Αρμάντο Χαρτ – Ποιος ήταν ο Χοσέ Μαρτί

Την Κυριακή 26 του Νοέμβρη 2017 έφυγε από τη ζωή, στην Κούβα, ο Αρμάντο Χαρτ, εξέχουσα μορφή και ηγετικό στέλεχος της κουβανικής επανάστασης.

Ο Αρμάντο Χαρτ γεννήθηκε το 1930. Το 1955 υπήρξε ιδρυτικό μέλος του Κινήματος της 26^ης  Ιούλη και εθνικός συντονιστής του από τις αρχές του 1957 ως τον Γενάρη του 1958. Αιχμαλωτίστηκε και φυλακίστηκε μέχρι την Πρώτη του Γενάρη του 1959. Υπήρξε υπουργός Παιδείας από το 1959 (επικεφαλής της εκστρατείας κατά του αναλφαβητισμού το 1961) έως το 1965, Οργανωτικός Γραμματέας του ΚΚ Κούβας (1965-70), Υπουργός Πολιτισμού την περίοδο 1976-97, μέλος της ΚΕ του ΚΚ Κούβας από το 1965 και του Πολιτικού Γραφείου  (1965-1986). Από το 1997 ήταν ο διευθυντής του Γραφείου του Προγράμματος Μαρτί του Συμβουλίου του Κράτους, αφιερώνοντας τη ζωή του στην προστασία της κληρονομιάς και στη διάδοση του έργου του Χοσέ Μαρτί.

Το κείμενο του Αρμάντο Χαρτ  «Ποιος ήταν ο Χοσέ Μαρτί» είναι το εισαγωγικό κείμενο του βιβλίου του Χοσέ Μαρτί «Η δική μας Αμερική» (εκδ. Πολιτιστικός Σύλλογος Χοσέ Μαρτί, Αθήνα 2009).

Αρμάντο Χαρτ (1930-2017)

***

Η προσέγγιση του Χοσέ Μαρτί, στην αυγή ενός νέου αιώνα και μιας νέας χιλιετίας, μας ωθεί να εισχωρήσουμε στο κεντρικό νευρικό σύστημα της ιστορίας της Λατινικής Αερικής και της Καραϊβικής. Συγκεκριμένα, στο δοκίμιό του «Η δική μας Αμερική», όρο που χρησιμοποίησε για να την ξεχωρίσει από την άλλη, αυτή που δεν είναι δική μας, εξέθεσε τα θεμελιώδη της προβλήματα και διακήρυξε: «Τα δέντρα πρέπει να μπούνε στη σειρά για να μην περάσει ο γίγαντας με τις μπότες ίσαμε εφτά λεύγες! Είναι καιρός να δώσουμε το παρόν και να πορευτούμε ενωμένα, να πυκνώσουμε τις γραμμές μας όπως οι φλέβες του αργύρου στα ριζά των Άνδεων».1

Για να είμαστε συνεπείς με την κληρονομιά του, οι Κουβανοί έχουμε καθήκον ενώπιον της Αμερικής και του κόσμου να δείξουμε, με μεγαλύτερη ακρίβεια και επικαιροποιώντας τις ιδέες του, ποιος ήταν ο Χοσέ Μαρτί (1853-1895), ο πιο εμβριθής και οικουμενικός ισπανόφωνος στοχαστής, κορυφαία μορφή της λατινοαμερικάνικης πολιτικής, της επανάστασης και του πολιτισμού – μια ταυτότητα που βρίσκεται στην καρδιά της πνευματικής και επιστημονικής κληρονομιάς μας. Κάθε μέρα γίνεται όλο και πιο αναγκαίο να γνωρίσουμε σε όλη του την έκταση ποιος ήταν αυτός ο άνθρωπος: πρόδρομος του μοντερνισμού στην ποίηση, ένας από τους καλυτέρους ισπανόφωνους πεζογράφους της εποχής του, δοκιμιογράφος ικανός να προσεγγίζει, να αναλύει και να προσδιορίζει κάθε τι καινούργιο που αποκάλυπτε η επιστήμη και η κουλτούρα της εποχής του, ιδιαίτερα προχωρημένος κριτικός της τέχνης και, πάνω απ’ όλα, οργανωτής του Κουβανικού Επαναστατικού Κόμματος [Partido Revolucionario Cubano] και του τελευταίου απελευθερωτικού πολέμου της Κούβας.

Για να κατανοήσουμε πώς έφτασε να αποκτήσει μια αντίληψη τέτοιου εύρους, που ανταποκρίνεται στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Λατινική Αμερική καθώς μπαίνει στον 21ο αιώνα, ας θυμηθούμε πώς διαμορφώθηκε και πώς τρανώθηκε αυτό το πρότυπο που η Γκαμπριέλα Μιστράλ χαρακτήρισε ως «τον πιο αγνό άνθρωπο της φυλής». Ο Μαρτί συμπύκνωσε, σε μεγάλο μέρος των συναισθημάτων και των ιδεών του, το απαύγασμα του ισπανογενούς πολιτισμού, το επεξεργάστηκε εκ νέου, του έδωσε αμερικανικό χαρακτήρα και διεύρυνε την οικουμενικότητά του. Ταυτόχρονα, αφομοίωσε την προϊσπανική παράδοση και τον πολιτισμό της Αμερικής και υπέδειξε ότι η απελευθέρωση της Αμερικής δεν θα επιτευχθεί χωρίς τη συμμετοχή των Ιθαγενών.

Ο Αρμάντο Χαρτ με τον Φιντέλ

Υπήρξε ένας άνθρωπος απλός: «Είμαι καλός και, σαν καλός, / θα πεθάνω κοιτάζοντας τον ήλιο», είπε· εκλεπτυσμένος και εμβριθής εραστής των γραμμάτων και του ωραίου, ευαίσθητος και παθιασμένος με την αναζήτηση της ανθρώπινης γνώσης. Δάσκαλος, δημοσιογράφος, πολιτικός μαχητής που μελέτησε, διάβασε και έγραψε ακούραστα γύρω από κάθε τι το ανθρώπινο που απασχόλησε την εποχή του: χρονικά της γαλλικής αποικιακής εισβολής στο έδαφος του σημερινού Βιετνάμ, εντυπωσιακές σελίδες σχετικά με τη ρωσική ψυχή που ξαναδιαβάζουμε με συγκίνηση και θαυμασμό, καθώς και ιστορίες και διηγήματα των πιο διαφορετικών εθνών της Ευρώπης και του κόσμου, συμπεριλαμβανομένων ασφαλώς των θαυμάσιων περιγραφών της τότε Ισπανίας.

Ήταν ο Κουβανός που στάθηκε ικανός να περιγράψει και να αναλύσει, με τα καλύτερα μέσα που διαθέτει η ισπανόφωνη λογοτεχνία, από τα γεγονότα του Σικάγου μέχρι τις πιο αξιοσημείωτες επιστημονικές ανακαλύψεις του κόσμου που γνώρισε. Ταυτόχρονα αξιώθηκε να γράψει αξέχαστες σελίδες για τις κυριότερες προσωπικότητες της ιστορίας, της πολιτικής, της λογοτεχνίας και της επιστήμης. Το σύστημα ιδεών που κληρονόμησε από τους προγενέστερούς του, Φέλιξ Βαρέλα2 και Χοσέ ντε λα Λους ι Καμπαγέρο,3 συγκερασμένο με την ευρεία καλλιέργεια που απέκτησε, τον έκαναν να αναπτύξει και να εμπλουτίσει τις πιο προχωρημένες πολιτικές και πολιτιστικές ιδέες του καιρού του. Από τον περίπλου του στον κόσμο άφησε απαράμιλλη μαρτυρία στο δημοσιογραφικό του έργο, στην ποίηση και τα διηγήματά του και κυρίως στις σταχυολογημένες αναλύσεις και στα πλούσια και φωτισμένα δοκίμιά του.

Όταν στις 10 Οκτωβρίου του 1868 ο Κάρλος Μανουέλ δε Σέσπεδες,4 ο Πατέρας της Πατρίδας, ξεσηκώνεται στη Λα Δεμαχάγουα ενάντια στην ισπανική αποικιακή εξουσία, ο Μαρτί ήταν μόλις 16 ετών και γράφει μερικούς αξιομνημόνευτους στίχους που γεννήθηκαν από μια μέγιστη πολιτιστική ευαισθησία και αγάπη για την ελευθερία.

Με τον επιστήθιο φίλο του Φερμίν Βαλδές Δομίνγκες υπογράφει ένα επικριτικό γράμμα προς κάποιο συμμαθητή τους που είχε αποστατήσει από την υπόθεση της απελευθέρωσης της Κούβας. Η επιστολή ανακαλύπτεται και οι δύο σύντροφοι συλλαμβάνονται. Ο Μαρτί αναλαμβάνει την ευθύνη και καταδικάζεται σε καταναγκαστικά έργα, όπου οι αλυσίδες με το βαρίδι τού αφήνουν σημάδια στα πόδια για όλη του τη ζωή. Πηγαίνει στο λατομείο του Σαν Λάσαρο και από κει στο Ίσλα ντε Πίνος, ενώ αργότερα εξορίζεται στην Ισπανία. Είναι μόνο 17 ετών, αλλά έχει ήδη μάθει αρκετά ώστε να γράψει το έργο «Ο πολιτικός κατάδικος στην Κούβα».

Στη Μαδρίτη κάνει ανώτερες σπουδές στο πανεπιστήμιο της Θαραγόθα, τις οποίες ολοκληρώνει με λαμπρά αποτελέσματα. Στην ιβηρική χερσόνησο έγινε μάρτυρας ενός γεγονότος που φωτίζει τη διαμόρφωσή του ως επαναστάτη. Πρόκειται για την εγκαθίδρυση της πρώτης ισπανικής δημοκρατίας, στην οποία το 1873 αφιέρωσε τα σχόλια που δημοσίευσε στον τύπο και το έργο του «Η ισπανική Δημοκρατία μπροστά στην κουβανική Επανάσταση».

Ο ζωτικός περίπλους της μόνιμης εξορίας στην οποία πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ο Μαρτί, ευνόησε την ανάπτυξη του οικουμενισμού του. Αναχωρώντας από την Ισπανία, στα τέλη του 1874, ακολούθησε μια διαδρομή που συμπεριέλαβε το Παρίσι και τη Νέα Υόρκη, μετά την οποία εγκαταστάθηκε μόνιμα στο Μεξικό, όπου για πρώτη φορά ήρθε σε άμεση επαφή με τον ιθαγενή πληθυσμό. Η συνταρακτική αυτή συνάντηση τον έκανε να πει ότι όσο οι ιθαγενείς δεν ενσωματώνονται στον αγώνα για την απελευθέρωση της Αμερικής, αυτή δεν θα μπορούσε να επιτύχει την πλήρη ανεξαρτησία της. Εκεί άρχισε να γνωρίζει άμεσα τις χώρες που θα ονόμαζε «Δική μας Αμερική». Εμπλούτισε τις εμπειρίες του στο διάστημα μεταξύ των ετών 1877 και 1878, κατά την παραμονή του στη Γουατεμάλα.

Επέστρεψε για λίγους μήνες στην Αβάνα μετά το τέλος αυτού που ονομάζουμε Μεγάλο Πόλεμο (1868 -1878) και είναι γνωστός επίσης και ως Δεκαετής Πόλεμος.5 Ο πόλεμος αυτός δεν έδωσε μόνο τα μέγιστα δείγματα μιας ένδοξης εποχής, που θα τη θυμόμαστε αιώνια και με συγκίνηση, αλλά επίσης απέδειξε ότι χρειάζονταν άλλοι άνθρωποι και άλλες μέθοδοι για να τεθούν επικεφαλής μιας μελλοντικής εποποιίας. Επιπλέον, η πολεμική αναμέτρηση απαιτούσε μια πολιτική ιδιοφυία, ένα διανοητικό ταλέντο του πλέον ανώτερου επιπέδου, έναν άνθρωπο της δράσης, του πάθους και της φαντασίας. Αυτό ενσάρκωσε ο Χοσέ Μαρτί.

Μετά από αυτό το σύντομο διάστημα στην Κούβα επανεξορίζεται στην Ισπανία. Καταφέρνει στη συνέχεια να φτάσει στη Νέα Υόρκη ξαναπερνώντας από το Παρίσι. Μετά από κάποιους μήνες στη βορειοαμερικανική μητρόπολη μετακινήθηκε στη Βενεζουέλα, και συγκεκριμένα στην πρωτεύουσα, όπου εξοικειώθηκε περισσότερο με την έξοχη κληρονομιά του Σιμόν Μπολίβαρ6 που τόσο λάτρεψε και τους αγώνες του οποίου τάχθηκε να συνεχίσει. Αισθάνθηκε γιος και οφειλέτης του και συγκινημένος έγραψε: «για τον Μπολίβαρ μπορεί να μιλήσει κανείς όταν έχει ένα βουνό για βήμα ή όταν στέκεται ανάμεσα σε αστραπές και κεραυνούς ή με μια αρμαθιά ελεύθερους λαούς στη χούφτα και με την τυραννία αποκεφαλισμένη στα πόδια του!..»7

Στο Μεξικό, τη Γουατεμάλα και τη Βενεζουέλα σχετίστηκε με τον πλούσιο πολιτιστικό κόσμο της Λατινικής Αμερικής. Αν στην Κούβα είχε γνωρίσει τους Μαύρους, που ήταν τότε καταδικασμένοι στα δεσμά της δουλείας, σε αυτές τις χώρες ήρθε σε άμεση επαφή με τους Ιθαγενείς, κι αυτό δυνάμωσε τον αντιρατσισμό του. Το Μεξικό, ιδιαίτερα, του προσέφερε ένα πανόραμα αγώνων με δίκαιες διεκδικήσεις που διεξήγαγαν οι εργάτες εκεί, ενώ συμμετείχε και στην υπεράσπισή τους.

«Είμαι παιδί της Αμερικής, σ’ αυτήν οφείλω την ύπαρξή μου», έγραψε ο Δάσκαλος το 1881 εγκαταλείποντας τη Βενεζουέλα και πηγαίνοντας στη Νέα Υόρκη, πόλη από την οποία συνέχισε τη σταυροφορία του υπέρ της λατινοαμερικάνικης ένωσης.

Όταν μνημονεύουμε το απόφθεγμά του «Πατρίδα είναι η ανθρωπότητα», οφείλουμε να προσθέτουμε ότι ο Μαρτί έκανε πολιτική για την ανθρωπότητα. Έκανε πολιτική έχοντας ξεκάθαρη την επίγνωση τσυ παγκόσμιου χαρακτήρα της, με επιλεκτικότητα στις μεθόδους, ακλόνητη σταθερότητα στους σκοπούς, ασυνήθιστα ρεαλιστική προβλεπτικότητα σχετικά με τους κινδύνους και τα εμπόδια αλλά και με συνεπές, γαλήνιο και ηρωικό πάθος για να τα υπερβεί. Αυτός ο αυθεντικός συνδυασμός στοιχείων σε ένα πνεύμα προνομιούχο με ευρεία καλλιέργεια και με μια προσωπικότητα ελκυστική και υποβλητική, τον μετατρέπει στον μοναδικό Κουβανό που ήταν ικανός να συγκεντρώνει και να αναλύει σε ένα μόνο κίνημα, να συνενώνει σε ένα μόνο κόμμα και να συμπυκνώνει σε έναν μόνο στρατό, όλη την προσπάθεια του κουβανικού λαού για την ανεξαρτησία του.

Η καθοδήγηση του πολέμου με πολιτικά κριτήρια ήταν ο μοναδικός τρόπος που μπορούσε να εξασφαλίσει τη νίκη. Έπρεπε να αναζητηθούν οι συγκεκριμένες μορφές οργάνωσης του στρατού και των μέσων υποστήριξής του, έτσι ώστε να επεκταθεί η δράση του σε ολόκληρη την επικράτεια- για τον σκοπό αυτό ήταν απαραίτητο όλοι όσοι είχαν τη θέληση να αγωνιστούν να ενωθούν σαν ένα σφιχτοδεμένο δεμάτι κάτω από μια ενοποιημένη ηγεσία. Έτσι ιδρύθηκε το Κουβανικό Επαναστατικό Κόμμα, το πρώτο στη Λατινική Αμερική και στον κόσμο, ώστε να οργανώσει και να κατευθύνει τον αντιαποικιακό πόλεμο για την ανεξαρτησία. Η καινοτομία που αντιπροσώπευε η ίδρυση του κόμματος αυτού αρκεί για να καταλάβει κανείς τα περίπλοκα ζητήματα που ήγειρε.

Ο αγώνας για την ανεξαρτησία της Κούβας δεν διεξαγόταν μόνο ενάντια στην ισπανική αποικιοκρατία, αλλά επίσης, και κατά τρόπο θεμελιακό, ενάντια στις παρεκτροπές του Βορρά. Ο Μαρτί εγκαθίσταται στη Νέα Υόρκη το 1880, την περίοδο ακριβώς της οικονομικής και βιομηχανικής ακμής των Ηνωμένων Πολιτειών όπου ανθούσαν οι πιο αντιφατικές παγκόσμιες τάσεις της διανόησης της εποχής. Και εκεί επιβεβαιώνει ότι στην Κούβα και στις Αντίλλες βρίσκεται το κλειδί του πεπρωμένου του Νέου Κόσμου.

Η δεκαετία του 1880 αποδείχτηκε αποφασιστικής σημασίας για τις Ηνωμένες Πολιτείες και καθοριστική για την πολιτική διαμόρφωση του Μαρτί, που βρισκόταν εκεί μεταξύ 1880 και 1895. Ήταν η χώρα στην οποία, ύστερα από την Κούβα, έζησε τα περισσότερα χρόνια της ζωής του και μία από τις χώρες που γνώρισε περισσότερο σε βάθος. Μια συλλογή γραπτών του δημοσιεύεται με τον τίτλο Escenas norteamericanas [Βορειοαμερικανικές ιστορίες].

Με την ευκαιρία της Πρώτης Λατινοαμερικανικής Συνδιάσκεψης που έλαβε χώρα στην Ουάσιγκτον, ο Μαρτί προειδοποιούσε ότι έπρεπε να δοθεί η δέουσα προσοχή στις Ηνωμένες Πολιτείες και στο συμφέρον που έχουν να επεκτείνουν την κυριαρχία τους στην Αμερική και να βάλουν στο χέρι την Κούβα και τις Αντίλλες, και με αυτόν τον τρόπο να ενισχύσουν τη θέση τους ως παγκόσμια δύναμη. Και διακήρυττε, εδώ και πάνω από έναν αιώνα, την επιτακτική ανάγκη οι λαοί της Αμερικής να προετοιμαστούν για έναν δεύτερο αγώνα ανεξαρτησίας ενάντια σε μια οικουμενική αυτοκρατορία. Κανείς δεν έχει γράψει τόσο διεισδυτικά όσο ο Μαρτί γύρω από την ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών το δεύτερο ήμισυ του 19^ου αιώνα, για τα ήθη, την ταχύρρυθμη οικονομική ανάπτυξη, τις διεφθαρμένες εκλογικές διαδικασίες, τις ελλείψεις στην πνευματική τους ζωή.

Το κλειδί της ζωής του ως επαναστάτη και ως στοχαστή είναι ο συγκερασμός, στον χαρακτήρα και στον νου του, της επιστήμης, της συνείδησης και της δράσης. Και αυτό ξεκινούσε από την ηθική του, γιατί ο Μαρτί ήταν πάνω απ’ όλα ένας άνθρωπος βαθύτατα ηθικός, και στο πρόσωπό του οι ιδιότητες αυτές εκφράζονταν έμπρακτα πάνω στη βάση μιας υψηλής ηθικής συνείδησης.

Στην κουλτούρα του Μαρτί βρίσκονταν η χριστιανική σκέψη και η ευαισθησία στην πλέον αγνή και πρωταρχική τους μορφή. Έλεγε ότι «στον σταυρό πέθανε ο άνθρωπος μέσα σε μία μέρα, αλλά χρειάστηκε να μάθει να πεθαίνει στον σταυρό κάθε μέρα».8 Η αξιοπρέπεια της συμπεριφοράς του του επέτρεψε, χωρίς να είναι πολεμιστής, να συνειδητοποιήσει ότι ο πόλεμος ήταν αντικειμενικά αναγκαίος για την ανεξαρτησία της Κούβας, και να κατανοήσει ότι έπρεπε να διδάξει με το παράδειγμά του. Από εδώ πηγάζει η τραγωδία της πτώσης του στο Ντος Ρίος, στις 19 Μάη του 1895, μόλις ξεκινούσε ο πόλεμος που ο ίδιος είχε προετοιμάσει και για τον οποίο είχε απευθύνει το κάλεσμα. Από εδώ πηγάζει η ουσία της διδακτικής του αξίας, η οριστική απόδειξη της συνέπειας της ζωής του.

Βασικές πτυχές του πολιτισμού της δικής μας Αμερικής είναι η οικουμενικότητά του καθώς και το ότι προσβλέπει στη συνέπεια της γνώσης. Με αυτή την πνευματική σφραγίδα μπορούν να αναπτυχθούν οι συνθήκες για να θεμελιωθεί στην κοινωνική συνείδηση η ευγενής φιλοδοξία του Μαρτί που υποδηλώνεται με την αρχή: ας μπολιαστούν οι Δημοκρατίες μας με τον κόσμο ολόκληρο, μα ο κορμός πρέπει να είναι δικός μας.9

Το σημαντικότερο είναι ότι τα διδάγματα που αντλούμε από τη ζωή του αποτελούν κομμάτι της καλύτερης πολιτικής, εκπαιδευτικής και πολιτιστικής παράδοσης της Αμερικής του Μπολίβαρ και όλων των υπόλοιπων στοχαστών και προδρόμων του, καθώς και ότι σε αυτήν την παράδοση βρίσκουμε ιδέες και αισθήματα που μας είναι απαραίτητα προκειμένου να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις που έχει μπροστά του ο δυτικός πολιτισμός.

13 Φλεβάρη 2017. Η Ένωση Δημοσιογράφων της Κούβας βραβεύει τον Αρμάντο Χαρτ με το βραβείο Χοσέ Μαρτί

Στους στίχους του ποιήματός του «Ο ζυγός και το άστρο», ο Μαρτί δεν προσβλέπει μόνο στην ποιοτική ανύψωση της ανθρωπότητας της εποχής του, αλλά όλων των εποχών. Εκθειάζει τον ρόλο της εκπαίδευσης, του πολιτισμού και της άσκησης της δικαιοσύνης και εκεί στηρίζει τις ελπίδες του για βελτίωση του ανθρώπινου είδους μέσα από τη βιολογική εξέλιξη. Οι φιλοσοφικές βάσεις της προσδοκίας αυτής εκτίθενται εκεί με ιδιαίτερη ομορφιά. Ας θυμηθούμε ότι το ποίημα ξεκινά με μια αναφορά στην εξέλιξη της ζωής στη γη.

Όταν γεννήθηκα, δίχως ήλιο, η μητέρα μου είπε:
«Ανθέ των λαγόνων μου, ανθρωπομέγιστε,10
μεγαλόψυχε,
Είδωλο δικό μου και της ύψιστης δημιουργίας,
Ψάρι που σμιλεύεται και γίνεται πουλί και άλογο
και άνδρας…»

Και παρακάτω σημειώνει ότι υπάρχουν δύο επιλογές, ο ζυγός και το αστέρι. Όποιος αποδέχεται τον ζυγό και μοιάζει με το βόδι:

Καταλήγει να γίνει βόδι, και μες τη νύχτα της αποκτήνωσης
Αρχίζει από την αρχή να ανεβαίνει ξανά τα σκαλοπάτια της οικουμένης.

Αντίθετα, όποιος ζώνεται χωρίς φόβο το άστρο γεμίζει φως και ανεβαίνει στην κλίμακα της φύσης:

Και ο ζωντανός που δεν φοβότανε να ζήσει
Ακούγεται να σκαρφαλώνει μες το σκοτάδι άλλο ένα σκαλοπάτι.11

Εδώ και σε άλλα έργα του φαίνεται πως ο Μαρτί έλπιζε ότι με τον πολιτισμό, τη μόρφωση, την ευφυΐα και την καλοσύνη ο άνθρωπος θα γινόταν πιο χαρούμενος και θα μπορούσε να φτάσει τα υψηλότερα επίπεδα της ανθρώπινης υπόστασης. Πρόκειται για ουτοπία; Ουτοπία είναι και η μακρόχρονη εξέλιξη της φυσικής ιστορίας που μας οδήγησε να γίνουμε άνθρωποι, και ο άνθρωπος φέρει μέσα του την ουτοπική προσδοκία να ζωστεί το άστρο που φωτίζει και σκοτώνει.

Εμείς οι Κουβανοί καλούμαστε να συλλογιστούμε πάνω στη σημερινή πραγματικότητα, γεμάτη αβεβαιότητα και σημαδεμένη από την κρίση του καπιταλιστικού συστήματος σε παγκόσμιο επίπεδο. Συντελούνται διαδικασίες όπου εμφανίζονται έντονες αντιφάσεις στο επίπεδο της ηθικής και της δικαιοσύνης, στο εποικοδόμημα των καπιταλιστικών χωρών και, ιδιαίτερα, στη Βόρεια Αμερική. Έχουμε να κάνουμε με μια ηθική ρήξη την οποία όσοι έχουν βαθιά γνώση των πραγμάτων θεωρούν ανάλογη με εκείνη που έλαβε χώρα την εποχή της πτώσης της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Πράγματι, η παρακμή της Ρώμης, της Ελλάδας και του αρχαίου κόσμου της μεσογειακής λεκάνης, χίλια πεντακόσια με δύο χιλιάδες χρόνια πριν, παρουσιάζει σημαντικές ομοιότητες με αυτό που συμβαίνει στην εποχή μας.

Σε ό,τι αφορά την κατάσταση που επικρατεί στη Λατινική Αμερική και την Καραϊβική, έχουν δρομολογηθεί διαδικασίες που υψώνουν ξανά τις σημαίες του Μπολίβαρ και του Μαρτί διεκδικώντας τους δεσμούς ενότητας που συνδέουν φυσικά τους λαούς της περιοχής μας που αγωνίζονται για την ανεξαρτησία και την κυριαρχία απέναντι στη νεοαποικιακή επικυριαρχία μιας ηγεμονικής αυτοκρατορίας.

Σχεδόν μισό αιώνα μετά τη νίκη της επανάστασης, τον Γενάρη του 1959, μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι η ικανότητα και η δύναμη της κουβανικής Επανάστασης συνίσταται στο ότι καταπιάστηκε δυναμικά τόσο με την αναγκαιότητα της ανθρώπινης απελευθέρωσης όσο και με την ηθική διάσταση της ζωής που είναι και η θεμέλια λίθος για έναν καλύτερο δυτικό πολιτισμό.

Ο δάσκαλος που υπήρξε ο ιδρυτής του κουβανικού σχολείου, ο Χοσέ ντε λα Λους ι Καμπαγέρο, επιμένοντας ότι η δικαιοσύνη είναι ο ήλιος τον ηθικού κόσμου, τοποθετούσε την ηθική ως κεντρικό ζήτημα ιδεολογικής ενασχόλησης στην Κούβα και ο προσανατολισμός αυτός συνέχισε να προβάλλει μέσα από το πέρασμα αιώνων ιστορίας. Στον προσανατολισμό αυτόν συγκλίνουν οι σημαντικότερες πρακτικές απαιτήσεις της πατρίδας μας. Η ρήξη ανάμεσα στα προγράμματα κοινωνικής δικαιοσύνης, από τη μια μεριά, και τις ηθικές προσδοκίες, από την άλλη, καθώς και ο διαχωρισμός αυτών των δύο πεδίων αποτέλεσαν το βασικό αίτιο που δεν έχει διατηρηθεί στην εξουσία μια νικηφόρα Αριστερά στη Λατινική Αμερική τον 20ό αιώνα. Η ηθική διάσταση της ζωής και ένα πρόγραμμα κοινωνικού και ανθρώπινου λυτρωμού αποτελούν την ουσία των επαναστατικών νικών κατά το δεύτερο ήμισυ του 20ού αιώνα.

Χοσέ Μαρτί (1853-1895)

Είναι ανάγκη να λάβουμε υπόψη μας τη διδασκαλία των μεγάλων δασκάλων της Λατινικής Αμερικής. Ο Χοσέ Μαρτί πρότεινε την ανανέωση των επαναστατικών ιδεών μέσα από την κληρονομιά που έλαβε από τους μεγάλους δημιουργούς του πρώτου μισού του 19ου αιώνα. Όλοι εκείνοι εργάστηκαν από τη σκοπιά των συμφερόντων του υπόδουλου πληθυσμού της Λατινικής Αμερικής που βασανιζόταν από την εκμετάλλευση. Στον Μαρτί εμφανίζεται ως θεμελιακό στοιχείο η ενωτική ιδέα που κληρονόμησε από τον Μπολίβαρ, η διεκδίκηση της αυτονομίας του πολιτισμού μας καθώς και η ανάλυση και η καταδίκη του βορειοαμερικανικού ιμπεριαλισμού.

Στο πρόσωπο του Χοσέ Μαρτί συντίθεται κατά τρόπο παραδειγματικό μια μακρά φάλαγγα ηρώων, προγόνων και στοχαστών ενός αιώνα μεστού γεγονότων και ιδεών που μας αποκαλύπτει τη μοναδικότητα της κουβανικής εμπειρίας και ταυτόχρονα την τοποθετεί στο πλαίσιο της ιστορικής συνεχείας της δικής μας Αμερικής η οποία ξεκίνησε με την αυγή του αιώνα. Τον 20ό αιώνα η πατριωτική και αντί ιμπεριαλιστική του σκέψη συνδέθηκε με το σοσιαλιστικό ιδεώδες και αυτό τον συγκερασμό ιδεών παρέλαβε η γενιά που ήρθε 100 χρόνια μετά τη γέννηση του Αποστόλου,12 με επικεφαλής τον Φιντέλ Κάστρο, και άνοιξε τον δρόμο προς την πλήρη και αμετάκλητη ανεξαρτησία της πατρίδας μας.

Είναι ακριβώς η αποδοχή της παράδοσης του Μαρτί και ακόμα της πλέον προχωρημένης κοινωνικής και φιλοσοφικής σκέψης της σύγχρονης εποχής αυτό που σήμερα μας επιτρέπει να διακρίνουμε τη σημασία που έχουν οι οικονομικοί και κοινωνικοί παράγοντες και ταυτόχρονα να αναγνωρίζουμε την αξία της ατομικής και συλλογικής ψυχολογίας. Από εδώ προκύπτει η έμφαση που δίνουμε στον ηθικό μετασχηματισμό του ανθρώπου μέσα από τη μόρφωση και μέσα από την ικανότητά του για συλλογική δουλειά και μελέτη. Η συλλογικότητα είναι το μοναδικό μυστικό των ανθρώπων και των λαών και η εγγύηση της ελευθερίας τους, τόνιζε ο Απόστολος.

Σήμερα συντελείται σε παγκόσμια κλίμακα μια κοινωνικοοικονομική ανακατάταξη με τεράστιες επιπτώσεις στο αστικό ιμπεριαλιστικό σύστημα. Πρόκειται για κάτι που έχει καταδείξει ο Φιντέλ και αναγνωρίζουν οι σημαντικότεροι οικονομολόγοι του κόσμου. Οι προκλήσεις αυτές μας υποχρεώνουν να εξετάσουμε με όλη τη διεξοδικότητα που επιβάλλει ο 21ος αιώνας τα ιδεολογικά και πολιτιστικά ζητήματα που ύστερα από είκοσι αιώνες ιστορίας εκκρεμούν ακόμα.

Η εκατονταετία που μόλις διανύσαμε σημείωσε ποιοτικά άλματα στο επιστημονικό και τεχνολογικό πεδίο, αλλά έχει αφήσει τεράστιο έλλειμμα ήθους και ηθικής στην πνευματική ζωή, το οποίο βλέπει ξεκάθαρα ο καθένας. Είναι απολύτως απαραίτητο να τοποθετηθεί ο πολιτισμός και το πνεύμα όσο υψηλότερα γίνεται στην κλίμακα της γνώσης και της συνείδησης.

Όταν κάποιος στη Νέα Υόρκη είπε στον Μαρτί ότι θεωρούσε πως στην Κούβα δεν υπήρχε η κατάλληλη ατμόσφαιρα για ανεξαρτησία, εκείνος απάντησε ότι ο ίδιος δεν μιλούσε για την ατμόσφαιρα αλλά για το υπέδαφος. Και εδώ το ζήτημα είναι ότι δεν αρκεί η επιστήμη και η ψυχρή λογική, αλλά είναι απαραίτητο να λάβουμε υπόψη την ουτοπική χροιά που είναι παρούσα στην πλούσια πνευματική μας παράδοση και να τη μελετήσουμε από επιστημονική άποψη.

Η Αμερική του Μπολίβαρ και του Μαρτί έχει επιχειρήματα για να αποδείξει σήμερα, με τις απαιτήσεις της επιστημονικής σκέψης και επικαλούμενη τη δραματική πραγματικότητα των υπαρκτών γεγονότων, ότι το προαιώνιο όνειρο της οικουμενικής ουτοπίας του ανθρώπου αποτελεί τη μόνη πραγματική πιθανότητα διάσωσης του ανθρώπινου είδους από τον δυνητικό αφανισμό. Ας βάλουμε στην άκρη τις παλιές πολεμικές για ιδεολογίες και θεωρίες περιχαρακωμένες σε δόγματα, την κακία και την πίκρα. Ας μελετήσουμε όλες τις μορφές που έδειξαν τον δρόμο «στη μικρή μας ανθρώπινη φυλή», όπως μας χαρακτήριζε ο Μπολίβαρ. Ας επωφεληθούμε από όλο τον θησαυρό που έχουμε στη διάθεσή μας μέσα από την προϊστορία και την ιστορία της Αμερικής και από την απελευθερωτική σκέψη του 19ου και του 20ού αιώνα που αποτελεί το αποκορύφωμά της.

Η πολιτιστική αυτή παράδοση είναι η πιο πολύτιμη πνευματική παρακαταθήκη της Δύσης και πρέπει να χρησιμεύσει στην αντιμετώπιση των προκλήσεων που αντιμετωπίζει σήμερα. Ύστερα από δυο χιλιετίες ιστορίας, ο δυτικός μας πολιτισμός άφησε σε δεύτερο πλάνο και τελείως υποτιμημένο τον πνευματικό πολιτισμό αλλά συνάμα και την ηθική, και αυτό μπορούμε να το αναστρέψουμε πάνω στη βάση των θεμελίων της πολιτιστικής ιστορίας της πατρίδας του Μπολίβαρ, του Μαρτί και πολλών άλλων. Διαφορετικά, η κατάρρευση που πλησιάζει και της οποίας τα συμπτώματα είναι ορατά μας οδηγεί προς το τέλος της ιστορίας, και όχι με τον τρόπο που έλεγαν όσοι εκπροσωπούν την αρτηριοσκλήρωση του κυρίαρχου κοινωνικού συστήματος, αλλά με έναν τρόπο δραματικά πραγματικό, δηλαδή ως τέλος της ζωής στον πλανήτη Γη. Αυτό θα συμβεί αν συνεχίσουμε να βαδίζουμε στον δρόμο του εγωισμού τον οποίο γεννά η υλική και ηθική εξαθλίωση.

Η θεμελιακή σημασία της τεράστιας και καινοτόμου προσωπικότητας του Κουβανού Αποστόλου εξηγείται από το ότι δεν πρόκειται για μεμονωμένο γεγονός στην ιστορία της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής αλλά είναι μέρος μιας μεγάλης αλυσίδας κορυφαίων ανδρών και στοχαστών της Δικής μας Αμερικής, την οποία επίσης ονόμαζε Αμερική των εργαζομένων, πράγμα που διαφαίνεται μέσα από ένα βαρύ φορτίο απελευθερωτικών ιδεών και συναισθημάτων, όπως αυτές που έχει ανάγκη ο δυτικός πολιτισμός για να καταπιαστεί με την πρόκληση που έχει μπροστά της η ανθρωπότητα τον 21ο αιώνα.

Στο όνομα του πολιτισμού του Μαρτί διακηρύσσουμε ότι έχει έρθει η ώρα να προβάλουμε τον πολιτισμένο τρόπο να ασκεί κανείς πολιτική, που κινείται στο πνεύμα της ιστορίας μας και είναι ο μοναδικός τρόπος να νικήσει μια επανάσταση. Η ζύμωση και η παραίνεση πάνω σε γερά θεμέλια, σε μια σχέση μεταξύ διανοούμενων και πολιτικών, είναι μια συγκεκριμένη πρόταση για να διασφαλίσουμε ότι θα επικροτήσουν οι αντιλήψεις αυτές.

Τη δεκαετία του 1960, ο Φιντέλ Κάστρο και ο Τσε Γκεβάρα έγιναν κομμάτι της ανάπτυξης του διεθνούς επαναστατικού κινήματος διακηρύσσοντας, με αφετηρία τις λατινοαμερικανικές τους ρίζες, την αναγκαιότητα του σοσιαλισμού, επιμένοντας στην κομβική σημασία των ηθικών παραγόντων στην ιστορία και προτείνοντας, από αριστερή σκοπιά, αλλαγές που ήταν αναπόφευκτες για να ξεπεραστεί η διπολική ισορροπία και να ανοίξει ο δρόμος για τη διαφορετικότητα και την παγκόσμια δικαιοσύνη.

Καλούμαστε να τοποθετήσουμε σήμερα την κουλτούρα στο επίκεντρο της πολιτικής δράσης. Και η σύνθεση αυτή δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί με την απομάκρυνση από την πλούσια πνευματική και ηθική κληρονομιά που διαθέτει η Λατινική Αμερική και η Καραϊβική.

Στον Μαρτί, και στον καλύτερο μαθητή του τον Φιντέλ Κάστρο, είναι παρούσα αυτή η κουλτούρα που συνδυάζει μια ριζοσπαστική προσέγγιση με μια αρμονική συμπεριφορά που έχει στόχο τη συνένωση κάθε αγωνιστικής θέλησης στο απελευθερωτικό εγχείρημα και συνιστά τη θεμελιακή συμβολή της Κούβας στην παρακαταθήκη της πολιτικής γνώσης της Δύσης. Είναι αυτή η στάση που επιτρέπει να ξεπεραστεί ριζικά η παλιά αντιδραστική φόρμουλα του διαιρεί και βασίλευε και να οδηγήσει στον θρίαμβο την ιδέα της ενότητας με σκοπό τη νίκη.

Και τελειώνω με ένα απόφθεγμα της σκέψης του Αποστόλου μας που θα μπορούσε να θεωρηθεί και ηθικό μανιφέστο:

Μόνο αν είσαι καλός μπορείς να είσαι ευτυχής
Μόνο μέσα από τη μόρφωση μπορείς να είσαι ελεύθερος13

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1.Χοσέ Μαρτί, Η δική μας Αμερική, εκδ. Πολιτιστικός Σύλλογος Χοσέ Μαρτί, Αθήνα 2009, σελ. 38-39.

2.Felix Varela (1788-1853), ιερωμένος, δάσκαλος και πολιτικός. Διακρίθηκε για τη συμβολή του στη διάδοση του ορθολογισμού και τιμάται για τη συμβολή του στη διαμόρφωση του κουβανικού έθνους.

3.Josd de la Luz y Caballero (1800-1862), διακρίθηκε για το εκπαιδευτικό του έργο που συνέβαλε καθοριστικά στη διαμόρφωση της κουβανικής εθνικής συνείδησης, καθώς και για την αντίθεσή του στην ισπανική αποικιοκρατία και στον θεσμό της δουλείας.

4.Carlos Manuel de Cespedes del Castillo (1819-1874), πλούσιος γαιοκτήμονας της επαρχίας Οριέντε της Κούβας. Στις 10 Οκτωβρίου 1868 ελευθέρωσε τους δούλους του κηρύσσοντας ταυτόχρονα την αρχή του αγώνα ενάντια στην ισπανική αποικιοκρατία, η πρώτη φάση του οποίου έγινε γνωστή ως Δεκαετής Πόλεμος. Είναι γνωστός ως Πατέρας της Κουβανικής Πατρίδας.

5.Ο αγώνας για την ανεξαρτησία της Κούβας από την Ισπανία θα γνωρίσει τρεις φάσεις: τον Δεκαετή Πόλεμο (1868-1878), τον Μικρό Πόλεμο (1879-1880) και τον Πόλεμο της Ανεξαρτησίας (1895-1898).

6.Simοn Bolivar (1783-1830), από τις πλέον εξέχουσες προσωπικότητες του αγώνα της ανεξαρτησίας της αμερικανικής ηπείρου από την ισπανική αυτοκρατορία. Αποφασιστική ήταν η συμβολή του στην απελευθέρωση των χωρών που σήμερα γνωρίζουμε ως Βολιβία, Κολομβία, Εκουαδόρ, Παναμά και Βενεζουέλα. Υπήρξε υπέρμαχος μιας Αμερικανικής Συνομοσπονδίας.

7.J. Marti, «Discurso pronunciado en honor de Simοn Bolivar», Obras Completas [Άπαντα], τ. 8, Editorial de Ciencias Sociales, La Habana, 1991, σ. 241.J.

8.Marti, «Carta a Gonzalo de Quesada y Arostegui», Obras Completas [Άπαντα], τ. 1, Editorial de Ciencias Sociales, La Habana, 1991, σ. 28.

9.Βλέπε: Χοσέ Μαρτί, Η δική μας Αμερική, εκδ. Πολιτιστικός Σύλλογος Χοσέ Μαρτί, Αθήνα 2009, σ. 45. Επίσης, J. Marti, «Nuestra America», Obras Completes [Άπαντα], τ. 6, Editorial de Ciencias Sociales, La Habana, 1991, σ. 18.

10.Homagno, νεολογισμός του ΜαρτΊ από το λατινικό homo + magnus.

11.J. Marti, «Yugo y Estrella», Obras Completes [Άπαντα], τ. 16, Editorial de Ciencias Sociales, La Habana. 1991, σ. 161, 162.

12.Στις 28 Ιανουάριου 1853 γεννιέται ο Χοσέ Μαρτί. Στις 26 Ιουλίου 1953 κάπου 160 μαχητές υπό τη διοίκηση του Φιντέλ Κάστρο εξαπολύουν επίθεση στο στρατόπεδο της Μονκάδα, στο Σαντιάγο ντε Κούβα, σημαίνονταw την έναρξη του ένοπλου αγώνα κατά της δικτατορίας του Μπατίστα.

13.J. Marti, «Maestros Ambulantes», Obras Completas [Άπαντα],τ. 8, Editorial de Ciencias Sociales, La Habana, 1991, σ. 289.