Οι παλινωδίες και οι… τσιριμόνιες του Ηλία Τσιριμώκου

Σήμερα συμπληρώνεται μισός αιώνας από το θάνατο του Ηλία Τσιριμώκου, μιας ιδιαίτερης περίπτωσης κεντρώου πολιτικού, με βενιζελικές ιδεολογικές αναφορές αλλά ενεργό συμμετοχή στο ΕΑΜ και το αντιστασιακό του έπος, η οποία καταδεικνύει την αντιφατική ταλάντευση των μικροαστικών στρωμάτων, που μπορεί να κερδηθούν από την οργανωμένη πρωτοπορία του ταξικού κινήματος υπό ορισμένες προϋποθέσεις, αλλά και τα αντικειμενικά όρια της συνείδησης και της δράσης τους, καθώς και τα εμπόδια που μπορεί να βάλουν σε αυτή τη συμμαχία. Με άλλα λόγια, δείχνει τις δυνατότητες, τις αντιφάσεις και τα όρια του λεγόμενου “τίμιου κέντρου”.

Γεννήθηκε στη Φθιώτιδα, όπου και εκλέχτηκε ως βουλευτής, μετά τις σπουδές του στη Νομική, με την υποστήριξη του βενιζελικού Κόμματος των Φιλελευθέρων, λίγους μήνες πριν από την επικράτηση της μεταξικής δικτατορίας, στην οποία αντιτάχθηκε. Αυτό στάθηκε σημείο προσέγγισης με τη Λαϊκο-Μετωπική στρατηγική του ΚΚΕ εκείνης της περιόδου, που επισφραγίστηκε με τη συγκρότηση και δράση του Εθνικού Απελευθερωτικού Μετώπου, στα χρόνια της τριπλής φασιστικής κατοχής, στο οποίο συμμετείχε το κόμμα της ΕΛΔ. Ο Τσιριμώκος ήταν στέλεχος της Εαμικής ηγεσίας, της κυβέρνησης του βουνού (ΠΕΕΑ), αλλά και της κυβέρνησης “εθνικής ενότητας” υπό το Γ. Παπανδρέου, με την ανάληψη ορισμένων υπουργείων από στελέχη της ΠΕΕΑ.

Μετά την απελευθέρωση φάνηκαν πιο καθαρά οι εσωτερικές αντιθέσεις του ΕΑΜ και οι στρατηγικά αντικρουόμενες επιδιώξεις εντός των γραμμών του, που κορυφώθηκαν στη διάρκεια των Δεκεμβριανών, και αργότερα, στην πορεία προς τον Εμφύλιο Πόλεμο, με το Σβώλο και το Τσιριμώκο να ασκούν εσωτερικές πιέσεις, θεωρώντας αναγκαία και εφικτή τη συνεργασία με την κυβέρνηση Παπανδρέου και την επίλυση της κρίσης σε ειρηνικά-δημοκρατικά πλαίσια. Ο Τσιριμώκος ήταν μέλος της ΕΑΜικής αντιπροσωπείας που υπέγραψε τη Συμφωνία της Βάρκιζας, παίζοντας έναν πολύ ύποπτο ρόλο, καθώς λέγεται πως μαρτύρησε στον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό τους όρους που θα έθετε το ΕΑΜ στις διαπραγματεύσεις, δεσμευόμενος να καταψηφίσει κάποιες από τις προτάσεις του ΚΚΕ. Μια στάση που δεν είναι δυνατό να αποδοθεί σε αφέλεια και απλές πολιτικές διαφωνίες.

Τα παραπάνω αποδεικνύουν πως η επιμονή στη μεγαλύτερη δυνατή ενότητα, δεν είναι πάντα ο καλύτερος σύμβουλος, εφόσον αυτή η ενότητα υπονομεύεται και τελικά ακυρώνεται από τις αντιτιθέμενες στρατηγικές επιδιώξεις των συμβαλλομένων μερών, καταλήγοντας να αποδυναμώνει αντί να ενισχύει το μέτωπο αυτό.

Η ενότητα αυτή έπαψε ουσιαστικά να υφίσταται μετά την έναρξη των Δεκεμβριανών, για να επέλθει οριστική ρήξη στην πορεία προς τη δεύτερη ένοπλη αναμέτρηση, στην οποία οδεύαμε αντικειμενικά, εφόσον δεν υπήρχε άλλος τρόπος για να ηττηθεί το -ισχυρό και μαζικό ακόμα- λαϊκό κίνημα, που είχε υποχωρήσει, αλλά δεν είχε υποκύψει και αρνούνταν να παραδοθεί αμαχητί.

Ο Σβώλος κι ο Τσιριμώκος αποχώρησαν από το ΕΑΜ, ιδρύοντας το βραχύβιο ΣΚ-ΕΛΔ, ως μετεξέλιξη της ΕΛΔ, στην οποία πολλοί αστοί ιστορικοί με κεντρο-αριστερή ένταξη, αναφέρονται συνήθως μελαγχολικά, ως τη μεγάλη χαμένη ευκαιρία για την εμφάνιση της σοσιαλδημοκρατίας στο προσκήνιο, πολλά χρόνια πριν από τη Μεταπολίτευση και το ΠΑΣΟΚ, τη στιγμή που πολλές αναλύσεις από τη σκοπιά του ΚΚΕ θεωρούσαν αδύνατη την εδραίωσή της, μάλλον υποτιμώντας το σχετικό κίνδυνο.

Η ΣΚ-ΕΛΔ οριοθετήθηκε απέναντι στην ΕΔΑ κι αρνήθηκε τη συνεργασία μαζί της, κινήθηκε ως δορυφόρος της ΕΠΕΚ του Πλαστήρα και διαλύθηκε μετά το θάνατο του Σβώλου, το 1956. Δύο χρόνια αργότερα, ο Τσιριμώκος ήταν ανεξάρτητος συνεργαζόμενος με την ΕΔΑ, που αναδείχτηκε αξιωματική αντιπολίτευση. Σύντομα όμως μεταπήδησε στην Ένωση Κέντρου του Γ. Παπανδρέου κι αναδείχτηκε κατά σειρά βουλευτής, Πρόεδρος της Βουλής κι Υπουργός Εσωτερικών. Καθόρισε όμως οριστικά με αρνητικό πρόσημο την πολιτική του υστεροφημία στα Ιουλιανά, με τον πρωταγωνιστικό ρόλο που είχε στη λεγόμενη Αποστασία, καθώς ανέλαβε την εντολή για να σχηματίσει μία από τις κυβερνήσεις των Αποστατών. Η απόπειρα ήταν αποτυχημένη, καθώς δεν κατόρθωσε να εξασφαλίσει από τη Βουλή ψήφο εμπιστοσύνης, τα γεγονότα έδειξαν όμως πως το αστικό σύστημα δεν έχει κανέναν ενδοιασμό να αξιοποιήσει πρώην… “συνοδοιπόρους”, που έβλεπε μέχρι πρότινος ως μιάσματα -κι αυτό είναι ένα συμπέρασμα με διαχρονική αξία.

Είκοσι χρόνια μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας, ο Τσιριμώκος στιγμάτιζε τελεσίδικα την υστεροφημία του, έζησε αρκετά ώστε να δει την επικράτηση της χούντας ως τελική συνέπεια των γεγονότων και πέθανε σε ηλικία 61 ετών, ένα μόλις χρόνο μετά την εδραίωσή της, ενώ η κόρη του Τζούλια διετέλεσε στη Μεταπολίτευση βουλευτής της Νέας Δημοκρατίας…