Έλλη Παππά – Η γοητεία μιας αντιφατικής προσωπικότητας

Η Έλλη Παππά γεννήθηκε το 1920 στη Σμύρνη. Ήταν το στερνοπαίδι της οικογένειάς της -που είχε πέντε παιδιά- και η μικρή ααδερφή της Διδώς Σωτηρίου, που έγραψε μεταξύ άλλων το εμβληματικό έργο “Ματωμένα Χώματα” που αναφέρεται στη Μικρασιαστική Καταστροφή και τα συμφέροντα που χώρισαν δύο λαούς, που ζούσαν μαζί για τόσα χρόνια.

Η Έλλη είναι μόλις δύο χρονών και δεν έχει δικές της αναμνήσεις από τα γεγονότα, ζει όμως από πρώτο χέρι την περιπέτεια της οικογένειάς της στην Ελλάδα -όπου εγκαθίσταται στον Πειραιά- και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει. Εκεί η μικρή Έλλη είναι έτοιμη να παρατήσει τα γράμματα και να αφοσιωθεί στον αγώνα, πείθεται όμως με το ζόρι να συνεχίσει το σχολείο, όταν της λένε πως το εργατικό κίνημα έχει ανάγκη από μορφωμένους ανθρώπους. Έρχεται σε επαφή με τη μαρξιστική θεωρία και το πολιτικό βιβλίο από τα 14 της (χωρίς να τα απορρίψει ένα χρόνο μετά, πχ όπως μια συνονόματή της, που είχε απορρίψει από τα 15 της το Μαρξ).

Αρχίζει σπουδές στη Φιλοσοφική και τη Νομική, αλλά δεν τις ολοκληρώνει ποτέ, εξαιτίας της Κατοχής, της σύνδεσής της με το κίνημα της Αντίστασης και το ΚΚΕ, του οποίου γίνεται μέλος την ίδια περίοδο. Εργάζεται στον παράνομο Ριζοσπάστη και περνάει στον παράνομο μηχανισμό του Κόμματος, όπου συνεργάζεται με τον Νίκο Πλουμπίδη και το 50′ γνωρίζει το Νίκο Μπελογιάννη, που έρχεται από τη Σοβιετική Ένωση. Ερωτεύονται, γίνονται σύντροφοι στη ζωή αλλά σύντομα συλλαμβάνονται κι οι δύο, ο ένας μετά τον άλλο, σε ένα από τα σπίτια που χρησιμοποιούσε το Κόμμα, στην οδό Πλαπούτα (κοντά στη Λεωφόρο Αλεξάνδρας). Από τότε ζούνε ελάχιστες στιγμές μαζί κι η μεγαλύτερή τους ευτυχία είναι όταν βρίσκονται σε διπλανά κελιά και μπορούν να συζητάνε, να ανταλλάσσουν μηνύματα, να παίζουν με αεροσταυρόλεξα, να αναλύουν το μέλλον και να κάνουν σχέδια για αυτό -όπως το σχέδιο για μια ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, από το οποίο έφτασε σε εμάς μόνο ένα προσχέδιο.

Γεννάει και μεγαλώνει στη φυλακή, το καλοκαίρι του 51′, τον καρπό του έρωτά τους, το γιο τους Νίκο, που παίρνει το όνομα του πατέρα του, συμβολίζοντας τη συνέχεια, τη νίκητης ζωής. Ο μικρός Μπελογιάννης μεγαλώνει βασικά με τη θεία του, Διδώ, αφού δεν πρόλαβε να γνωρίσει ουσιαστικά τον πατέρα του, που οδηγείται στο εκτελεστικό απόσπασμα από το αστικό κράτος, και βλέπει ελάχιστα τη μητέρα του, που παραμένει στη φυλακή, κρατούμενη με μικρά διαλείμματα, σχεδόν μέχρι την ενηλικίωσή του.

Η Έλλη Παππά είναι στους 8 κατηγορούμενους της δίκης των ασυρμάτων, μαζί με τον Μπελογιάννη και τους συντρόφους του, που καταδικάζονται σε θάνατο. Παίρνει όμως χάρη, ως μητέρα ενός βρέφους, και η ποινή της μετατρέπεται σε ισόβια. Κατά τη διάρκεια της δίκης, είχε πάρει το λόγο και δήλωσε με πνεύμα αυταπάρνησης στο δικαστήριο πως αρνείται τη θλιβερή εξαίρεσή της -που σκεφτόταν η κυβέρνηση Πλαστήρα, για… φιλανθρωπικούς λόγους και για να μη λερώσει τα χέρια της με το αίμα μιας μωρομάνας- και πως δε φοβάται να έχει την τύχη των συντρόφων της.

Οι τελευταίες στιγμές που περνάνε με τον Μπελογιάννη και τους συντρόφους τους στη φυλακή, καθώς περιμένουν μάταια τη χάρη, είναι έντονα φορτισμένες και μολονότι τις είχε διηγηθεί πολλές φορές, πολλά χρόνια αργότερα, σπανίως κατάφερνε να συγκρατήσει τα δάκρυά της. Στην τελευταία τους συνάντηση, απ’ το παραθυράκι του κελιού, ο Μπελογιάννης την αποχαιρετά, της δίνει κουράγιο και της λέει πς πρέπει να ζήσει “για το παιδί μας, για την εκδίκηση”. Εννοεί προφανώς τους δολοφόνους του, όμως, πολλά χρόνια αργότερα, η Έλλη Παππά θα δώσει μια τελείως διαφορετική -και τραβηγμένη από τα μαλλιά- ερμηνεία, λέγοντας πως ο Μπελογιάννης της ζήτησε να εκδικηθεί την ηγεσία του κόμματος και το Ζαχαριάδη, γιατί θεωρούσε πως “πάμε να πεθάνουμε για ένα λάθος…” -εννοώντας την τότε κομματική απόφαση, που έκρινε λανθασμένη την αποχή από τις εκλογές του 1946.

Η Ε.Π. λέει επίσης πως ο Ζαχαριάδης χρειαζόταν έναν ήρωα και έναν προδότη, βρίσκοντας τον πρώτο στο πρόσωπο του Μπελογιάννη που θυσιάστηκε, και το δεύτερο στο πρόσωπο του Νίκου Πλουμπίδη, που κατηγορήθηκε άδικα ως χαφιές. Αυτό που ξεχνάει να αναφέρει είναι το κλίμα της εποχής (που ερμήνευε την καχυποψία και τις λανθασμένες κατηγορίες) κι ότι κι η ίδια είχε αποδώσει τέτοιες κατηγορίες σε συντρόφους της, υποδεικνύοντας πχ ως πράκτορα της ασφάλειας τη Ρόζα Ιμβριώτη!

Η επιλογή της να δημοσιεύσει κάποιες μαρτυρίες και στοχασμούς της, μετά το θάνατό της, αποκλείοντας κατά κάποιο τρόπο τον αντίλογο ή γενικά τη δυνατότητα διαλόγου, ήταν αμφιλεγόμενη. Αυτό που προκάλεσε όμως ακόμα μεγαλύτερες αντιδράσεις ήταν το περιεχόμενο του βιβλίου. Σημειώνουμε ενδεικτικά μια κριτική από τις στήλες του Ριζοσπάστη, καθώς και μια επιστολή στην Αυγή που έγραψαν οι παλιές συγκρατούμενες της Έλλης Παππά, εκφράζοντας τη διαφωνία τους με το πώς ράβει και κόβει στα μέτρα της την ιστορία σε βασικά σημεία του βιβλίου της. Ένα βιβλίο όπου δε στρεφόταν απλά ενάντια στην ηγεσία και τον τρόπο λειτουργίας του κόμματος, αλλά ακύρωνε -χωρίς να το καταλάβει- σε μεγάλο βαθμό την πολιτική διαδρομή της ίδιας και των συντρόφων της -ακόμα και του Μπελογιάννη, που δοξάστηκε, αγωνιζόμενος και θυσιαζόμενος για τους στόχους αυτού του κόμματος.

Μετά την αποφυλάκισή της, η Έλλη Παππά αφοσιώνεται στη δημοσιογραφία και τη συγγραφή βιβλίων, από τα οποία θα ξεχωρίζαμε τη μελέτη της για τη συμβολή και παρουσία των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων στο Κεφάλαιο του Μαρξ (ως γνωστόν, ο Αριστοτέλης είχε μιλήσει πρώτος για το διαχωρισμό μεταξύ της αξίας χρήσης και της αφηρημένης, ανταλλακτικής αξίας ενός πράγματος).

Πολιτικά, κινούνταν μάλλον στον αναθεωρητικό χώρο, και χαρακτηρίστηκε ως “σύμβολο της αντισταλινικής Αριστεράς”. Εξ όσων γνωρίζουμε όμως, ουδέποτε δραστηριοποιήθηκε ενεργά στις γραμμές του λεγόμενου “ΚΚΕ εσ.” ούτε και του μετέπειτα Συνασπισμού. Κι οι ελάχιστες στιγμές που ανέλαβε πιο ενεργό ρόλο σχετίζονταν πάντα με το ΚΚΕ, πχ στο πλαίσιο του Ενιαίου Συνασπισμού. Εκείνη την περίοδο γράφει και την εκτενή  τοποθέτηση-μπροσούρα “ο Λένιν χωρίς λογοκρισία και εκτός μαυσωλείου” που αφορά το 13ο Συνέδριο του ΚΚΕ και τα οργανωτικά του ζητήματα.

Σημειώνουμε σε σχέση με τα παραπάνω, πως βιβλία της έχουν εκδοθεί από τη Σύγχρονη Εποχή, ότι συμμετείχε σε εκπομπές στο ραδιόφωνο του 902, μετά τη διάσπαση του 1991, αλλά και την παρουσία της σε μια εκδήλωση της ΚΟΘ του ΚΚΕ, στα 50 χρόνια από την εκτέλεση του Μπελογιάννη, όπου δεν μπόρεσε να συγκρατήσει τη συγκίνηση και τα δάκρυά της.

Εν κατακλείδι, η Έλλη Παππά παραμένει μια αντιφατική προσωπικότητα, όπου οι καλές στιγμές της δεν μπορούν να αναιρέσουν τις κακές της -κι αντιστρόφως. Σε κάθε περίπτωση, μολονότι πολλοί την γνώρισαν ως την αδελφή της Διδώς Σωτηρίου ή τη σύντροφο του Νίκου Μπελογιάννη, ήταν μια αυτόφωτη, ιδιαίτερη προσωπικότητα, που ξέφυγε από τη σκιά τους κι άφησε αξιόλογο έργο πίσω της.