Όλοι όσοι τον γνώριζαν, θα θυσίαζαν τα πάντα για να ζήσουν μια τόσο ολοκληρωμένη ζωή σαν τη δική του – Αναμνήσεις για τον Ένγκελς

Αποσπάσματα από τις αναμνήσεις του Έντουαρντ Έβελινγκ για το Φρίντριχ Ένγκελς, που προέρχονται από το βιβλιαράκι “ο ‘στρατηγός’ – αναμνήσεις για το Φρίντριχ Ένγκελς”, το κόκκινο βιβλιαράκι που κυκλοφόρησε από τη Σύγχρονη Εποχή τη δεκαετία του 80′ και μετέφρασε τη συλλογή κειμένων κι αναμνήσεων που είχε κυκλοφορήσει στη ΓΛΔ υπό την επιμέλεια του ΕΣΚΓ.

Ο Ένγκελς είχε ύψος περίπου 1.80 μ. και μέχρι την τελευταία αρρώστια του ήταν ένας άνθρωπος με ολόισο στρατιωτικό παράστημα, με ανάλαφρες κι ελαστικές κινήσεις παρά το βάρος των εβδομήντα τόσων χρόνων του. Αυτό το στρατιωτικό παρουσιαστικό και το ανάλογο βάδισμά του έχουν κάποια σχέση με το όνομα με το οποίο ήταν γνωστός ανάμεσα στους στενούς φίλους του: ο Στρατηγός. Αλλά το όνομα αυτό οφειλόταν πραγματικά στα αξιοησημείωτα γράμματά του στην “Πολ Μολ Γκαζέτε” στη διάρκεια του γερμανογαλλικού πολέμου του 1870. Σε ένα από αυτά τα γράμματα, κάπου οκτώ μέρες πριν από τις 2 Σεπτέμβρη, ο Ένγκελς πρόβλεψε τη νίκη των Γερμανών επί των Γάλλων στο Σεντάν. Όλα αυτά τα γράμματα μαρτυρούσαν μια τέτοια γνώση της στρατιωτικής τέχνης, που οι αναγνώστες πίστευαν πως θα έπρεπε να έχουν γραφτεί από μια μεγάλη στρατιωτική προσωπικότητα. Και πραγματικά, ο Ένγκελς ήταν μια μεγάλη στρατιωτική προσωπικότητα. Μόνο που δε βρισκόταν σε κανένα επιτελείο, αλλά ήταν βαμβακοβιομήχανος στο Μάντσεστερ και σοσιαλιστής. Φυσικά το όνομα -ο Στρατηγός- το δικαιολογούσε και το γεγονός ότι μετά το θάνατο του αρχιστράτηγου Μαρξ έγινε ο ηγέτης του σοσιαλιστικού στρατού ενάντια στον καπιταλισμό.

Οποιοσδήποτε βρέθηκε, έστω και για μια μόνο φορά στο σπίτι του Ένγκελς εκείνες τις υπέροχες Κυριακές στη Ρέτζεντ Παρκ Ρόαντ 122, κρατάει ζωντανή την ανάμνησή τους (…) Πόσο ζωντανή θα μείνει η ανάμνηση και όλων εκείνων που παρευρίσκονταν συνήθως σ’ εκείνες τις κυριακάτικες συγκεντρώσεις! Ήταν ένα είδος πύργου της Βαβέλ. Γιατί δεν έπαιρναν μέρος μόνο εκείνοι από μας που πραγματικά ανήκαν στην οικογένειά του, αλλά και σοσιαλιστές από άλλες χώρες, περαστικοί από το Λονδίνο, έκαναν Μέκκα τους το σπίτι της Ρέτζεντ Παρκ Ρόαντ 122. Ο Ένγκελς κουβέντιαζε μαζί τους στη μητρική γλώσσα του καθενός. Όπως και ο Μαρξ μιλούσε και έγραφε τέλεια τα γερμανικά, τα γαλλικά και τα αγγλικά. Μιλούσε κι έγραφε σχεδόν τέλεια τα ισπανικά και τα δανέζικα και επίσης διάβαζε και μιλούσε ρώσικα, τα πολωνικά και τα ρουμάνικα. Κι ας μη μιλάμε για αυτονόητα πράγματα όπως τα λατινικά και τα ελληνικά. Κάθε μέρα το ταχυδρομείο έφερνε στο σπίτι του εφημερίδες και γράμματα σε όλες τις ευρωπαϊκές γλώσσες και ήταν εκπληκτικό το πώς έβρισκε καιρό, παράλληλα με όλη την άλλη εργασία του, να διαβάζει προσεκτικά, να ταξινομεί όλα αυτά τα γράμματα και τις εφημερίδες και να συγκρατεί στη μνήμη του τα πιο σημαντικά στοιχεία από το περιεχόμενό τους. Όταν κάποιο έργο δικό του ή του Μαρξ μεταφραζόταν σε μια άλλη γλώσσα, οι μεταφραστές έστελναν πάντα τα χειρόγραφά τους σ’ εκείνον για να τα εξετάσει και να κάνει διορθώσεις. Και ποιος μπορεί να πει ότι η φρενολογία δεν αξίζει τίποτα, αν αναφέρουμε το φρενολόγο από το Γιάρμουθ που έκανε έρευνες για το μυαλό του Ένγκελς σχετικά με τα ταλέντα του και αποφάνθηκε, προκαλώντας την άκρατη θυμηδία των συνοδών του, ότι ο κύριος αυτός έχει ταλέντο για επιχειρηματίας (πράγμα που ανταποκρινόταν στην αλήθεια) αλλά δεν έχει κανένα ταλέντο για ξένες γλώσσες (πράγμα που δεν ήταν καθόλου μα καθόλου σωστό).

(…)

Όταν μερικοί από τους νεότερους απελπίζονταν και ήθελαν να εγκαταλείψουν τον αγώνα, αυτός ο ανυπέρβλητος αγωνιστής δεν έχανε ποτέ την ψυχραιμία του, αλλά με τα λόγια του πάντα έδινε καινούριο κουράγιο στους αδύνατους. Σε κάθε είδους δυσκολίες εκείνος ήταν ο άνθρωπος, στον οποίο μπορούσαμε να απευθυνθούμε. Και τη συμβουλή του την ακολουθούσαμε. Οι εγκυκλοπαιδικές και όποιες άλλες γνώσεις του ήταν πάντα στη διάθεση των φίλων του. Και μάλιστα ειδικοί σε ορισμένους κλάδους της επιστήμης διαπίστωναν ότι ο Ένγκελς ήταν πιο ειδικός στον επιστημονικό τομέα τους από ό,τι εκείνοι οι ίδιοι. Έτσι πχ στις φυσικές επιστήμες, όταν τον ρωτούσαν για έναν κλάδο τους ή για κάποιον επιμέρους τομέα του κλάδου, ήταν πάντα σε θέση να διατυπώσει μια καινούρια σκέψη, να βοηθήσει στην εξέλιξή τους.
Όσο για την πολιτική, τον τομέα για τον οποίο ενδιαφέρονταν όλοι οι φίλοι του, όλοι τους έρχονταν σε εκείνον για να πάρουν κατευθυντήρια γραμμή. Ήξερε όχι μόνο τη γενική βασική μορφή του οικονομικού, ιστορικού και πολιτικού κινήματος της κάθε χώρας, αλλά και τις πιο μικρές του λεπτομέρειες.

(…)

Όσο παράξενο κι αν φανεί, σε μερικά πράγματα ήταν συντηρητικός. Ήταν άνθρωπος με ορισμένες συνήθειες. Μερικά πράγματα ήθελε να τα βλέπει κάθε μέρα τακτοποιημένα με ορισμένο τρόπο σε ορισμένη ώρα. Είναι δύσκολο να βρεθούν τα κατάλληλα λόγια για να περιγραφεί η αξιοπιστία του, η εντιμότητά του, η συνέπειά του στη δουλειά, η ευθύτητά του, αρετές που εκδήλωνε κατά την καλύτερη έννοια και στις πολιτικές και κοινωνικές σχέσεις του. Πριν από λίγο καιρό η Βέρα Ζασούλιτς έλεγε ότι συχνά απόφευγε να κάνει ή να πει κάτι που δε θα ήταν σωστό μόνο στη σκέψη του “τι θα σκεφτόταν για αυτό ο Στρατηγός”. Όποιο θέμα κι αν πραγματευόταν, το φώτιζε στις αθέατες και βαθύτερες για τον καθένα πλευρές του. Για τον Ένγκελς οι φίλοι του θα μπορούσαν να γράψουν: “Ό,τι κι αν άγγιζε, του έδινε καινούριο φως”. Και το συγγραφικό του στιλ, τόσο στα γερμανικά όσο και στα αγγλικά, ήταν αστραφτερό, οξύ και σαφέστατο, πράγματα ιδιαίτερα σπάνιο για ένα Γερμανό.

(…)

Η ευχαρίστηση να πίνει μέχρι τις τελευταίες μέρες του εγχώρια μπίρα και να καπνίζει πούρα ή η ευχαρίστηση με την οποία παρακολουθούσε (κι αυτό δείχνει για μια ακόμα φορά τη γεμάτη αυταπάρνηση φύση του) τους άλλους να πίνουν και να καπνίζουν, όταν εκείνος δεν μπορούσε πια ούτε να καπνίσει ούτε να πιει, σήμαινε φιλελεύθερη ή μάλλον σοσιαλιστική αγωγή. Τα πιο πλούσια σε γεγονότα βράδια μας, ήταν εκείνα με την ευκαιρία των γερμανικών εκλογών. Μετά τις εκλογές ο Ένγκελς προμηθεύτηκε ένα βαρέλι με γερμανική ειδική μπίρα, παράθεσε έναν ξεχωριστό δείπνο και κάλεσε σε αυτόν τους πιο στενούς φίλους του. Όταν άρχισαν να έρχονται σωρηδόν μέχρι τη νύχτα τηλεγραφήματα από όλα τα μέρη της Γερμανίας, το καθένα το άνοιγε ο Στρατηγός και μας το διάβαζε. Αν το τηλεγράφημα ανάγγελλε νίκη του κόμματός μας, πίναμε. Αν ανάγγελλε ήττα, πάλι πίναμε.

Ξέρω ότι οι αναγνώστες θα δείξουν κατανόηση και επιείκεια αν από σεβασμό στην ιστορική αλήθεια, είμαι υποχρεωμένος να πω ότι ο Ένγκελς ήταν άθεος. Για κείνον δεν υπήρχε κανένας θεός, αλλά η πίστη στον κόσμο. Δεν είχε την παραμικρή συμπάθεια για την Εργατική Εκκλησία και τη θεωρούσε τροχοπέδη για το κίνημα, μια τροχοπέδη τέτια που μόνο σ’ αυτήν εδώ τη χώρα είναι δυνατόν να υπάρχει. Ο σοσιαλισμός σαν επιστήμη ήταν για αυτόν έξω από οποιαδήποτε ερευνητική θεώρηση άλλης φύσης. Για το σοσιαλισμό, όπως τον αντιλαμβανόταν ο Ένγκελς, ήταν ολότελα αδιάφορο αν ένας άνθρωπος ήταν χριστιανός ή άθεος. Φυσικά χαρακτήρισε το χριστιανικό σοσιαλισμό σαν κάτι που αντιφάσκει με τον ίδιο τον εαυτό του και υποστήριξε αποφασιστικά τη θέση ότι οι χριστιανοί δεν έχουν πια το δικαίωμα να νοθεύουν το σοσιαλισμό με τα περιοριστικά της έννοιάς του θρησκευτικά συναισθήματά τους, όταν εμείς αποτολμήσουμε να μιλήσουμε για τον αθεϊστικό σοσιαλισμό.

Η ζωή του ήταν ωραία και την αγάπησε. Μερικές φορές νομίζω ότι θα πρέπει να είχε σκεφτεί όπως ο Σωκράτης, ότι παρά την ομορφιά της ζωής ο θάνατος θα ήταν κάτι το ποθητό, αν είναι μόνο ένας βαθύς ύπνος χωρίς όνειρα, στον οποίο κάποτε θα βυθιστεί ο καθένας μας. Ωστόσο, με τις γνώσεις του, με το έργο της ζωής του, με την εμπιστοσύνη του στο μέλλον του κινήματος, με το στρατό από φίλους που είχε -που ανάμεσά του ο Μαρξ ήταν φυσικά ο πρώτος και καλύτερος, το Α και το Ω του- με την τρομερή ζωντάνια του, με όλα αυτά, είχε περισσότερο λόγο από πολλούς άλλους να είναι προσκολλημένος στη ζωή και να την αγαπάει. Ωστόσο, ούτε για μια στιγμή δεν είχε νιώσει τον παραμικρό φόβο για το θάνατο. Όλοι όσοι τον γνώριζαν, θα θυσίαζαν τα πάντα για να ζήσουν μια τόσο ολοκληρωμένη ζωή σαν τη δική του.