Χοσέ Μαρτί: «Η αγάπη για την πατρίδα είναι το άσβεστο μίσος γι’ αυτόν που την καταπιέζει»

«Ο αγώνας ανάμεσα στους καπιταλιστές και τους εργάτες βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη. Οι πρώτοι μπορούν να υπολογίζουν στην τραπεζική πίστη, στα ποσά που πρόκειται να εισπράξουν από τους οφειλέτες τους, στην εξόφληση των λογαριασμών και στους ισολογισμούς που κάνουν στο τέλος κάθε χρονιάς. Για τους εργάτες υπάρχει ο καθημερινός ισολογισμός της επιβίωσης, οι επείγουσες ανάγκες που δεν σηκώνουν πλέον αναβολή, η γυναίκα και το παιδί που τρώνε το απόγευμα το μεροκάματο που ο φτωχός άνδρας κερδίζει για λογαριασμό τους το πρωί. Και ο καπιταλιστής που ζει στην άνεση υποχρεώνει τον φτωχό εργάτη να δουλεύει για έναν μισθό χρεοκοπίας».

Το απόσπασμα αυτό από άρθρο του Μαρτί, που γράφτηκε το 1882 (1), φωτογραφίζει, εκτός από την εποχή του, την κατάσταση που βιώνουν σήμερα εκατομμύρια άνθρωποι στη χώρα μας και δισεκατομμύρια στον πλανήτη και ταυτόχρονα καταδεικνύει ωμά την αποκρουστική αλήθεια του καπιταλισμού: το κοινωνικό σύστημα που προσφέρει τα πάντα στους λίγους και εκλεκτούς του και για τους πολλούς δεκάρα δε δίνει, δεν θα γίνει ποτέ φιλικό προς τη μεγάλη μάζα των ανθρώπων του μόχθου, δεν εξανθρωπίζεται, παρά μόνο ανατρέπεται.

Ο Κουβανός επαναστάτης Χοσέ Μαρτί, που ήταν συνάμα στοχαστής, ποιητής, πολιτικός και συγγραφέας, ο Απόστολος της Κουβανικής Ανεξαρτησίας όπως τον αποκαλούν οι συμπατριώτες του, στους καταπιεσμένους ανθρώπους του μόχθου αφιέρωσε τη ζωή του, και για να ζήσουν ελεύθεροι και ανεξάρτητοι οι Κουβανοί και οι λαοί της Λατινικής Αμερικής, τη θυσίασε στη μάχη στις 19 του Μάη 1895.

(…)Με τους φτωχούς της γης
θέλω να μοιραστώ την τύχη μου.
Το ρυάκι του βουνού
μου αρέσει περισσότερο από τη θάλασσα.

Δώστε στο φαύλο το λειωμένο χρυσάφι
που καίει και λάμπει στο καμίνι.
Σε μένα δώστε μου το αέναο δάσος
την ώρα που το χτυπάει ο ήλιος.

(…)Κοιμάμαι στο πέτρινο κρεβάτι μου
ο ύπνος μου γλυκός και βαθύς.
Αγγίζει μια μέλισσα το στόμα μου
και στο κορμί μου ο κόσμος μεγαλώνει.

Χοσέ Μαρτί, Απλοί στίχοι (2)

Ο Χοσέ Μαρτί (José Julián Martí Pérez) γεννήθηκε στην Αβάνα της Κούβας, στις 28 του Γενάρη 1853. Ο πατέρας του ήταν στρατιωτικός. Ανέπτυξε από νεαρή ηλικία επαναστατική δράση. Στα δεκαεφτά συλλαμβάνεται, καταδικάζεται για προδοσία, φυλακίζεται και στη συνέχεια εξορίζεται στην Ισπανία. Θα σπουδάσει φιλοσοφία, λογοτεχνία και δίκαιο. Θα βρεθεί στο Παρίσι, θα ταξιδέψει στη Νέα Υόρκη και στη Βενεζουέλα, θα μείνει κατά διαστήματα στο Μεξικό, όπου θα γνωρίσει την Κουβανή Κάρμεν Σάγιας Μπασάν που θα γίνει σύζυγός του και στη Γουατεμάλα, όπου θα διδάξει στην Κεντρική Παιδαγωγική Ακαδημία.

Χοσέ Μαρτί

Επιστρέφοντας στην Κούβα (1879) παίρνει μέρος στην προετοιμασία εξέγερσης κατά των Ισπανών αποικιοκρατών. Συλλαμβάνεται και εκτοπίζεται ξανά στην Ισπανία. Από το 1880 θα ζήσει στις ΗΠΑ όπου θα γίνει γνωστός μέσα από την αρθρογραφία του. Με τα άρθρα του   καταφέρεται εναντίον του συστήματος της εκμετάλλευσης και στηλιτεύει τα επιθετικά σχέδια του βορειοαμερικανού γίγαντα της Κούβας, που θέλει να γίνει αυτοκράτορας. Παράλληλα αναπτύσσει έντονη δραστηριότητα για την προετοιμασία μιας νέας εξέγερσης, στην αλυσίδα των εξεγέρσεων της Κούβας για την κατάκτηση της ανεξαρτησίας της.

Το 1892 από τις σκόρπιες οργανώσεις των εκπατρισμένων Κουβανών θα ιδρύσει το Κουβανικό Επαναστατικό Κόμμα (ταυτόχρονα και την εφημερίδα του Κόμματος «Πατρίδα – Patria), με στόχο την ενοποίηση των  επαναστατικών πατριωτικών δυνάμεων και την καλύτερη προετοιμασία του απελευθερωτικού αγώνα.

«Η μεγαλύτερη αρετή του, κατά την άποψή μου, είναι ότι καταφέρνει να ενώσει και να καθοδηγήσει πολιτικά πασίγνωστους στρατηγούς. Διέθετε τρομερή προσωπικότητα, ήξερε να συζητάει και κάποια στιγμή φτάνει στο σημείο ακόμα  και να τα τσουγκρίσει με κάποιους από αυτούς. Όμως ενώνει τους Κουβανούς μετανάστες, τους οργανώνει σ’ ένα επαναστατικό κόμμα, προπαγανδίζει τις ιδέες του, μαζεύει χρήματα», θα πει ο Φιντέλ.(3)

Το ΚΕΚ θα συνενώσει αντιπροσώπους από διάφορα κοινωνικά στρώματα και θα παίξει αποφασιστικό ρόλο στην οργάνωση της εθνικοαπελευθερωτικής  εξέγερσης της Κούβας, πού αρχίζει στις 24 του Φλεβάρη 1895. Τον Απρίλη του 1895 ο Μαρτί επιστρέφει στην Κούβα για να πάρει μέρος στην εξέγερση, για να πέσει στη μάχη ένα μήνα αργότερα.

Ο Χοσέ Μαρτί συνδύαζε την ενεργό δράση με τη βαθιά θεωρητική επεξεργασία των ζητημάτων της επανάστασης και της εθνικής ανεξαρτησίας. Αναδείκνυε τον κίνδυνο που διέτρεχε η ανεξαρτησία των λατινοαμερικάνικων χωρών από την επεχτατική βουλιμία των βορειοαμερικανών καπιταλιστών.

«Ο Μαρτί προειδοποιούσε ότι έπρεπε να δοθεί η δέουσα προσοχή στις Ηνωμένες Πολιτείες και στο συμφέρον που έχουν να επεκτείνουν την κυριαρχία τους στην Αμερική και να βάλουν στο χέρι την Κούβα και τις Αντίλλες, και με αυτόν τον τρόπο να ενισχύσουν τη θέση τους ως παγκόσμια δύναμη. Και διακήρυττε, εδώ και πάνω από έναν αιώνα, την επιτακτική ανάγκη οι λαοί της Αμερικής να προετοιμαστούν για έναν δεύτερο αγώνα ανεξαρτησίας ενάντια σε μια οικουμενική αυτοκρατορία. Κανείς δεν έχει γράψει τόσο διεισδυτικά όσο ο Μαρτί γύρω από την ιστορία των Ηνωμένων Πολιτειών το δεύτερο ήμισυ του 19^ου αιώνα, για τα ήθη, την ταχύρυθμη οικονομική ανάπτυξη, τις διεφθαρμένες εκλογικές διαδικασίες, τις ελλείψεις στην πνευματική τους ζωή».(4)

Οι φιλοσοφικές απόψεις του Χοσέ Μαρτί εκτίθενται στο έργο του Φιλοσοφικές Ιδέες.

«Φυσικά, εγώ είμαι σοσιαλιστής, είμαι μαρξιστής και λενινιστής, δεν έπαψα ούτε θα πάψω ποτέ να είμαι. Η πρώτη μου πολιτική σκέψη ήταν η μαρτιανή. Αλλά τότε που έγινε πια η επίθεση στο Μονκάδα, το 1952, είχα διαβάσει αρκετά για το σοσιαλισμό, διέθετα ανεπτυγμένη μαρτιανή σκέψη κι επιπλέον ριζοσπαστικές σοσιαλιστικές ιδέες. Γι’ αυτό, όταν λέτε ότι η Επανάσταση αρχίζει στις 26 Ιουλίου του 1953, εμείς λέμε ότι αρχίζει στις 10 Οκτωβρίου του 1868 και επεκτέινεται διαμέσου της ιστορίας».

Φιντέλ Κάστρο (5)

Αναπόφευκτα η λογοτεχνική κληρονομιά του Χοσέ Μαρτί συνδέεται και αυτή με την επαναστατική του δράση. Η ποίησή του θα επηρεάσει έντονα την λατινοαμερικάνικη ποίηση του 20ού αιώνα. Το πρώτο του έργο, το ρομαντικό δράμα Αμπντάλα (1869) διαπνέεται από τη διαμαρτυρία εναντίον της δουλείας.

Στις συλλογές ποιημάτων του Ισμαελίλο (1882), Απλοί στίχοι (1891) και Ελεύθεροι στίχοι (εκδόθηκαν το 1913), ο Μαρτί υμνεί με λυρισμό τα απλά και ειλικρινή ανθρώπινα αισθήματα που αντιπαρατίθενται στο κακό και την  αδικία. Στην εισαγωγή της έκδοσης των Απλών στίχων ο Μαρτί αναφέρει ότι δημοσιεύει το βιβλίο «γιατί αγαπάει την ειλικρίνεια και πιστεύει στην αναγκαιότητα να εκφράζεται το συναίσθημα με τρόπο απλό και ειλικρινή». Με τη χρήση της γλώσσας του λαού, ο Μαρτί κερδίζει την αποδοχή του. Με την απλότητα και την ειλικρίνειά του θα αγγίξει τις ψυχές των καταπιεσμένων και θ’ αφυπνίσει τις συνειδήσεις τους. Διαβάζοντας τους Απλούς Στίχους,  που αποτελούν μια σε μεγάλο βαθμό αυτοβιογραφική καταγραφή, ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να αντικρίσει ένα καλοδουλεμένο πορτραίτο του Μαρτί.

«Το κλειδί της ζωής του ως επαναστάτη και ως στοχαστή είναι ο συγκερασμός, στον χαρακτήρα και στον νου του, της επιστήμης, της συνείδησης και της δράσης. Και αυτό ξεκινούσε από την ηθική του, γιατί ο Μαρτί ήταν πάνω απ’ όλα ένας άνθρωπος βαθύτατα ηθικός, και στο πρόσωπό του οι ιδιότητες αυτές εκφράζονταν έμπρακτα πάνω στη βάση μιας υψηλής ηθικής συνείδησης.

Στην κουλτούρα του Μαρτί βρίσκονταν η χριστιανική σκέψη και η ευαισθησία στην πλέον αγνή και πρωταρχική τους μορφή. Έλεγε ότι «στον σταυρό πέθανε ο άνθρωπος μέσα σε μία μέρα, αλλά χρειάστηκε να μάθει να πεθαίνει στον σταυρό κάθε μέρα». Η αξιοπρέπεια της συμπεριφοράς του του επέτρεψε, χωρίς να είναι πολεμιστής, να συνειδητοποιήσει ότι ο πόλεμος ήταν αντικειμενικά αναγκαίος για την ανεξαρτησία της Κούβας, και να κατανοήσει ότι έπρεπε να διδάξει με το παράδειγμά του. Από εδώ πηγάζει η τραγωδία της πτώσης του στο Ντος Ρίος, στις 19 Μάη του 1895, μόλις ξεκινούσε ο πόλεμος που ο ίδιος είχε προετοιμάσει και για τον οποίο είχε απευθύνει το κάλεσμα. Από εδώ πηγάζει η ουσία της διδακτικής του αξίας, η οριστική απόδειξη της συνέπειας της ζωής του», θα γράψει ο Αρμάντο Χαρτ.(6)

Η αντιιμπεριαλιστική σκέψη του Μαρτί αποτυπώνεται στο μισοτελειωμένο γράμμα προς τον φίλο του Μανουέλ Μερκάδο, την παραμονή του θανάτου του: «Βρίσκομαι ήδη όλες αυτές τις μέρες, σε κίνδυνο να δώσω τη ζωή μου για την πατρίδα μου και για το καθήκον μου, αφού έτσι το αντολαμβάνομαι και έχω τη διάθεση να το κάνω, να εμποδίσω δηλαδή έγκαιρα, με την ανεξαρτησία της Κούβας, να εξαπλωθούν στις Αντίλλες οι Ηνωμένες Πολιτείες  και να πέσουν έτσι με μεγαλύτερη δύναμη επάνω στις χώρες μας της Αμερικής. Ό,τι έκανα μέχρι τώρα και θα κάνω ακόμα, είναι για αυτό το σκοπό».(7)

Οι αρχές της ιδεολογίας του Χοσέ Μαρτί συνοδεύουν την κουβανική επανάσταση στη διαδρομή της. Ο Χοσέ Μαρτί αποτελεί την κύρια πηγή έμπνευσής του Φιντέλ Κάστρο, που τον μνημόνευε περισσότερο από κάθε άλλη προσωπικότητα του σοσιαλιστικού-εργατικού κινήματος, τον διάβαζε και τον μελετούσε μέχρι το τέλος της ζωής του.

Όταν ο Τσε έλεγε τη φράση «μια μεγάλη επανάσταση μπορεί να γεννηθεί μόνο από ένα μεγάλο αίσθημα αγάπης», σίγουρα είχε τον Μαρτί στη σκέψη και στην καρδιά του.

«Η αγάπη, μάνα, για την πατρίδα
δεν είναι η γελοία αγάπη για τη γη
ούτε για το χορτάρι που πατάνε τα πόδια μας
είναι το άσβεστο μίσος γι’ αυτόν που την καταπιέζει
είναι η αιώνια έχθρα γι’ αυτόν που της επιτίθεται…»

                                                        Χοσέ Μαρτί, Απλοί στίχοι

Ο Ραούλ, ο Καμίλο, ο Αλμέιδα και οι άλλοι κομαντάντε, σε κάθε ευκαιρία αναφέρονταν στον Χοσέ Μαρτί ως πηγή έμπνευσης και οδηγό της επαναστατικής πορείας που οδήγησε την Κούβα στο δρόμο της πλήρους και οριστικής ανεξαρτησίας της.

Η σκέψη του Χοσέ Μαρτί, το πώς έζησε και πέθανε, η αταλάντευτη συνέπεια, το παράδειγμά του είναι ανεξίτηλα χαραγμένα στα λάβαρα της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και τιμής, της λευτεριάς και της ανεξαρτησίας, της πάλης ενάντια στην εκμετάλλευση και της προσπάθειας του ανθρώπου να φτάσει κάποτε στον αληθινό προορισμό του: την κοινωνία όπου η καταπίεση και η εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο θα είναι λέξεις άγνωστες.
Παραπομπές

(1),(6): «Χοσέ Μαρτί, Η δική μας Αμερική», εκδ. Διεθνές Βήμα, 2009

(2),(7): Χοσέ Μαρτί, Στίχοι Απλοί, (Μετάφραση Χάιμε Σβαρτ – Άννα Καράπα), Αθήνα 2010

(3),(5): «Ιγνάσιο Ραμονέ, Εκατό ώρες με τον Φιντέλ, βιογραφία σε δυο φωνές», εκδ. Πατάκη, 2007

(4) Αρμάντο Χαρτ στο «Χοσέ Μαρτί, Η δική μας Αμερική», ό.π.