Αύγουστος Κοντ – Πόσο αριστερός ήταν ο πατέρας της Κοινωνιολογίας;
Το κοινωνικό όραμα του Κοντ δύσκολα συμβιβάζεται με οποιαδήποτε έννοια αριστεράς. Ήταν ένα όραμα που αποτυπώνει το θρίαμβο της αστικής τάξης, σε μια εποχή που απεμπολεί ολοένα τον επαναστατικό της χαρακτήρα, νιώθοντας καυτή την ανάσα του αναδυόμενου εργατικού κινήματος.
Η Κοινωνιολογία εισήλθε δυνατά στο δημόσιο λόγο, μετά την εξαγγελία πως μετατρέπεται σε πανελλαδικά εξεταζόμενο μάθημα. Το μεγαλύτερο ντόρο ξεσήκωσε βέβαια η διαβόητη πια δήλωση πως του Αντιπροέδρου της ΝΔ, Άδωνη Γεωργιάδη, πως “η κοινωνιολογία σε κάνει αριστερό”. Πέρα από τον ωκεανό τρολαρίσματος που εύλογα ακολούθησε, ξεκίνησε επίσης μια συζήτηση για τις ιδεολογικές καταβολές της συγκεκριμένης επιστήμης.
Κατά σύμπτωση, τις προάλλες ήταν η επέτειος του θανάτου του Αυγούστου Κοντ, στις 5 Σεπτεμβρίου του 1857, σε ηλικία 59 ετών. Ο Κοντ ήταν ο ιδρυτής του θετικισμού κι από πολλούς θεωρείται επίσης θεμελιωτής της Κοινωνιολογίας. Μεγαλωμένος την εποχή της Παλινόρθωσης στη Γαλλία, αλλά με έντονο τον απόηχο της Γαλλικής Επανάστασης, ο Κοντ άντλησε εκλεκτικιστικά στοιχεία από διάφορους στοχαστές, για να συνθέσει τη δική του θεωρία. Ο Ντέιβιντ Χιουμ και ο Ιμάνουελ Καντ επηρέασαν τη δημιουργία του θετικισμού, της άποψης δηλαδή ότι η έγκυρη γνώση βασίζεται στη μελέτη των φυσικών φαινομένων, των ιδιοτήτων τους και των σχέσεων μεταξύ τους, όπως αυτές περιγράφονται από τις φυσικές επιστήμες. Από διαφωτιστές φιλοσόφους υιοθέτησε την έννοια της ιστορικής προόδου, ενώ από τους αντιπάλους τους πως η ιδανική κοινωνική οργάνωση θα μιμούνταν εκείνη της Καθολικής Εκκλησίας.
Καθοριστική υπήρξε για τη σκέψη του η θητεία του ως γραμματέα και φίλου του ουτοπιστή Σεν-Σιμόν. Από εκείνον εμπνεύστηκε την αναγκαιότητα ύπαρξης μιας επιστήμης που θα περιέγραφε την υπάρχουσα κοινωνική οργάνωση, κατευθύνοντας παράλληλα τους τρόπους βελτίωσής της. Την επιστήμη αυτή ο Κοντ την ονόμασε “Κοινωνιολογία” (Sociologie) με νόμους ανάλογους με εκείνους της φυσικής. Μέσω της επιστημονικής ανάλυσης της κοινωνίας, θα επιτυγχανόταν η πρόοδός της μέσω επιστημονικού σχεδιασμού.
Πολύ γνωστή είναι η διάκριση της πνευματικής ιστορίας που πρότεινε ο Κοντ στη βάση τριών σταδίων: το θεολογικό, όπου ο κόσμος εξηγούνταν με θρησκευτικούς όρους, το μεταφυσικό, όπου οι ερμηνείες γίνονταν βάσει διαφόρων αφηρημένων εννοιών και το θετικό στάδιο της εποχής του. Πλέον οι άνθρωποι είχαν συνείδηση των ορίων της γνώσης τους και την εφάρμοζαν σε συνάρτηση με τις μεταβαλλόμενες κοινωνικές και ιστορικές συνθήκες.
Τις απόψεις του για την ιδανική κοινωνία ο Κοντ τις εξέθεσε στο έργο του “Το σύστημα της θετικής Πολιτείας”. Εκεί ευαγγελιζόταν τη μίμηση της δομικής οργάνωσης της Καθολικής Εκκλησίας, δίχως χριστιανική θρησκεία ή ιδεολογία αλλά με πίστη στη “θρησκεία της ανθρωπότητας”. Αντί για το κλασικό ιερατείο, πλέον θα υπήρχαν οι κοινωνιολόγοι να καθορίζουν την εκπαιδευτική πολιτική και τα δημόσια ήθη. Η διοίκηση και η οικονομία ωστόσο θα ήταν αποκλειστικά αρμοδιότητα τραπεζιτών και επιχειρηματιών, ενώ ο ρόλος των γυναικών περιοριζόταν αυστηρά στην οικιακή σφαίρα, ως θεματοφύλακες των χρηστών ηθών στην οικογένεια.
Αντιλαμβάνεται κανείς πως το κοινωνικό όραμα του Κοντ δύσκολα συμβιβάζεται με οποιαδήποτε έννοια αριστεράς. Ήταν ένα όραμα που αποτυπώνει το θρίαμβο της αστικής τάξης, σε μια εποχή που απεμπολεί ολοένα τον επαναστατικό της χαρακτήρα, νιώθοντας καυτή την ανάσα του αναδυόμενου εργατικού κινήματος. Ενδεικτική είναι εξάλλου και η στάση των πολυάριθμων μαθητών του Κοντ απέναντι στο εργατική κίνημα και την Α’ Διεθνή την οποία ορισμένοι από τους βασικούς εκπροσώπους μεταξύ αυτών υπερασπίστηκαν την περίοδο της Παρισινής Κομμούνας. Λίγα χρόνια αργότερα ωστόσο αποστασιοποιήθηκαν, τηρώντας σιγή ιχθύος για το εργατικό ζήτημα.
Αυτά σημειώνει σε επιστολή του το 1895 ο Φρήντριχ Ένγκελς, ο οποίος επίσης διακρίνει στον Κοντ”τρία χαρακτηριστικά στοιχεία” όπως αναφέρει : “Α) μια σειρά ιδιοφυών σκέψεων που ωστόσο σχεδόν πάντα αλλοιώνονται ως ένα βαθμό, γιατί διατυπώνονται ακατάλληλα. Β) ένα στενόμυαλο, φαρισαϊκό τρόπο σκέψης σε οξεία αντίθεση προς αυτό το λαμπρό μυαλό Γ) ένα ιεραρχικά οργανωμένο θρησκευτικό σύνταγμα, του οποίου η πηγή οφείλεται ξεκάθαρα στο σενσιμονισμό, χωρίς κανένα μυστικισμό όμως, αλλά μεταμορφωμένο σε κάτι εξαιρετικά νηφάλιο, με έναν κανονικό Πάπα επικεφαλής, έτσι ώστε ο Χάξλεϊ να λέει πως το σύστημα του Κοντ είναι καθολικισμός χωρίς χριστιανισμό.”
Ακόμα συντηρητικότερες απόψεις είχαν άλλοι “γενάρχες” της κοινωνιολογίας, όπως ο Χέρμπερτ Σπένσερ ή ο Μαξ Βέμπερ. Είναι αλήθεια πως ο Εμίλ Ντιρκέμ, για πολλούς ο πρώτος εκπρόσωπος της σύγχρονης μορφής της κοινωνιολογίας υπήρξε μετριοπαθής σοσιαλιστής, έντονα αντιμαρξιστής βέβαια, κι εθνικιστής στη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Έκτοτε το πεδίο, διεθνώς και στην Ελλάδα, συνδέθηκε κυρίως με σοσιαλδημοκρατικές αντιλήψεις διαφόρων αποχρώσεων, όχι σπάνια και με μαρξίζουσα επικάλυψη. Αυτό εξάλλου προκάλεσε και τη μήνη του Αντιπροέδρου, για τον οποίον Αριστερά είναι οτιδήποτε ξεφεύγει από το “Πατρίς-Θρησκεία-Οικογένεια”, έστω και λίγο. Η πολύπαθη έννοια της Αριστεράς ωστόσο είναι ένα άλλο κεφάλαιο.
