Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ- Παναραβισμός και πεπερασμένος αντιϊμπεριαλισμός

Μπορεί το πλέον μεγαλεπήβολο από τα σχέδιά του, εκείνο της ενοποίησης του αραβικού κόσμου, να απέτυχε με κρότο, ωστόσο ο Γκαμάλ Αμπντέλ Νάσερ εξακολουθεί να αποτελεί μια από τις πιο θρυλικές φυσιογνωμίες των Αράβων δεκαετίες μετά το θάνατό του, και παρά τις δραματικές αλλαγές που έχουν στο μεταξύ επέλθει, τόσο στη χώρα του όσο και στην ευρύτερη περιοχή. Μια χαρακτηριστική περίπτωση αντιϊμπεριαλιστή ηγέτη του περασμένου αιώνα, που συνεργάστηκε με την ΕΣΣΔ, δίχως όμως να επιδιώξει ποτέ κάτι παραπάνω από τον -σημαντικό βέβαια για τα δεδομένα της εποχής- αστικό εκσυγχρονισμό της Αιγύπτου.

Γεννήθηκε στις 15 Γενάρη 1918 στην Αελξάνδρεια, σε φτωχικές συνθήκες. Αν και ο πατέρας του ήταν υπάλληλος ταχυδρομείου ο ίδιος αργότερα ανέφερε ως τόπο καταγωγής του ένα ταπεινό χωριό φελάχων στην Άνω (Νότια) Αίγυπτο. Έζησε στο Κάιρο με ένα θείο του, πρώην κρατούμενο των βρετανικών φυλακών. Ο ίδιος ο Νάσερ από μαθητής διακρίθηκε σε διαδηλώσεις κατά της Βρετανικής “προστασίας” της Αιγύπτου και μάλιστα σε μια από αυτές χτυπήθηκε στο κεφάλι, χτύπημα που του άφησε μια μόνιμη ουλή. Σπούδασε νομικά αρχικά και στη συνέχεια μπήκε στη Βασιλική στρατιωτική ακαδημία. Μαζί με ομοϊδεάτες συναδέλφους του που υπηρετούσαν στο Σουδάν ίδρυσε τη μυστική επαναστατική οργάνωση των “Ελεύθερων Αξιωματικών”, με στόχο την έξωση της βασιλικής δυναστείας της Αιγύπτου καθώς και της βρετανικής παρουσίας. Συμμετείχε στον αραβοϊσραηλινό πόλεμο του 1948 στην περιοχή του θύλακα της Φαλούτζα. Έγινε μεμιάς διάσημος διεθνώς με το σχεδόν αναίμακτο στρατιωτικό κίνημα στης 23ης Ιούλη 1952, που ανέτρεψε το μονάρχη Φαρούχ Α’. Ο Νάσερ αρνήθηκε να τον εκτελέσει και του επέτρεψε μαζί με άλλους εκπροσώπους του παλαιού καθεστώτος να καταφύγουν στην εξορία. Ο Νάσερ εξαρχής ήταν ο ηγέτης του Επαναστατικού Διοικητικού Συμβουλίου που ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας, μολονότι για πάνω από ένα χρόνο επισήμως εμφανιζόταν ως ηγέτης ο στρατηγός Μουχάμαντ Ναγκίμπ. Μετά την απομάκρυνση του τελευταίου, που τέθηκε σε κατ’οίκον περιορισμό, ο Νάσερ εμφανίστηκε στο προσκήνιο ως πρωθυπουργός. Μετά την απόπειρα δολοφονίας του Νάσερ από μέλος των Αδελφών Μουσουλμάνων, η κυβέρνηση της Αιγύπτου έλαβε αυστηρά μέτρα καταστολής κατά της ισλαμιστικής οργάνωσης, που αποτελεί μέχρι και σήμερα σημαντική πολιτική δύναμη στη χώρα.

Το 1956 ο Νάσερ εξελέγη ως μοναδικός υποψήφιος πρόεδρος της χώρας με το “υπερσταλινικό” 99,948% των 5 εκ. Αιγυπτίων που προσήλθαν στις κάλπες, ενώ το 99,8% ενέκρινε το νέο σύνταγμα, που προέβλε τη δημιουργία ενός σοσιαλιστικού κράτους με ένα κόμμα και το Ισλάμ ως επίσημη θρησκεία. Ο Νάσερ αρχικά προσπάθησε να τηρήσει φιλικές σχέσεις και με τα δυο βασικά ψυχροπολεμικά μπλοκ. Έτσι λάμβανε όπλα από την Τσεχοσλοβακία, έχοντας παράλληλα όμως υπογράψει συμφωνίες με τη Βρετανία και τις ΗΠΑ για τη χρηματοδότηση του φράγματος του Ασουάν. Οι ΗΠΑ όμως θορυβημένες από την προσέγγιση του Νάσερ με το σοσιαλιστικό στρατόπεδο ακύρωσαν μέσω του υπουργού εξωτερικών Τζον Φόστερ Ντάλες τη συμφωνία, πολιτική που ακολούθησε και η Βρετανία. Λίγες μέρες μετά, από την Αλεξάνδρεια, ο Νάσερ ανταπάντησε με εθνικοποίηση της διώρυγας του Σουέζ ώστε να χρηματοδοτηθεί το φιλόδοξο έργο. Στο συνασπισμό κατά του Νάσερ μπήκε και η Γαλλία, όπως και το Ισραήλ, με το οποίο οι σχέσεις ήταν εξαιρετικά τεταμένες από τον πόλεμο του 1948. Οι Ισραηλινές δυνάμεις χρησιμοποιήθηκαν ως δύναμη κρούσης των δυτικών ιμπεριαλιστών εισβάλλοντας στις 29 Οκτώβρη 1956 στη χερσόνησο του Σινά. Στη συνέχεια η βρετανική και γαλλική αεροπορία ξεκίνησαν τις επιθέσεις κατά αιγυπτιακών θέσεων της πολεμικής αεροπορίας, καταστρέφοντάς την σχεδόν ολοσχερώς.

Ο Νάσερ έγινε ήρωας στον Αραβικό κόσμο, ενώ η αποφασιστική στάση της ΕΣΣΔ στο πλευρό της Αιγύπτου ανάγκασε τις ΗΠΑ να ασκήσουν πίεση στους συμμάχους τους, εξωθώντας τους σε υποχώρηση και υπογραφή ανακωχής, γεγονός που αποτέλεσε σημαντική νίκη για τον ηγέτη της χώρας. Τα επόμενα χρόνια, με αποκορύφωμα την επίσκεψη του Νάσερ στη Μόσχα το 1958 οι σχέσεις ΕΣΣΔ και Αιγύπτου ενισχύθηκαν, με σοβιετικούς πόρους και τεχνικούς να εισρέουν άφθονοι στη χώρα, με πιο ορατό αποτέλεσμα την ολοκλήρωση του φράγματος του Ασουάν το 1968, το οποίο αποτέλεσε σταθμό για την ανάπτυξη της χώρας, παρά τις έντονες επικρίσεις που δέχτηκε για την οικολογική και όχι μόνο βιωσιμότητα του τις επόμενες δεκαετίες.

Ως -όψιμος-οπαδός του παναραβισμού ο Νάσερ πλησίασε στο όνειρό του το 1958, όταν ενώθηκε με τη Συρία το 1958 στην Ενωμένη Αραβική Δημοκρατία, από την οποία η Συρία αποσύρθηκε το 1961. Μαζί με τον Νεχρού και τον Τίτο υπήρξε από τους ιδρυτές του κινήματος των Αδεσμεύτων, ασκώντας παράλληλα μεγάλη επιρροή όχι μόνο στη Μέση Ανατολή, αλλά και στην αφρικανική ήπειρο.

Η διακυβέρνηση Νάσερ άλλαξε το πρόσωπο της Αιγύπτου, επιταχύνοντας την εκβιομηχάνιση, δίνοντας γη στους φτωχούς αγρότες και πρωτοφανέρωτα ως τότε δικαιώματα στις γυναίκες. Μια νέα αστική τάξη αναδύθηκε στη θέση των Βρετανών, αλλά και των εκπροσώπων άλλων μειονοτήτων που εκδιώχθηκαν, ανάμεσά τους και το μεγαλύτερο μέρος της αιγυπτιώτικης κοινότητας. Παράλληλα, ο Νάσερ ως άραβας εθνικιστής – παρά τις φραστικές διακηρύξεις περί σοσιαλισμού – δεν είχε διάθεση για βαθύτερες τομές, αφήνοντας έτσι κενά που επέτρεψαν ένα ταχύ πισωγύρισμα σε πολλούς τομείς μετά το θάνατό του. O διάδοχος του Σαντάτ επανέφερε την Αίγυπτο στο δυτικό άρμα, κι έκτοτε η ιστορία της χώρας συνεχίζει να περνάει από χίλια κύματα, η νασερική κληρονομία όμως, έδειξε όσο λίγα από τα παραδείγματα κοσμικών ισλαμικών ηγετών του 20ου αιώνα τις δυνατότητες, αλλά και τους περιορισμούς του συγκεκριμένου ρεύματος, ακόμα και σε συνθήκες που η ύπαρξη του σοσιαλιστικού αντίπαλου δέους καθιστούσε ευνοϊκότερες τις προϋποθέσεις επιτυχίας του.

Δύσκολες Νύχτες