Μάνος Σαριδάκης: Άλμπερτ Αϊνστάιν – Από τη διαλεκτική της Φύσης στη Διαλεκτική της Κοινωνίας

Εκτενή αποσπάσματα από την ομιλία που δόθηκε στην ημερίδα που διοργάνωσε ο Φοιτητικός Σύλλογος Φυσικού ΕΚΠΑ, την Τετάρτη 29 Μάρτη, με αφορμή την επέτειο γέννησης του Άλμπερτ Αϊνστάιν

Από τα μέσα του 19ου αιώνα αρχίζει η αποδιάρθρωση της κλασσικής μηχανιστικής φυσικής (ανακάλυψη αφθαρσίας της ύλης και ποιοτικός μετασχηματισμός της, ανακάλυψη κυττάρου και δαρβινική θεωρία). Παράλληλα αναπτύσσεται η ηλεκτρομαγνητική θεωρία του Maxwell, όπου το πεδίο αποκτά υλική υπόσταση που συνδέει εξελικτικά τα φαινόμενα.  

Η Σχετικότητα είναι αναμενόμενο να βρεθεί (1905) και να λύσει τις αντιφάσεις. Ο Einstein απαιτεί όλοι οι νόμοι της φύσης να είναι ίδιοι (απόλυτοι) σε όλα τα αδρανειακά συστήματα αναφοράς. Ο χώρος και ο χρόνος παραμένουν «σχετικοί» ως προς τα διάφορα συστήματα αναφοράς και μια νέα απόλυτη οντότητα γεννιέται. Το τετραδιάστατο χωροχρονικό διάστημα που εκφράζει την ενότητά τους μέσα στη διαφορετικότητα τους. Επιπλέον ο χωρόχρονος υπάρχει αντικειμενικά και η σχέση χώρου-χρόνου εξαρτάται από την ταχύτητα (δηλαδή από την κίνηση). Υπάρχει μέγιστη ταχύτητα με την οποία μεταδίδονται οι αλληλεπιδράσεις (η ταχύτητα του φωτός, 300.000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο). Αυτό μας δίνει θεμελιωδώς την αιτιότητα.

  Το 1915-1917 παρουσιάζεται η Γενική Σχετικότητα που ολοκληρώνει την τομή. «Οι νόμοι πρέπει να παραμένουν απόλυτοι ως προς όλα τα συστήματα αναφοράς». Ο χωρόχρονος δεν είναι πια «επίπεδος» αλλά καμπύλος και τα χαρακτηριστικά του καθορίζονται από το πεδίο βαρύτητας δηλαδή από την κατανομή της μάζας και της ενέργειας. Η ύλη και η κίνησή της καθορίζουν τις ιδιότητες του χωρόχρονου και αντίστροφα, μέσα σε μια διαλεκτική αλληλεξάρτηση. Να τονίσουμε εδώ ότι αυτά δεν είναι θεωρίες, είναι χιλιοεπιβεβαιωμένα και διαρκώς εφαρμοζόμενα στην καθημερινή ζωή, από το GPS μέχρι όλη την κίνηση των δορυφόρων!

 Επομένως η Σχετικότητα δείχνει τη διαλεκτική ενότητα χώρου και χρόνου,  την ενότητα μέσα στη διαφορά της μάζας με την ενέργεια, και την αμοιβαία αλληλεπίδραση του χωρόχρονου με αυτές.

Οι θεμελιωτές του διαλεκτικού υλισμού, Καρλ Μαρξ και Φρίντριχ Ένγκελς κράτησαν τον υλισμό διώχνοντας τα μηχανιστικά του στοιχεία και αντέστρεψαν την ιδεαλιστική διαλεκτική του Χέγκελ. Ο Ένγκελς είδε την ενότητα του κόσμου στην υλικότητά του και όπως και ο Λένιν κατάλαβαν την ύλη ως φιλοσοφική κατηγορία, με μοναδική ιδιότητα την αντικειμενική αυθυπαρξία.

    Ο Ένγκελς αντιπάλεψε το άυλο της ενέργειας δείχνοντας ότι η κίνηση είναι ενδογενής ιδιότητα και τρόπος ύπαρξης της ύλης. Βλέπει την κίνηση ως αλλαγή. Φανέρωσε μαζί με τον Μαρξ τους γενικούς νόμους ύπαρξης και κίνησης της ύλης, κοινούς σε όλα τα επίπεδα οργάνωσής της, παράλληλα με τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του κάθε επιπέδου. Για τον Λένιν ο χώρος και ο χρόνος υπάρχουν αντικειμενικά και μόνο μέσα σε αυτούς μπορεί να υπάρξει η κινούμενη ύλη.

 Για τον διαλεκτικό υλισμό  υπάρχει ενότητα του χώρου και του χρόνου με την μάζα και ενέργεια, με την υλικότητα χαρακτηριστική όλων. Αυτήν την απόλυτα ορθή φιλοσοφική θέση την διατύπωσαν οι θεμελιωτές του, χωρίς βέβαια να την συγκεκριμενοποιήσουν απόλυτα αφού η  εξέλιξη των επιστημών της εποχής τους δεν τους το επέτρεπε ακόμα. Η Σχετικότητα απέδειξε την ορθότητα αυτών των απόψεων. 

 Ο Einstein όμως δεν έμεινε στις επιστημονικές επαναστάσεις. Εξέφρασε σε ύψιστο βαθμό το ρόλο του επιστήμονα ως κοινωνικού όντος, καθώς πήρε σαφείς και προοδευτικές θέσεις για τα μεγαλύτερα κοινωνικά ζητήματα του καιρού του.  Από την παθιασμένη εναντίωσή του στο ναζισμό, και την υποστήριξή του στο εργατικό κίνημα και στους προοδευτικούς όλου του κόσμου που καταδιώκονταν, μέχρι την εναντίωσή του στα πυρηνικά μετά την Χιροσίμα, και την υποστήριξη των σοσιαλιστικών ιδεωδών.

Η ενασχόληση με τα ζητήματα της κοινωνίας είναι δείγμα ευφυϊας, όπως είναι και η ενασχόληση με τα ζητήματα της φύσης. Ένας άνθρωπος που βλέπει ένα καφέ πάνω στο τραπέζι οφείλει να αναρωτηθεί πια δύναμη κρατά το ποτήρι σε ισορροπία, γιατί ο καφές δεν βγαίνει έξω με υπερ-ρευστότητα, πώς έχει διαλυθεί στο νερό, κ.α. Οφείλει όμως να αναρωτηθεί και γιατί ο καφές έχει την τιμή που έχει, πώς και από ποιους παράχτηκε, ποιοι και πώς έφτιαξαν το ποτήρι κ.α.

Aνάμεσα στις τόσες περιπτώσεις παρέμβασης του Einstein πολλές αφορούσαν και τα ελληνικά πράγματα όπως π.χ η στήριξη στους κομμουνιστές στρατιώτες στο Καλπάκι το 1928, η επιστολή υποστήριξής του στους διωκόμενους Έλληνες φοιτητές στις φοιτητικές διαδηλώσεις του 1929 (η οποία δημοσιεύτηκε και στο Ριζοσπάστη της εποχής), η κινητοποίηση για να σωθεί ο Μπελογιάννης,

 Το 1955 παρουσιάζεται στο κοινό και στα διεθνή ΜΜΕ το Μανιφέστο Einstein-Russel. Πρόκειται για ένα μανιφέστο που προέβαλε την επικινδυνότητα των πυρηνικών όπλων και καλούσε τους ηγέτες του κόσμου να επιδιώξουν ειρηνικά ψηφίσματα για να ανακόψουν τη διεθνή διαμάχη. Το μανιφέστο υπέγραφαν έντεκα εξέχοντες διανοούμενοι και επιστήμονες, ενώ ο Einstein το υπέγραψε μόλις μερικές ημέρες πριν από το θάνατό του στις 18 Απριλίου 1955.

 Όπως ανέφερε, η προοπτική για το ανθρώπινο γένος είναι σκοτεινή πέρα από κάθε προηγούμενο. Η Ανθρωπότητα βρίσκεται μπροστά σε ξεκάθαρο δίλημμα: είτε θα χαθούμε όλοι, ή οι ηγέτες θα πρέπει να αποκτήσουν κάποιο μικρό βαθμό της κοινής λογικής. Ένα μεγάλο μέρος της νέας πολιτικής σκέψης που στρέφεται προς την απόλυτη καταστροφή, θα πρέπει να αποτραπεί.

 Οι επιστήμονες έχουν σημαντική ευθύνη στην αφύπνιση του κοινού σχετικά με τις τεχνολογικές – και ιδιαίτερα τις ατομικής φύσεως – απειλές, οι οποίες εγείρονται ενώπιον της ανθρωπότητας. Τα Ατομικά Όπλα θέτουν σε κίνδυνο τις μεγαλύτερες πόλεις και απειλούν το μέλλον της Ανθρωπότητας.  Ως πρώτο βήμα πρέπει να αποκηρυχτούν τα ατομικά όπλα σε παγκόσμιο επίπεδο. Η απαγόρευση όμως των σύγχρονων όπλων δεν αποτελεί επαρκή λύση απέναντι στην απειλή: Ο πόλεμος είναι κατάσταση που είναι επιτακτικό να αποφευχθεί. Η Ανθρωπότητα πρέπει είτε να βρει ειρηνικούς τρόπους διευθέτησης των διενέξεων είτε πρέπει να αντιμετωπίσει τον Παγκόσμιο Θάνατο.

Με τον Μάνο Σαριδάκη, Κύριο Ερευνητή Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, υποψήφιο με το ΚΚΕ στο Νότιο Τομέα Αθηνών

Αλλά ο Einstein πήρε σαφή πολιτική θέση με το άρθρο του το 1949 στο μαρξιστικό θεωρητικό περιοδικό Monthly Review με τίτλο “Γιατί Σοσιαλισμός”. Εκεί ανέφερε ότι:

 «Μπορεί να φανεί ότι δεν υπάρχουν ουσιαστικές μεθοδολογικές διαφορές ανάμεσα στην αστρονομία και την οικονομία: οι επιστήμονες και στους δύο τομείς προσπαθούν να ανακαλύψουν τους νόμους, που έχουν γενική εφαρμογή σε ορισμένες ομάδες φαινομένων, για να κάνουν την αμοιβαία σχέση των φαινομένων αυτών όσο γίνεται πιο κατανοητή.  Η ανακάλυψη των γενικών νόμων στον τομέα της οικονομίας είναι δυσκολότερη γιατί τα υπό παρατήρηση οικονομικά φαινόμενα, επηρεάζονται συχνά από πολλούς παράγοντες, που είναι πάρα πολύ δύσκολο να εκτιμηθούν ξεχωριστά.

  Η οικονομική αναρχία της καπιταλιστικής κοινωνίας, όπως υπάρχει σήμερα, είναι κατά τη γνώμη μου η πραγματική πηγή του κακού. Είμαι πεισμένος ότι μόνο ένας δρόμος υπάρχει για να μπει τέλος σε όλο αυτό το κακό, δηλαδή τη δημιουργία της σοσιαλιστικής οικονομίας με το αντίστοιχο σε αυτή σύστημα παιδείας, προσανατολισμένης σε κοινωνικούς σκοπούς. Σε μια τέτοια οικονομία η κοινωνία κατέχει τα μέσα παραγωγής και τα διαχειρίζεται με βάση το σχεδιασμό. Η επίτευξη του σοσιαλισμού απαιτεί την επίλυση ορισμένων εξαιρετικά δύσκολων κοινωνικοπολιτικών προβλημάτων. Οι σκοποί και τα προβλήματα του σοσιαλισμού δεν είναι τόσο απλά και η σαφής κατανόησή τους έχει μέγιστη σημασία στο μεταβατικό μας αιώνα. »

 Όχι τυχαία λοιπόν ο φάκελός του στο FBI είχε 1427 σελίδες ενώ κατηγορούταν για υποστήριξη 33 κομμουνιστικών οργανώσεων! Παρόλες τις φανφάρες, στις ΗΠΑ ήταν υπό επιτήρηση και όπως έλεγε ο ίδιος το 1952: «όλοι εδώ με θεωρούν ένα τρελό γεράκο».

 Και όμως. Οι φιλοσοφικές συνέπειες της Σχετικότητας όσο και οι πολιτικές απόψεις του Einstein, είναι τρομακτικά επίκαιρες.