Όσκαρ Λάγος Ρίος – Ο Λουίς Σεπούλβεδα γράφει για τον 21χρονο ήρωα εργάτη που έπεσε στο πλευρό του Σαλβαδόρ Αλιέντε

Πριν λίγες μέρες έφυγε από τη ζωή σε ηλικία 70 ετών, στην Ισπανία από κορονοϊό, ο Χιλιανός αγωνιστής σπουδαίος συγγραφέας Λουίς Σεπούλβεδα.

Ο Λουίς Σεπούλβεδα στα φοιτητικά του χρόνια υπήρξε ηγέτης του φοιτητικού κινήματος της χώρας του, όντας μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Χιλής. Βασανίστηκε και φυλακίστηκε από το φασιστική δικτατορία του Πινοσέτ, υπερασπιζόμενος την Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας (Unidad Popular) του σοσιαλιστή προέδρου Σαλβαδόρ Αλιέντε, του οποίου υπήρξε μέλος της προσωπικής του φρουράς (GAP).

Το βιβλίο του «Η τρέλα του Πινοτσέτ» που κυκλοφόρησε στην Ελλάδα το 2003 από τις εκδόσεις opera, σε μετάφραση Αχιλλέα Κυριακίδη, περιλαμβάνει 22 άρθρα – καταγγελίες του συγγραφέα με αφορμή τα 30 χρόνια από το πραξικόπημα που ανέτρεψε τον Αλιέντε.

Ένα από αυτά τα συγκλονιστικά κείμενα αναφέρεται στον 21χρονο Χιλιανό ήρωα, εργάτη Όσκαρ Λάγος Ρίος, που έπεσε στο πλευρό του προέδρου Αλιέντε, ως μέλος της προσωπικής φρουράς του, στις 11 του Σεπτέμβρη 1973.

Ένας ένοικος της μνήμης μου

Στη διάρκεια των δύο περίπου χρόνων όπου ο Πινοτσέτ ήταν κρατούμενος στο Λονδίνο, οι προσπάθειες του δικαστή Βαλτάσαρ Γκαρθόν άνοιξαν ένα παραθυράκι στη νομιμότερη των ελπίδων: ότι μπορούσε να δικαστεί για το προφανέστατα εγκλήματά του. Τελικά, όμως, τα πράγματα δεν έγιναν όπως τα θέλαμε, κι ο Πινοτσέτ, χάρη και στη σκανδαλώδη υποστήριξη της χιλιανής κυβέρνησης, επέστρεψε στη χώρα εν δόξη και τιμή. Γι’ άλλη μια φορά, ο εγκληματίας έμεινε ατιμώρητος. Γι’ άλλη μια φορά, έφτυσαν πάνω στη μνήμη των θυμάτων.

Από αυτά τα θύματα δε μένουν παρά θραύσματα αναμνήσεων, επίμονων αναμνήσεων που αρνούνται να σβηστούν με επιταγές ή εικασίες για το μέλλον. Ελάχιστα γνωρίζουμε γι’ αυτά, για το πώς και το πότε δολοφονήθηκαν, και τα εξαφανισμένα σώματά τους θα βαραίνουν σαν κατάρα τη Χιλή ώσπου να βρεθούν. Όμως μας μένει η μνήμη τους και το ανεξίτηλο παράδειγμά τους.

Όταν γράφεις ή μιλάς για ένα απ’ αυτά τα θύματα, είναι  σαν να μιλάς για όλα. Κι αυτό ακριβώς αισθάνομαι τώρα, καθώς γράφω για έναν νεαρό που υπηρέτησε στην προσωπική φρουρά του Σαλβαδόρ Αγιέντε, την GAP1 του Προέδρου-μάρτυρα, την ομάδα που επιτέλεσε ως τις έσχατες συνέπειες το έργο της προστασίας και της ασφάλειας ενός ανδρός ακέραιου, αναγκαίου και έντιμου.

Όσκαρ Λάγος Ρίος

Ο Όσκαρ Λάγος Ρίος ήταν είκοσι ενός ετών την 11η Σεπτεμβρίου 1973. Ήταν εργάτης και καταγόταν από λαϊκή οικογένεια, όπως όλες αυτές που κατοικούσαν στη Βίγια Λας Δόλιας, στη Λα Γκράνχα, στο νότιο Σαντιάγο. Δύο μέρες νωρίτερα και μ’ ένα μήνα καθυστέρηση (είχε γεννηθεί στις 8 Αυγούστου 1952), γιόρτασε την ενηλικίωσή του με τους γονείς και τ’ αδέλφια του. Τούρτα με κρέμα γάλακτος και καρύδα, κι ένα μπουκάλι μηλόκρασο που άνοιξε ο πατέρας του, όλο καμάρι για τον μικρό σοσιαλιστή του. Τη Δευτέρα 10 του μηνός, κατατάχθηκε στην προεδρική φρουρά, και το πρωί της 11ης που άλλαξε τη ζωή όλων μας, συνόδεψε τον σύντροφο πρόεδρο από την κατοικία του (οδός Τομάς Μόρο) ώς το Λα Μονέδα.2

Τον είχα γνωρίσει ένα πρωί του Φεβρουάριου 1971. Έξι μήνες νωρίτερα, το εργοστάσιο στο Πουέντε Άλτο μιας εταιρείας αφυδάτωσης και εξαγωγής φρούτων, της COAFRUT, είχε «καταληφθεί» από τους εργάτες που, αγανακτισμένοι από το να δουλεύουν για μισθούς πείνας και να βλέπουν όλα τους τα δικαιώματα να καταπατιούνται με χιλιάδες τεχνάσματα, έδιωξαν αφεντικά και εργοδηγούς, αλλά δε διέκοψαν την παραγωγή. Εκείνη την εποχή, όλα τα «πολιτικά στελέχη» (δηλαδή στελέχη της Λαϊκής Ενότητας3 ικανά να τους δοθούν αρμοδιότητες) οφείλαμε να δεχόμαστε εντολές που, καμιά φορά, η εκτέλεσή τους υπερέβαινε μεν τις γνώσεις μας, αλλά και αποτελούσε πρόκληση στη δημιουργική ικανότητα που χαρακτήρισε τις χίλιες μέρες της λαϊκής κυβέρνησης. Έτσι, λοιπόν, μετά τη δημοσίευση στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως μιας απόφασης που με ονόμαζε μεσολαβητή, εκπρόσωπο του κράτους σ’ εκείνη τη βιομηχανία, παρουσιάστηκα στους εργάτες τής COAFRUT για να ασκήσω αυτά τα καθήκοντα.

Δε στάθηκε και πολύ εύκολο να μπω στο κτίριο. Χωροφύλακες έμπλεοι φόβου μπροστά στην παντοδυναμία των αφεντικών και οπλισμένοι μπράβοι, πληρωμένοι από την Άκρα Δεξιά, προσπάθησαν να εμποδίσουν την εκτέλεση μιας καθ’ όλα νόμιμης πράξης. Κρατώντας το έγγραφο που με ονόμαζε μεσολαβητή, απαίτησα από έναν υπαξιωματικό της χωροφυλακής να σεβαστεί το νόμο και να μ’ αφήσει να μπω στο εργοστάσιο. Ο ένστολος κοίταζε συνέχεια τα αφεντικά, σαν να περίμενε απ’ αυτούς να του πουν τι να κάνει. Και τότε, μια ομάδα εργάτες, οπλισμένοι με τα εργαλεία της δουλειάς τους —φτυάρια, αξίνες, σφυριά—, βγήκαν απ’ τις εγκαταστάσεις και μου άνοιξαν δρόμο να περάσω. Επικεφαλής τους ήταν ένας ψηλός και γεροδεμένος νεαρός με καστανόξανθα μαλλιά, που μου έτεινε το χέρι και με προσφώνησε μ’ ένα αξέχαστο «Καλωσόρισες, σύντροφε μεσολαβητή!» Ήταν ο εργάτης Όσκαρ Λάγος Ρίος.

Μπήκαμε στο εργοστάσιο και κλείσαμε πίσω μας τις πόρτες. Μέσα, εκτός από έναν αέρα επαναστατικότητας, επικρατούσε και η πεντακάθαρη ατμόσφαιρα της εργασίας. Ο νεαρός εργάτης με περιέφερε στις εγκαταστάσεις, μου ανέλυσε τις ιδιαιτερότητες της παραγωγής και τον τελικό της προορισμό, και μου επέδωσε έναν κατάλογο με τις πιο επείγουσες ανάγκες. Όλες είχαν να κάνουν με πληρωμές εν καθυστερήσει: πετρέλαιο, ηλεκτρικό, νερό, δόσεις δανείων. Τελευταίοι ήταν γραμμένοι οι μισθοί που είχαν μήνες να καταβληθούν.

Ο Όσκαρ Λάγος Ρίος, που ήταν γραμματέας του σωματείου, μου εξήγησε πως όλοι ήταν εν γνώσει της οικονομικής κατάστασης της επιχείρησης, πως δεν είχαν καμία άλλη αξίωση απ’ το να τους καταβληθεί ο βασικός μισθός, όπως είχε καθοριστεί από την εθνική συλλογική σύμβαση εργασίας ανάμεσα στη Γενική Ομοσπονδία Εργατών και τη Λαϊκή Κυβέρνηση, και πως το πιο σημαντικό ήταν να συνεχιστεί η παραγωγή, γιατί οι εξαγωγές έφερναν χρήμα στη χώρα.

Αρχίσαμε να παράγουμε πυρετωδώς, και μόλις επιτυγχάναμε τους στόχους μας, γεμίζαμε περηφάνια. Αφυδατώναμε φρούτα που τη νοστιμιά τους θα τη γεύονταν αργότερα ευρωπαϊκά στόματα, αφού οι κυριότεροι πελάτες μας ήταν ευρωπαίοι κατασκευαστές παγωτών. Τα καλύτερα δαμάσκηνα της Χιλής μεταμορφώνονταν σε ζαρωμένα κουμπιά που, μόλις ξαναϋδατώνονταν, έβρισκαν πάλι το γλυκό, μεθυστικό τους άρωμα.

Εκτός από την κεντρική μονάδα, το εργοστάσιο περιλάμβανε κι ένα τεράστιο ξυλουργείο όπου κατασκευάζονταν κασόνια, καθώς και πολλά εκτάρια με δαμασκηνιές που έδιναν μεγάλα και χυμώδη φρούτα με έντονο άρωμα. Η δουλειά ήταν σκληρή, και στα διαλείμματα συζητούσαμε τα πάντα. Όσοι δούλευαν εκεί, στο εργοστάσιο ή στο κτήμα, δεν είχαν πολλά πράγματα, αλλά ό,τι είχαν το μοιράζονταν με τους συντρόφους τους απ’ τους μεγάλους γειτονικούς αμπελώνες, που κι αυτοί είχαν απαυδήσει από την εκμετάλλευση κι είχαν καταλάβει τους τόπους εργασίας τους, περιμένοντας την παρέμβαση της κυβέρνησης Λαϊκής Ενότητας, της δικής τους κυβέρνησης.

Σ’ ένα απ’ αυτά τα διαλείμματα γνώρισα τις δύο αδελφές και τον μικρότερο αδελφό του Όσκαρ Λάγος Ρίος. Και οι τέσσερις ήταν εκπάγλου καλλονής. Σε μια χώρα όπου κυριαρχεί το μαύρο στα μαλλιά, πώς να περάσει απαρατήρητο το μελί των κοριτσιών και το καστανόξανθο των αγοριών; Και οι τέσσερις αντίκριζαν τον κόσμο μέσα από τις κόρες των ματιών τους που περνούσαν αστραπιαία απ’ το καφέ σ’ ένα πράσινο γλυκό και λαγαρό.

Σαλβαδόρ Αλιέντε

Τα βράδια είχαμε αναγνώσεις, και η μεγάλη αδελφή, η Ρία, όχι απλώς μας διάβαζε, αλλά και μας έκανε να ζούμε τις ιστορίες του Κολοάνε,4 του Μανουέλ Ρόχας,5 του Τζακ Λόντον ή του Μαξίμ Γκόρκι. Ο Όσκαρ αγαπούσε τ’ αδέλφια του κι ήταν συγκινητικό το προστατευτικό του πάθος, ιδίως όταν έσπαγε το κεφάλι του για να δει πώς θα μοίραζε το χρόνο του, γιατί δεν του ’φταναν οι ευθύνες του ως εργάτη, συνδικαλιστή και νεολαίου τού Σοσιαλιστικού Κόμματος, είχε κι αυτήν του να πάει να πάρει τ’ αδέλφια του απ’ το νυχτερινό σχολείο του Πουέντε Άλτο. «Δουλειά, παιδεία, προκοπή»: αυτό ήταν το επαναστατικό μας σύνθημα.

Ο Όσκαρ Λάγος Ρίος καμάρωνε για όλα αυτά. Από τη στάση του λεωφορείου ως το εργοστάσιο, οι εργάτες έπρεπε να διασχίσουν ένα χωμάτινο δρομάκι γύρω στα πέντε χιλιόμετρα. Οι βροχές το μεταμόρφωναν σε βούρκο που δυσκόλευε το βήμα. Σε εποχές ξηρασίας, πάλι, οι εργάτες περπατούσαν πάνω σε σύννεφα σκόνης που τους ανάγκαζαν να πηγαίνουν με τα μάτια κλειστά, και στα φυσικά εμπόδια έρχονταν να προστεθούν οι προβοκάτορες που πηγαινοέρχονταν συνέχεια με τα τζιπ τους, σκεπάζοντας τους εργάτες με λάσπη ή με σκόνη, ή τους απειλούσαν με όπλα που τα κράδαιναν ξεδιάντροπα. Όμως ο Όσκαρ βάδιζε πάντα επικεφαλής της πορείας, και πριν ακόμα τους δούμε να καταφθάνουν, ακουγόταν το τραγούδι που έλεγαν για ν’ αλαφρώσουν το περπάτημα. Μια μέρα, κουρασμένος από τις προκλήσεις, είπα να βάλουν μια πλατφόρμα πάνω σ’ ένα παλιό τρακτέρ Mack και να πάει να παραλάβει τους εργάτες απ’ τη στάση. Ο Όσκαρ αρνήθηκε, με το επιχείρημα ότι ήταν μια ανώφελη δαπάνη κι ότι ο δρόμος ήταν ίσιος και στρωτός, και δε στάθηκε εύκολο να τον πείσω. Μετά, όμως, τον είδα να γελάει και να τραγουδάει πάνω στο «Ποτέμκιν», όπως είχαμε βαπτίσει το μεταφορικό μας.

Ο Όσκαρ Λάγος Ρίος είχε όνειρα, και καμιά φορά μιλούσε γι’ αυτά: θα ’θελε, π.χ., να γίνει πιλότος της Φόρμουλα 1 — εξ άλλου, ήταν καταπληκτικός μηχανικός αυτοκινήτων. Ονειρευόταν επίσης να σπουδάσει αγρονόμος, όπως μου εκμυστηρεύτηκε μια μέρα στο σπίτι των γονιών του, στη διάρκεια μιας οικογενειακής γιορτής. Στην COAFRUT είχε έρθει κι άλλος ένας υποδειγματικός σύντροφος, ο Λεοπόλδο Μπαουντέτ, ένας αγρονόμος που δούλευε δεκαοκτάωρα για να βοηθάει τους αγρότες της περιοχής. Ο Όσκαρ θαύμαζε τη δουλειά του Μπαουντέτ, το πάθος με το οποίο ο Λεοπόλδο εξέταζε το χώμα, τα φυτά και τα δέντρα.

Κατά κάποιο τρόπο, ανέκαθεν θεωρούσα τον εαυτό μου υπεύθυνο για ό,τι συνέβη στον Όσκαρ. Δεν πρόκειται για τύψεις, αφού καθένας ήξερε πολύ καλά τι έκανε και τι συνέπειες μπορεί να είχε αυτό που έκανε.

Λουίς Σεπούλβεδα

Όταν ο Φιδέλ Κάστρο επισκέφθηκε επίσημα τη Χιλή, εντάχθηκα προσωρινά στην GAP, μαζί με πολλούς άλλους συντρόφους από την περιφερειακή ομάδα «Κορδιγιέρα» του Σοσιαλιστικού Κόμματος. Είχαμε επιφορτιστεί την ασφάλεια υπουργών και προσκεκλημένων. Αυτή η συνεργασία με τους συντρόφους που ασχολούνταν με την ασφάλεια υψηλών προσώπων, εξελίχθηκε σε οργάνωση προστασίας του ίδιου του κόμματος, αφού είχε αρχίσει να γίνεται έντονα αισθητή η φασιστική αντίδραση και να σημειώνονται κάποιες απόπειρες αποσταθεροποίησης. Μετά από απόφαση που πήραν τα κομματικά όργανα, αρχίσαμε στην COAFRUT να εκπαιδεύουμε και να προετοιμάζουμε προσωπικό με καθήκοντα προστασίας και ασφαλείας που έμελλε πολύ γρήγορα να εφαρμοστούν στην πράξη. Ένας απ’ αυτούς που εκπαιδεύτηκαν τότε, ήταν και ο Όσκαρ Λάγος Ρίος.

Με τους συντρόφους μου στην «Κορδιγιέρα» (ειδικότερα, αυτούς του τομέα Πουέντε Άλτο), χρειάστηκε να αποκρούσουμε με τα όπλα τρεις απανωτές επιθέσεις των φασιστών του κινήματος «Πατρίδα και Ελευθερία» (ο φύρερ των οποίων, ένας τρομοκράτης ονόματι Πάμπλο Ροδρίγκες, είναι σήμερα επικεφαλής της υπερασπιστικής ομάδας του Πινοτσέτ), που ήθελαν να δυναμιτίσουν τη δεξαμενή πόσιμου νερού του Βισκάτσας. Μιαν άλλη φορά, στη διάρκεια μιας επιχείρησης υπό τις διαταγές του ποιητή Σέρχιο Λέιβα, που δολοφονήθηκε το 1973, αποτρέψαμε, πάλι με τα όπλα, το να δηλητηριαστούν με τοξίνες βορειοαμερικανικής προελεύσεως, όπως το απέδειξαν τα δοχεία που επέδειξε ο Τύπος σε όποιον ήθελε να δει, πολλά υδρευτικά αυλάκια που πότιζαν τα μποστάνια τα οποία τροφοδοτούσαν το Σαντιάγο με λαχανικά, ενώ, επίσης με τα όπλα, αποτρέψαμε την κλοπή πολλών τόνων δυναμίτη από το ορυχείο Ελ Γιέσο. Ο Όσκαρ Λάγος Ρίος έλαβε μέρος σε όλες αυτές τις ενέργειες, αλλά και σε πολλές άλλες, και διακρίθηκε.

Στα τέλη του 1972, η αντίδραση δρούσε ανενόχλητα, και κατέστη πια επιτακτικό να ενισχυθούν τα σώματα προστασίας των ηγετών μας, ιδίως όσων είχαν επιφορτιστεί με την ασφάλεια του αγαπημένου μας σύντροφου Προέδρου, και οι υπεύθυνοι της GAP ζήτησαν να πλαισιώσουν την ομάδα οι καλύτεροι νεολαίοι. Εκείνη την εποχή, είχα ένα ηγετικό πόστο στον τομέα «Ραμόν Νούνιες» του Σοσιαλιστικού Κόμματος, και με πολύ μεγάλη μου λύπη επέτρεψα στον Όσκαρ να μας αφήσει για να ασκήσει σημαντικότερα καθήκοντα.

Μια μέρα θα γραφτεί η αληθινή ιστορία αυτών των ημερών μια μέρα θα γράψω γι’ αυτά τα ευτυχισμένα χρόνια της ανεπιφύλακτης στράτευσης και αφοσίωσης- μια μέρα θα μιλήσω γι’ αυτά τα σχέδια που προέβλεπαν τη δημιουργία μιας ελεύθερης ζώνης, από το Πουέντε Άλτο ως τις Άνδεις, έδρας μιας προσωρινής επαναστατικής κυβέρνησης που θα αντιμαχόταν τους πραξικοπηματίες. Λίγο έλειψε να τα καταφέρουμε — όλα τα είχαμε, εκτός από τα όπλα. Κι εκείνες ακριβώς τις στιγμές νιώθαμε ότι μας έλειπε ο Όσκαρ, μας έλειπαν η θέληση, το πείσμα και το θάρρος του.

11 Σεπτέμβρη 1973….

Στις 11 Σεπτεμβρίου 1973, ο Όσκαρ Λάγος Ρίος ήταν στο Λα Μονέδα. Είχε ένα καλάσνικοφ και εκατόν είκοσι σφαίρες, ήταν είκοσι ενός ετών κι είχε πάρει την απόφαση να μείνει στο πλευρό του σύντροφου Προέδρου. Ο Αγιέντε άφησε ελεύθερο να φύγει όποιον δεν ήθελε να μείνει. Κανένας απ’ την GAP δεν εγκατέλειψε τη θέση του.

Τον Όσκαρ Λάγος Ρίος τον είδαν για τελευταία φορά στο Σύνταγμα Τάκνα του Σαντιάγο. Τραυματισμένος στο Λα Μονέδα, βασανίστηκε φριχτά, μαζί με άλλους της GAP. Με τα χέρια δεμένα με συρματόπλεγμα, έζησαν τις πιο απάνθρωπες και εξευτελιστικές ανακρίσεις, αλλά κανένας δε μίλησε, κανένας δεν έδωσε και κανένας δεν πρόδωσε αυτούς που ακόμα αντιστέκονταν.

Οι αδελφές του, αυτά τα πανέμορφα κορίτσια, ο μικρότερος αδελφός του και οι γονείς του έπεσαν συστηματικά θύματα επιθέσεων, ξυλοδαρμών, ληστειών μεταμφιεσμένων σε διαρρήξεις, και δεν έπαψαν ποτέ να ζητούν να τους παραδοθεί το σώμα του νεαρού αγωνιστή τού Λα Μονέδα. Οι γονείς πέθαναν με αυτό το παράπονο.

Ο Όσκαρ Λάγος Ρίος, όπως όλοι της GAP και όλοι όσοι έπεσαν αντιστεκόμενοι μέχρι τέλους στη δικτατορία, υπερασπίστηκαν τη νομιμότητα και το Σύνταγμα της Δημοκρατίας της Χιλής. Υπερασπίστηκαν το ιερό δικαίωμα της εξέγερσης ενάντια στην τυραννία. Διατράνωσαν ότι, αν ήταν έγκλημα η μάχη ενάντια στον τύραννο, τότε ήταν ένοχοι αυτού του εγκλήματος. Άλλοι, αντίθετα, προτίμησαν να διαπραγματευτούν με τον τύραννο, προσβάλλοντας το αίμα ανθρώπων ευγενών και γενναίων που, απ’ τη μέρα του πραξικοπήματος ως την πτώση της δικτατορίας, δεν άφησαν το δυνάστη σε ησυχία. Μια μέρα θα γραφτεί η αληθινή ιστορία, και θα ’ναι προσκλητήριο των γενναίων.

“Στις 11 Σεπτεμβρίου 1973, ο Όσκαρ Λάγος Ρίος είχε ένα καλάσνικοφ και 120 σφαίρες, ήταν 21 ετών κι είχε πάρει την απόφαση να μείνει στο πλευρό του σύντροφου Προέδρου…”

Κατά κανόνα, οι βιογραφίες των συνεπών ανθρώπων είναι σύντομες· πόσο μάλλον όταν πρόκειται για ανθρώπους νέους και ταπεινούς, που τα μοναδικά τους πλούτη ήταν η γενναιότητα και η αφοσίωση. Σήμερα, τριάντα χρόνια μετά την τραγωδία, συντρόφισσα αναγνώστρια, σύντροφε αναγνώστη, μαθαίνεις την ιστορία ενός νεαρού μαχητή. Κάθε φορά, λοιπόν, που θ’ ακούς ή θα διαβάζεις αυτό το παράξενο αρκτικόλεξο, GAP, να θυμάσαι ότι ο Όσκαρ Λάγος Ρίος ήταν ένας απ’ αυτούς κι ότι όλοι ήταν σαν αυτόν.

———–

1.Grupo de Amigos Personates (Ομάδα Προσωπικών Φίλων)

2.Palado de la Moneda (κατά λέξη: Ανάκτορο του Νομίσματος): πρώην Νομισματοκοπείο και νυν Προεδρικό Μέγαρο της Χιλής, στην Πλατεία Κονστιτουσιόν του Σαντιάγο, το οποίο σχεδόν ισοπεδώθηκε τη μέρα του πραξικοπήματος και μέσα στο οποίο σκοτώθηκε ο Σαλβαδόρ Αγιέντε

3.Unidad Popular

4.Ο μείζων χιλιανός πεζογράφος Francisco Coloane (1910-2002).

5.Ο χιλιανός συγγραφέας Manuel Rojas (1896-1973)