Σιωπηλή πρωτοπόρος – Η ζωή και η πολιτική δράση της Έλεν Κέλερ

Η εικόνα που έχουμε συνήθως για την Έλεν Κέλερ, όπως παρουσιάζεται μέσα από τα σχολικά βιβλία, τον τύπο, αλλά και μεγάλο μέρος της σχετικής βιβλιογραφίας είναι, είναι γλυκερή και απολιτική. Μια κωφάλαλη «αγία», που χάρη στη δύναμη της θέλησης και την ακούραστη αφοσίωση της δασκάλας της Αν Σάλιβαν, έγινε η πρώτη κωφάλαλη που κατόρθωσε να πάρει πανεπιστημιακό δίπλωμα, και κεντρική μορφή για την προάσπιση των δικαιωμάτων των ατόμων με αναπηρία. Η αποστειρωμένη αυτή προβολή της Κέλερ ως κωφάλαλης «αγίας», αφήνει απέξω την πλούσια πολιτική της δράση, καθώς και τη μακροχρόνια στράτευσή της στο σοσιαλιστικό, εργατικό, αλλά και το γυναικείο κίνημα.

Ήρθε στον κόσμο στις 27 Ιούνη 1880 στην Αλαμπάμα του νότου των ΗΠΑ σε μια ευκατάστατη οικογένεια. Ο πατέρας της ήταν ιδιοκτήτης σκλάβων πριν τον Αμερικανικό Εμφύλιο και επίσης είχε συμμετάσχει ως αξιωματικός στο στρατό των νότιων. Μετά τον πόλεμο έγινε εκδότης μιας σημαντικής εφημερίδας της Αλαμπάμα, ενώ και η μητέρα της προερχόταν από την ανώτερη τάξη.

Η οικογένειά της είχε ελβετικές ρίζες, κι ένας από τους προγόνους της υπήρξε ο πρώτος δάσκαλος κωφών της Ζυρίχης, κάτι που η ίδια σχολίαζε χιουμοριστικά στην αυτοβιογραφία της: «Δεν υπάρχει βασιλιάς που δεν έχει σκλάβο πρόγονο, ούτε σκλάβος δίχως βασιλιάς ανάμεσα στους δικούς του προγόνους».

Όταν ήταν 19 μηνών, η Κέλερ κόλλησε μια αρρώστια που πιθανότατα ήταν οστρακιά ή μηνιγγίτιδα, αφήνοντάς την κωφάλαλη, «μέσα σε μια θάλασσα πυκνής ομίχλης», όπως το περιέγραφε η ίδια στο βιβλίο της. Ως τα 7 της χρόνια επικοινωνούσε με την οικογένειά της με ένα δικό της σύστημα νοημάτων, ενώ είχε μάθει να ξεχωρίζει τους ανθρώπους από τις δονήσεις των βημάτων τους. Το 1886, η μητέρα της Κέλερ, πήρε την απόφαση να τη στείλει σε ειδικούς γιατρούς στη Βαλτιμόρη. Εκείνοι παρέπεμψαν την οικογένεια στον εφευρέτη του τηλεφώνου, Αλεξάντερ Γκράχαμ Μπελ, που εκείνη την περίοδο δούλευε με κωφά παιδιά. Ο Μπελ με τη σειρά του συνέστησε το Ινστιτούτο Τυφλών Πέρκινς στη Νότια Βοστώνη. Εκεί την Κέλερ ανέλαβε η 20χρονη πρώην μαθήτρια του ινστιτούτου Άνν Σάλιβαν, με προβλήματα όρασης η ίδια, εγκαινιάζοντας μια σχέση ζωής που έμελε να κρατήσει σχεδόν μισό αιώνα, ως το θάνατο της Σάλιβαν.

Η Κέλερ σημείωσε ραγδαία πρόοδο χάρη στην πρωτοποριακή, βιωματική μέθοδο διδασκαλίας της Σάλιβαν, που συλλάβιζε κάθε λέξη στην παλάμη της μαθήτριάς της, συνδυάζοντάς τις με τα κατάλληλα οπτικά ερεθίσματα. Το 1896 είχε φτάσει σε τέτοιο επίπεδο, ώστε γράφτηκε σε προπαρασκευαστικό κολέγιο θηλέων χωρίς αναπηρία, προκαλώντας το ενδιαφέρον των εφημερίδων σε όλες τις ΗΠΑ. Το 1904, όταν αποφοίτησε ως πρώτο άτομο με αναπηρία από το κολέγιο Ράντκλιφ του πανεπιστημίου του Χάρβαρντ ήταν ήδη ένα είδος «σταρ» στη χώρα της.

Αν και δεν υπήρχε κάτι στη ζωή της Κέλερ που να προμηνύει στροφή στις σοσιαλιστικές ιδέες, το 1908 πήρε την απόφαση να ενταχθεί στο Σοσιαλιστικό Κόμμα. Οι λόγοι της επιλογής της, όπως τους εξηγούσε η ίδια, ήταν η μελέτη έργων κοινωνιολογίας και φιλοσοφίας, που την οδήγησαν τελικά στη μαρξιστική φιλολογία και παράλληλα η μελέτη των συνθηκών ζωής των ατόμων με αναπηρία, που την οδήγησε σε ευρύτερα συμπεράσματα για την κατάσταση στην αμερικανική κοινωνία.

Πιο συγκεκριμένα, διαπίστωσε πως μεγάλος αριθμός αναπηριών στις ΗΠΑ οφειλόταν σε εργατικές ασθένειες και ατυχήματα, που επιδεινώνονταν από τα απάνθρωπα ωράρια και τις απαράδεκτες συνθήκες υγιεινής και ασφάλειας. Παράλληλα, τα υψηλά ποσοστά φτώχειας, η ελλιπής πρόσβαση σε υπηρεσίες υγείας, ο συνωστισμός σε ανθυγιεινές γειτονιές χωρίς υποδομές, συνέβαλαν στην αύξηση των αναπηριών, αλλά και δυσκόλευαν τη ζωή των ήδη αναπήρων. Η Κέλερ υπογράμμιζε πως δεν υπήρχε καν απογραφή των ατόμων με αναπηρία ανά πόλη ή πολιτεία, επρόκειτο για έναν πληθυσμό «αόρατο».

«Βήμα βήμα», έγραφε το 1912, «η έρευνά μου για την τυφλότητα με οδήγησε στο βιομηχανικό κόσμο».

Η Κέλερ πήρε πολύ σοβαρά την πολιτική της δραστηριότητα. Έγραφε στο σοσιαλιστικό τύπο, έβγαζε ομιλίες σε όλες τις πολιτείες των ΗΠΑ, υποστήριζε και προπαγάνδιζε απεργιακούς και εργατικούς αγώνες. Θεωρώντας υπερβολικά ρεφορμιστική την πολιτική του Σοσιαλιστικού Κόμματος, άρχισε να υποστηρίζει τους Βιομηχανικούς Εργάτες του κόσμου (IWW), οργάνωση αναρχοσυνδικαλιστικών αναφορών.

Διατηρούσε επαφές με τις πιο ριζοσπαστικές φυσιογνωμίες του καιρού της, τόσο από το σοσιαλιστικό, όσο και από το αναρχικό κίνημα, ανάμεσά τους ο Τζον Ριντ και η Έμμα Γκόλντμαν, και στήριξε ένθερμα την υποψηφιότητα του Γιουτζήν Ντεμπς από το Σοσιαλιστικό Κόμμα για την προεδρία των ΗΠΑ.

Οι σοσιαλιστικές ιδέες της Κέλερ, μπλέκονταν με χριστιανικές αντιλήψεις, κάτι που αντικατοπτρίζεται και στον τρόπο με τον οποίο αυτοπροβλήθηκε σε συνέντευξή της το 1916 ως «Ζαν ντ’ Αρκ». Η ίδια ανήκε σε μια μικρή χριστιανική σέχτα και συνήθιζε να διανθίζει τις ομιλίες της με βιβλικές αναφορές που θεωρούσε καταδικαστικές της ανισότητας και της εκμετάλλευσης που κυριαρχούν στην καπιταλιστική κοινωνία.

Υποστήριξε ένθερμα το δικαίωμα ψήφου και γενικά τη χειραφέτηση των γυναικών, ενώ παράλληλα στήριξε το κίνημα για τα δικαιώματα των μαύρων, στηρίζοντας από νωρίς τη NAACP, βασική οργάνωση που πάλευε για την άρση των φυλετικών διακρίσεων στις ΗΠΑ εκείνη την εποχή. Επιπλέον, ήταν η πρώτη που εξήγησε τον αποκλεισμό των ατόμων με αναπηρία με μαρξιστικούς όρους, ως ένα ακόμα απότοκο της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης. Ως παιδί της εποχής της ωστόσο, είχε επηρεαστεί και από ευγονικές αντιλήψεις, που εκείνη την εποχή ήταν εξαιρετικά διαδεδομένες στις ΗΠΑ, αλλά και στην Ευρώπη. Για παράδειγμα, το 1915 υποστήριζε πως δεν έπρεπε να κρατιούνται στη ζωή παιδιά με βαριές σωματικές και νοητικές αναπηρίες, επειδή δήθεν είχαν αυξημένο κίνδυνο να γίνουν εγκληματίες. Αργότερα βέβαια, η ίδια αναθεώρηση, στρεφόμενη κατά της αντίληψης που βρήκε τη δολοφονικότερη έκφρασή της στα προγράμματα εξόντωσης αναπήρων και ψυχασθενών της ναζιστικής Γερμανίας.

Η Κέλερ χαιρέτισε με ενθουσιασμό την Οχτωβριανή Επανάσταση, γράφοντας το 1918 πως «Το πρώτο βήμα προς την κοινωνική αναγέννηση έγινε στη Ρωσία. Το αδύνατο συνέβη. Ο ρωσικός λαός είναι ιδιοκτήτης της Ρωσίας! Σε καιρούς που όλα τα έθνη είναι σπαράζονται από έριδες και σκληρούς ανταγωνισμούς, ο ρωσικός λαός τολμηρά κηρύσσει την ενότητα της ανθρωπότητας.»

Το 1929 και το 1938 δημοσίευσε βιβλία όπου σε εκτενή αποσπάσματα υπερασπιζόταν τα επιτεύγματα της ΕΣΣΔ και εκθείαζε το Λένιν. Διατηρούσε στενές επαφές με παλιούς συντρόφους της του Σοσιαλιστικού Κόμματος που είχαν περάσει στο ΚΚ ΗΠΑ, το οποίο στήριζε τις δεκαετίες του ’40 και του ’50 σε διάφορες εκδηλώσεις και δραστηριότητες, δίχως ποτέ να γίνει μέλος του κόμματος.

Αμέσως μετά τον πόλεμο, κατήγγειλε την ιμπεριαλιστική και αντισοβιετική πολιτική των ΗΠΑ, ενώ πήρε και σαφή θέση ενάντια στο Δόγμα Τρούμαν και τη βοήθεια που παρείχε η χώρα της στην αντικομμουνιστική καταστολή σε Ελλάδα και Τουρκία.

Σταδιακά άρχισε να αποστασιοποιείται από το κομμουνιστικό κόμμα και τη Σοβιετική Ένωση, τασσόμενη μάλιστα υπέρ της στάσης του Τίτο στα τέλη της δεκαετίας του ’40, καταδίκασε ωστόσο ξεκάθαρα το μακαρθισμό, συνυπογράφοντας σχετικά κείμενα, σε μια εποχή που χιλιάδες άνθρωποι έμπαιναν σε μαύρες λίστες για την άρνησή τους να συμμορφωθούν με το κυνήγι μαγισσών στις ΗΠΑ. Τη δεκαετία του ’50 πλέον αποκήρυξε ανοιχτά τις κομμουνιστικές ιδέες, χαρακτηρίζοντας τον κομμουνισμό ως “μια νέα ακόμα τυρρανία που επιβάλλεται σε μυαλό και σώμα”, παρότι εξακολουθούσε να χαρακτηρίζει το Κομμουνιστικό Μανιφέστο ως “ένα από τα πιο εξαιρετικά κείμενα που γράφτηκαν ποτέ”.

Τα επόμενα χρόνια η Κέλερ αποτραβιόταν ολοένα και περισσότερο από τη δημόσια σφαίρα, ενώ οι θρησκευτικές και ποιητικές αναζητήσεις, όπως και η στήριξή της στο Αμερικανικό Ίδρυμα Τυφλών αντικατέστησαν εξολοκλήρου τις πολιτικές ανησυχίες. Μετά από ένα εγκεφαλικό το 1961 εξαφανίστηκε σχεδόν τελείως από το προσκήνιο, με βασική εξαίρεσή της τη βράβευσή της από τον Αμερικανό πρόεδρο Λύντον Τζόνσον το 1964, ζώντας σε πλήρη απομόνωση ως το θάνατό της λίγα χρόνια αργότερα, την 1η Ιούνη 1968.

Δύσκολες Νύχτες