγεμόνα” και τις “Συζητήσεις για το Λίβιο”, που δημοσιεύτηκαν μετά θάνατον. Συμφιλιώθηκε με τους Μεδίκους και το 1520 διορίστηκε επίσημος ιστορικός της Φλωρεντίας, ενώ ο επίσης Μέδικος πάπας Λέων Ι’ του ανέθεσε να συγγράψει πραγματεία για τη διακυβέρνηση της Φλωρεντίας. Ασκώντας κριτική στους Μέδικους αλλά και στη δημοκρατία (στην πραγματικότητα μια μορφή ολιγαρχίας) που είχε ακολουθήσει, προέτρεπε τον πάπα να να επιβληθεί σε αυτό το ασταθές μείγμα πολιτειακό μείγμα και να κυριαρχήσει.
Μετά το θάνατο του Λέοντα Ι, ο ηγέτης της Φλωρεντίας Καρδινάλιος ιούλιος των Μεδίκων ζήτησε τη συμβουλή του Μακιαβέλι για τη μεταρρύθμιση της πόλης, ο οποίος του παρουσίασε το ίδιο σχέδιο με εκείνο που είχε προτείνει στον πάπα. Σύντομα ο Ιούλιος έγινε πάπας και ο Μακιαβέλι αφιερώθηκε στην καταγραφή της Φλωρεντινής ιστορίας. Το 1525 παρουσίας την “Ιστορία της Φλωρεντίας” στον πάπα, που του έδωσε σημαντικό χρηματικό βραβείο, ενώ ένα χρόνο μετά διορίστηκε υπεύθυνος για την επίβλεψη των οχυρώσεων της πόλης. Συμμετείχε στην Ιερή Ένωση που σχημάτισε ο πάπας κατά του Καρόλου Ε’ των Αψβούρων παραμένοντας στη Ρώμη μέχρι τη λεηλασία της από τα στρατεύματα του Καρόλου το 1527 (sacco di Roma). Η νέα εκδίωξη των Μεδίκων αναζωπύρωσε τις ελπίδες του Μακιαβέλι για αποκατάσταση της θέσης του στην καγκελαρία, ωστόσο το γεγονός πως είχε τύχει της εύνοιάς τους στο παρελθόν, τον καθιστούσε ανεπιθύμητο στις νέες αρχές της πόλης. Πέθανε περιθωριοποιημένος μετά από σύντομη ασθένεια στις 21 Ιούνη 1527, ενώ τα δυο σημαντικότερα βιβλία του δημοσιεύτηκαν το 1531 και το 1532 αντίστοιχα.
Στον “Ηγεμόνα” ένα σύντομο και απλά γραμμένο βιβλίο αφιερωμένο στον Λορέντσο των Μεδίκων, δίνει οδηγίες για τη διασφάλιση της εξουσίας ενός άρχοντα. Η σημαντικότερη αφορά την κατάργηση ηθικών κατηγοριών όπως το “αληθές” και το “καλό”, καθώς σε υπέρτατο κριτήριο ανάγονταν η ωφέλεια για τον ίδιο τον ηγεμόνα. Ο σεβασμός κοινωνικών κανόνων προτείνονταν μόνο αν εξυπηρετούσε καταλληλότερα τους σκοπούς της διαιώνισης ή της διασφάλισης της εξουσίας. Το βιβλίο ξεσήκωσε σάλο ως εγχειρίδιο τυραννικής εξουσίας, από τους ίδιους τους φορείς της φεουδαρχικής κοσμικής και εκκλησιαστικής εξουσίας που είχε υπηρετήσει ο Μακιαβέλι. Ενδεικτικό είναι ότι το 1558 τα έργα του βρέθηκαν στο διαβόητο παπικό Index, δηλαδή τον κατάλογο των απαγορευμένων βιβλίων. Η ηθική τους αγανάκτηση υπέκρυπτε την οργή τους για την διεισδυτική αποκάλυψη των πραγματικών κινήτρων και μεθόδων άσκησης πολιτικής των συγκεκριμένων θεσμών, που οι ίδιοι εμφάνιζαν ως αποτελέσματα θεϊκής βούλησης και αντιπροσώπευσής της στη γη.
Την ίδια περίοδο περίπου που συνέγραφε τον ηγεμόνα, συνέθεσε και τις “Συζητήσεις για το Λίβιο”, αφιερωμένο σε δύο φίλους του, που δεν ήταν πρίγκηπες, αλλά όπως έγραφε ο ίδιος άξιζαν να γίνουν. Εκεί ασκεί την αυτοκριτική του για τον ικετευτικό προς την εξουσία τόνο του “Ηγεμόνα”. Σε αντίθεση με τον πρακτικό και απλό λόγο του προηγούμενου έργου, εδώ κυριαρχούν πολύπλοκοι συλλογισμοί και συμβουλές για τη δημιουργία μιας ιδανικής πολιτείας, το ακριβές περιεχόμενο της οποίας δίχασε τους ερευνητές του έκτοτε. Κάποιοι υποστήριξαν πως υποστηρίζει κάποιο είδος δημοκρατίας, στα πρότυπα των αρχαιοελληνικών και μεσαιωνικών ιταλικών πόλεων-κρατών, ενώ άλλοι επισημαίνουν τον προσωποπαγή χαρακτήρα του πολιτεύματος που προτείνει και τις ιδεολογικές ομοιότητες με τον “Ηγεμόνα”. Σε κάθε περίπτωση και στα δύο έργα υπάρχει η αντιδιαστολή μεταξύ των αρχαίων και των συγχρόνων του, με τους πρώτους να παρουσιάζονται ως ισχυροί και τους δεύτερους εκφυλισμένους από την επίδραση του χριστιανισμού, ο οποίος, όπως και η Καθολική Εκκλησία, στηλιτεύονται σε διάφορα σημεία των βιβλίων του ως παράγοντας παρακμής.
Το βέβαιο είναι πως ο Μακιαβέλι ήταν από τους πρώτους που είχαν συλλάβει την έννοια της ένωσης της Ιταλικής χερσονήσου, κάτι που φαίνεται κι από την έκκληση στο τέλος του ηγεμόνα, ο τελευταίος να αναλάβει την εκδίωξη Γάλλων και Ισπανών από την ιταλική χερσόνησο. Σε επιστολή του λίγους μήνες πριν πεθάνει ανέφερε πως “αγαπώ την πατρίδα μου περισσότερο από την ψυχή μου”, εννοώντας κατά βάση τη Φλωρεντία. Το όραμα του άρχισε να υλοποιηθεί, καθώς η Ιταλία θα γινόταν άθυρμα μεταξύ ξένων δυνάμεων για πολλούς αιώνες και η πρώιμη καπιταλιστική ανάπτυξη των ιταλικών πόλεων-κρατών θα ανακοπτόταν αρχικά και θα συνεχιζόταν με βραδείς ρυθμούς στη συνέχεια. Παρόμοια επιβράδυνση, θα γνωρίσει προοδευτικά και η ιταλική τέχνη και λογοτεχνία, καθιστώντας εύστοχη την παρατήρηση του Βρετανού φιλοσόφου Μπέτραντ Ράσσελ που θεωρούσε πως ο θάνατος του Μακιαβέλι σηματοδοτούσε το τέλος της ιταλικής αναγέννησης.
