Σκόπιμες ασάφειες και κενά στο ντοκιμαντέρ «Ο Κόκκινος Δάσκαλος» για τον Νίκο Πλουμπίδη – Μια τοποθέτηση

Το ντοκιμαντέρ «Ο Κόκκινος Δάσκαλος»

Προβάλλεται στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης το ντοκιμαντέρ «Ο Κόκκινος Δάσκαλος» με θέμα τον κομμουνιστή Νίκο Πλουμπίδη. Η έρευνα, το σενάριο και η σκηνοθεσία είναι του Στέλιου Χαραλαμπόπουλου, ειδικός συνεργάτης είναι ο Δημήτρης Πλουμπίδης και επιστημονικοί συνεργάτες είναι οι Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Ιωάννα Παπαθανασίου, Τάσος Σακελλαρόπουλος και Μενέλαος Χαραλαμπίδης.

Το ντοκιμαντέρ διαθέτει αρκετά καλά σημεία. Εξαιρετικές είναι οι αναφορές για τη στάση και τη δραστηριότητά του ως δασκάλου, για τη σχέση Νίκου Πλουμπίδη και Ιουλίας Πλουμπίδη, για τη στάση της Ιουλίας Πλουμπίδη μετά την άδικη κατηγορία σε βάρος του Νίκου και την εκτέλεσή του. Επίσης, εξαιρετικές είναι οι αναφορές για την επαφή του Νίκου Πλουμπίδη με τον γιο του Δημήτρη και τον τρόπο με τον οποίο ο τελευταίος έζησε όλη αυτήν την κατάσταση και πρόσθετα τη φυλάκιση της μητέρας του. Εξαιρετικός είναι και ο τρόπος με τον οποίο παρουσιάζονται τα παραπάνω από τον Δημήτρη Πλουμπίδη στο ντοκιμαντέρ.

Ενδιαφέρον έχει και η παρουσίαση του τρόπου χρήσης των κωδίκων επικοινωνίας στο πλαίσιο της παράνομης κομματικής δουλειάς. Αισθητικά εύστοχος είναι ο συνδυασμός εικόνων και ήχων, ιδίως από την πατρίδα του Νίκου Πλουμπίδη.

Βέβαια, είναι έξω από τις δυνατότητες του συγκεκριμένου άρθρου μια ολοκληρωμένη αποτίμηση του ντοκιμαντέρ ως καλλιτεχνικού προϊόντος. Στόχος είναι κυρίως μια τοποθέτηση επί του περιεχομένου του.

Σκόπιμες ασάφειες και κενά

Στο ντοκιμαντέρ υπάρχουν μια σειρά από κενά, υποβαθμίσεις, σκόπιμες ασάφειες και ερμηνείες, τα οποία χρειάζονται σχολιασμό.

Αποτυπώνονται στο ντοκιμαντέρ τα πρώτα βήματα στη συνείδηση του Νίκου Πλουμπίδη, όπως τα πρόσωπα από τα οποία γνώρισε την κομμουνιστική ιδεολογία, η συμμετοχή του στις φοιτητικές απεργίες, η συνδικαλιστική του δράση στην «Αριστερή Παράταξη» των δασκάλων (συνδικαλιστική παράταξη του ΚΚΕ σε μια σειρά κλάδων).

Ελάχιστα όμως ή και καθόλου απασχολούν η συμμετοχή του στην εσωκομματική διαπάλη στο ΚΚΕ στις αρχές της δεκαετίας του ’30, η στήριξή του στην ΕΣΣΔ και στη διαπάλη της – μεταξύ άλλων – με τον τροτσκισμό, η εκλογή του ως αντιπροσώπου της Ενωτικής ΓΣΕΕ στην Κόκκινη Συνδικαλιστική Διεθνή, η παρουσία του στο 7ο Συνέδριο της Κομιντέρν ως αντιπροσώπου, η παραμονή του στη συνέχεια για δύο χρόνια στην ΕΣΣΔ. Πολύ περισσότερο λείπει η σύνδεση όλων αυτών με την ανάδειξή του σε καθοδηγητικές θέσεις στο ΚΚΕ.

Αναφέρονται ακόμη στο ντοκιμαντέρ η αμφισβήτηση από τον Νίκο Πλουμπίδη της γνησιότητας του Α΄ γράμματος του Νίκου Ζαχαριάδη για τον ιταλοελληνικό πόλεμο και η διαφωνία του με τη φράση του γράμματος «στον πόλεμο που διεξάγει η κυβέρνηση Μεταξά».

Ουδόλως, όμως, αναφέρεται η θέση της Παλαιάς Κεντρικής Επιτροπής (ο Νίκος Πλουμπίδης ήταν μέλος της), η οποία – σε αντίθεση με το Α΄ γράμμα του Ζαχαριάδη – χαρακτήριζε τον πόλεμο ιμπεριαλιστικό και από τις δύο πλευρές, μιλούσε για την ανάγκη στρατιωτικής και ένοπλης εναντίωσης στον φασίστα εισβολέα και συνεπακόλουθα έθετε ως στόχο τον σοσιαλισμό. Ούτε αναφέρονται τα άλλα δύο γράμματα του Νίκου Ζαχαριάδη, τα οποία χαρακτήριζαν ιμπεριαλιστικό τον πόλεμο.

(Παρότι δεν σχετίζεται με το ντοκιμαντέρ, θυμίζουμε παρεμπιπτόντως την επίκληση του γράμματος Ζαχαριάδη και της φράσης για τον Μεταξά, κατά τις λυσσώδεις επιθέσεις σε βάρος του ΚΚΕ, όταν εισήγαγε στο Πρόγραμμά του τη θέση για ήττα σε περίπτωση πολέμου και της αστικής τάξης εισβολέα και της εγχώριας και όταν απέρριπτε ένα αντιμνημονιακό μέτωπο με μια «κυβέρνηση της αριστεράς», η οποία εντός του καπιταλισμού και της ΕΕ θα χτυπούσε το χέρι στο τραπέζι και θα καταργούσε τα μνημόνια).

Αναδεικνύεται έπειτα η σημαντική συμβολή του Νίκου Πλουμπίδη το διάστημα της Κατοχής στο συλλαλητήριο κατά της πολιτικής επιστράτευσης. Παράλληλα, ως κρίσιμο σημείο αυτής της συμβολής, αναφέρεται «η χωρίς πρώτα έγκριση του Πολιτικού Γραφείο» απόφαση του Νίκου Πλουμπίδη για την πραγματοποίηση του συλλαλητηρίου. Παραβλέπεται δηλαδή το γεγονός ότι πρωτοβουλίες χωρίς έγκριση του Πολιτικού Γραφείο ήταν κάτι όχι άγνωστο σε συνθήκες κατοχής και παράνομης δράσης.

Παραβλέπεται ακόμη η πρόβλεψη του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, ότι όταν δεν υπάρχει χρόνος για επικοινωνία το κομματικό στέλεχος προχωρά πρωτόβουλα με βάση τη γραμμή του Κόμματος. Τέλος, αποσιωπάται η συμβολή όλου του Κόμματος στην πραγματοποίηση συλλαλητηρίων στην Αθήνα και σε άλλες πόλεις της επικράτειας. Εν ολίγοις, τα συλλαλητήρια εμφανίζονται στο ντοκιμαντέρ περισσότερο ως μια ατομική επιλογή και όχι ως μια συλλογική λειτουργία και δραστηριότητα στην οποία πρωταγωνιστικός ήταν ασφαλώς ο ρόλος του Νίκου Πλουμπίδη.

Η ΟΠΛΑ και οι «δηλώσεις μετανοίας»

Πλήρως απουσιάζει από το ντοκιμαντέρ ο Νίκος Πλουμπίδης ως καθοδηγητής της Οργάνωσης Προστασίας Λαϊκών Αγωνιστών (ΟΠΛΑ). Η ΟΠΛΑ συγκροτήθηκε το 1943, προκειμένου να περιφρουρήσει αγωνιστές από τα χτυπήματα των αρχών κατοχής, των Ταγμάτων Ασφαλείας και άλλων ένοπλων αστικών οργανώσεων εναντίον του ΕΑΜ και του ΚΚΕ.

Τα χτυπήματα αυτά εκδηλώθηκαν και κλιμακώθηκαν σε συνθήκες που η επικείμενη ήττα του φασιστικού άξονα και η γιγάντωση της δράσης του ΕΑΜ και του ΚΚΕ οδήγησαν στην αντικειμενική όξυνση της ταξικής πάλης και έθεσαν υπό αμφισβήτηση τη μεταπολεμική καπιταλιστική εξουσία.

Η παρουσία του Νίκου Πλουμπίδη στην ηγεσία της ΟΠΛΑ σήμαινε ότι αντιλαμβανόταν τόσο τον χαρακτήρα, την ένταση και την κρισιμότητα της διεξαγόμενης σύγκρουσης, όσο και την ανάγκη το εργατικό – λαϊκό κίνημα να προστατεύσει τον εαυτό του και να νικήσει σε αυτήν τη σύγκρουση.

Από την άλλη, διασώζεται στο ντοκιμαντέρ η συγκαταβατική, «ζεστή» και ανθρώπινη στάση του Νίκου Πλουμπίδη απέναντι σε κομμουνιστές οι οποίοι υπέγραψαν «δήλωση μετανοίας». Πέρα όμως από το υπαρκτό και αποδεκτό ανθρώπινο στοιχείο, λείπει από το ντοκιμαντέρ ο λόγος για τον οποίο το αστικό κράτος επιδίωκε με κάθε μέσο τις «δηλώσεις μετανοίας», σε μια εποχή που είχε ξεκινήσει ο ένοπλος αγώνας του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ). Το αστικό κράτος, θέλοντας να αποστερήσει τον ΔΣΕ από κρίσιμες εφεδρείες και να παρουσιάσει τον αγώνα του ως ξενοκίνητο, επιχείρησε να τεκμηριώσει την ανυπαρξία κομμουνιστών με τις «δηλώσεις μετανοίας».

Επομένως, ανεξάρτητα από τις συνθήκες κάτω από τις οποίες υπογραφόταν μια «δήλωση» και τις προθέσεις όποιου την υπέγραφε, κάθε «δήλωση» ήταν πλήγμα στον εν εξελίξει αγώνα του ΔΣΕ. Γι’ αυτό το ΚΚΕ και ο ΔΣΕ, όπως και οι φορείς κάθε άλλου ταξικού αγώνα ιστορικά, ήταν υποχρεωμένοι να αντιμετωπίσουν με απόλυτο τρόπο τέτοια φαινόμενα. Οχι επειδή δεν κατανοούσαν τις συνθήκες απόσπασης της πλειοψηφίας των δηλώσεων ή γιατί ήταν απάνθρωποι απέναντι σε όσους τις υπέγραφαν, αλλά επειδή συνειδητοποιούσαν την ανάγκη να προστατευθούν ο αγώνας του ΔΣΕ και όσοι τον διεξήγαν.

Ο Νίκος Πλουμπίδης αποδεχόταν αυτήν την αναγκαιότητα και γι’ αυτό ανέλαβε σημαντικές «χρεώσεις» το διάστημα 1946 – 1949 στις παράνομες Οργανώσεις του ΚΚΕ στην Αθήνα, το μεγαλύτερο διάστημα. Αντίθετα, η παραπάνω αναγκαιότητα δεν κατανοείται αν κάποιος απορρίπτει τον ταξικό αγώνα του ΔΣΕ και προφανώς δεν θέλει έναν τέτοιο αγώνα στο μέλλον.

Οταν τελείωσε ο αγώνας του ΔΣΕ, το ΚΚΕ σταδιακά με απόφαση πρώτα της 7ης Ολομέλειας της ΚΕ (1950) δέχτηκε ξανά τους «δηλωσίες», δίχως βέβαια να λείψουν και μετέπειτα άδικες συμπεριφορές σε βάρος τους.

Ακόμα το ντοκιμαντέρ προβάλλει ως βασική αιτία για τις μετεμφυλιακές διώξεις και την παρανομία του ΚΚΕ τις θέσεις του Ν. Ζαχαριάδη περί αναγκαιότητας του αγώνα του ΔΣΕ και ετοιμότητας για τη συνέχισή του.

Ετσι όμως δεν μπαίνουν τα ακόλουθα κρίσιμα ερωτήματα: Γιατί ξεκινούν οι διώξεις αμέσως μετά την απαράδεκτη Συμφωνία της Βάρκιζας, παρότι το ΚΚΕ επέλεξε τότε τον συμβιβασμό και όχι τη σύγκρουση; Ποιος είναι ο φορέας των διώξεων; Ποιο είναι το θεσμικό πλαίσιο (αναγκαστικοί νόμοι, καθεστώς στρατοδικείων, επιτροπές ασφαλείας, Σύνταγμα 1952); Ποια πολιτικά κόμματα διαμόρφωσαν αυτό το πλαίσιο; Ποια ήταν η παρέμβαση των διεθνών συμμάχων; Για ποιο λόγο γίνονταν όλα αυτά;

Δεν εμφανίζεται δηλαδή το γεγονός ότι η αστική τάξη, οι πολιτικοί της εκπρόσωποι και οι διεθνείς της σύμμαχοι επιλέγουν την επίθεση, την ωμή καταστολή και τις διώξεις όσο κρίνουν ότι κινδυνεύει η καπιταλιστική εξουσία. Στη συνέχεια, όταν επιδιώκουν τη σταθεροποίησή της, εφαρμόζουν μια πολιτική, η οποία από τη μια εμπεριέχει ένταση του αντικομμουνισμού και μέτρα καταστολής και από την άλλη στοιχεία ενσωμάτωσης.

Τελικά μειώνουν τον ρόλο της καταστολής, μόνο όταν κρίνουν ότι η ενσωμάτωση των εργατικών – λαϊκών δυνάμεων στην καπιταλιστική εξουσία και η χειραγώγησή τους είναι αποτελεσματικότερες. Σύμφωνα, όμως, με συνέντευξη του δημιουργού του ντοκιμαντέρ, ευθύνες στο αστικό κράτος αποδίδονται μόνο για την «εκδικητική μανία», δηλαδή για τη συνέχιση των διώξεων και όταν αυτές ήταν περιττές.

Για την άδικη κατηγορία σε βάρος του Πλουμπίδη

Βαρύτητα – και σωστά – δίνεται στην εσφαλμένη, άδικη και αδικαιολόγητη κατηγορία του ΚΚΕ στον Νίκο Πλουμπίδη ως «χαφιέ». Ωστόσο, αν και γενικά το ντοκιμαντέρ αναφέρεται στις τότε συνθήκες λειτουργίας και δράσης του ΚΚΕ και στη διαχρονική προσπάθεια των μηχανισμών του καπιταλιστικού κράτους να το διαβρώσουν, υποτιμάται η σημασία τους στη δημιουργία τέτοιων λαθεμένων εκτιμήσεων.

Ως αποτέλεσμα, η λαθεμένη κατηγορία ερμηνεύεται ως επινόηση της «ένοχης» – κατά το ντοκιμαντέρ – ηγεσίας του ΚΚΕ, που προσπαθούσε να αποσείσει τις ευθύνες της για τη «διευκόλυνση» του μετεμφυλιακού οργίου τρομοκρατίας του καπιταλιστικού κράτους. Και σε τι συνίσταται αυτή η διευκόλυνση; Οπως υπονοεί το ντοκιμαντέρ, στην υπεράσπιση του αγώνα του ΔΣΕ και στη διατήρηση παράνομων Οργανώσεων του ΚΚΕ μετά το τέλος του.

Επομένως, η λύση που «προτείνεται» αναδρομικά προϋπέθετε ουσιαστικά τη διάλυση του παράνομου ΚΚΕ.

Βέβαια, αυτήν τη λύση δεν θα αποδεχόταν ο ίδιος ο Νίκος Πλουμπίδης. Ανεξάρτητα από τη θέση που έπαιρνε στην εντεινόμενη διαπάλη ανάμεσα στα ηγετικά στελέχη του Κόμματος, αναφορικά με τον συνδυασμό της νόμιμης και παράνομης δράσης.

Στην πραγματικότητα, ήταν η ίδια η σκληρότητα της ταξικής πάλης και τα πολύτροπα μέσα που χρησιμοποιούσε ο ταξικός αντίπαλος, προκειμένου να καθυποτάξει την πρωτοπόρα κομμουνιστική δράση, που τροφοδοτούσαν λαθεμένες εκτιμήσεις και άδικες κατηγορίες. Μέρος αυτών των μέσων ήταν και η προσπάθεια των κρατικών υπηρεσιών να διαβρώσουν το ΚΚΕ εκ των έσω.

Ο ίδιος ο Νίκος Πλουμπίδης είχε αντίληψη των μέσων που χρησιμοποιούσαν οι κρατικοί μηχανισμοί και των προβλημάτων που μπορούσαν να προξενήσουν στην κομματική λειτουργία και δράση. Αλλωστε, είχε αντιμετωπίσει τη χαφιέδικη «Προσωρινή Διοίκηση», την πλαστή δηλαδή ΚΕ που είχε συγκροτήσει η δικτατορία Μεταξά σε συνεργασία με πρώην μέλη και στελέχη του ΚΚΕ και είχε έρθει αντιμέτωπος με τις κατηγορίες περί χαφιέδικης Παλαιάς Κεντρικής Επιτροπής. Γι’ αυτό και ο ίδιος, λόγω των συνθηκών παρανομίας φυσικά, ζητούσε να ελεγχθούν μέλη και στελέχη του ΚΚΕ, παρότι οι υποψίες του αποδείχθηκαν λαθεμένες.

Επιπρόσθετα, είναι αβάσιμη η ακόλουθη σύγκριση που γίνεται στο ντοκιμαντέρ: Από τη μια, ο Νίκος Πλουμπίδης, ο οποίος διακρίνεται για την προσαρμοστικότητά του, διαθέτει «ρίζες» στην Ελλάδα και είναι μπολιασμένος με την κοινωνική πραγματικότητα του Μοριά. Από την άλλη, ο Νίκος Ζαχαριάδης, ο οποίος εμφανίζεται καταγόμενος από την Ανατολή, μη γειωμένος με κάποια εγχώρια πραγματικότητα και πιο δεκτικός σε μια εγκεφαλική σύλληψη του σοσιαλισμού, όπως αυτή προβαλλόταν από το ΚΚΣΕ και το Διεθνές Κομμουνιστικό Κίνημα.

Αυτό το σχήμα (επανερχόμενο κάθε τόσο με παραλλαγές) ερμηνεύει τη δράση του ΚΚΕ και τη σχέση του με το Διεθνές Κομμουνιστικό Κίνημα στο πλαίσιο ιδιότυπων, γεωγραφικών προσδιορισμών, νοοτροπιών, κουλτούρας και διακίνησης ιδεών από κέντρα και ομάδες, αποσπασμένα δηλαδή από την ελληνική και όποια άλλη καπιταλιστική πραγματικότητα.

Μέσα από αυτήν την παρουσίαση του ΚΚΕ και του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος, αν και δεν διατυπώνεται εμφανώς στο ντοκιμαντέρ, προκύπτει σε έναν βαθμό ο διαχωρισμός του Νίκου Πλουμπίδη από το ΚΚΕ, όπως αναπόφευκτα αναπαράγεται και η μετεμφυλιακή κατηγορία περί «ξενοκίνητου ΚΚΕ».

Ομως, η συγκρότηση και δράση του εργατικού κινήματος και στη συνέχεια της πολιτικής του πρωτοπορίας, του κομμουνιστικού κινήματος, τροφοδοτούνται από την ίδια την κοινωνική εξέλιξη, από τις ταξικές αντιθέσεις εντός της καπιταλιστικής κοινωνίας. Η εδραίωση του κομμουνιστικού κινήματος στο στέρεο έδαφος της αντικειμενικής πραγματικότητας είναι που κάνει εφικτή τη συγκρότηση των Κομμουνιστικών Κομμάτων όπου Γης και την προσέγγιση των θεωρητικών τους επεξεργασιών.

Ασφαλώς, κάθε Κομμουνιστικό Κόμμα «γεννιέται» μέσα από τις αντιθέσεις της δικής του χώρας και συνάμα αυτές το οδηγούν να συνειδητοποιήσει το κοινό συμφέρον των εργατών όλου του κόσμου και την αντιπαλότητά τους με την αστική τάξη κάθε χώρας.

Επίσης, η Ιστορία απέδειξε ότι οι αδυναμίες στρατηγικής ενός Κομμουνιστικού Κόμματος, όπως το ΚΚΕ, ήταν αλληλένδετες με τις αδυναμίες του Διεθνούς Κομμουνιστικού Κινήματος. Φυσικά αυτό δεν αναιρεί τις πρωταρχικές ευθύνες του ΚΚΕ για τη χώρα του, αλλά ούτε και την αναγκαιότητα έκφρασης του προλεταριακού διεθνισμού.

Σωστά, προς το τέλος του ντοκιμαντέρ περιλαμβάνεται η επιστολή του Νίκου Πλουμπίδη, στην οποία εκφράζει την πίστη του στο ΚΚΕ και την πεποίθησή του ότι θα τον αποκαταστήσει. Αυτή η πίστη του Νίκου Πλουμπίδη δείχνει και τη βεβαιότητά του για τη μελλοντική ύπαρξη του Κόμματος, για την ιστορική συνέχειά του, παρά τον σκληρό ταξικό αγώνα και τις ιστορικά προσωρινές ήττες.

Αντιλαμβανόταν ο Νίκος Πλουμπίδης ότι η εποχή μας είναι εποχή περάσματος στον σοσιαλισμό και ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν και θα είναι η ιδεολογική, πολιτική και οργανωτική πρωτοπορία της εργατικής τάξης, η κινητήρια δύναμη σε αυτό το επαναστατικό πέρασμα. Σε αυτήν την εποχή, σε αυτήν την πρωτοπορία και σε αυτήν την πάλη ενέτασσε και τον ίδιο και ήταν διατεθειμένος να προσφέρει και πρόσφερε τη ζωή του.

Του Βασίλη Μόσχου*
* Ο Β. Μόσχος είναι μέλος του Τμήματος Ιστορίας της ΚΕ του ΚΚΕ

Αναδημοσιεύεται από τον Ριζοσπάστη του Σαββατοκύριακου 23-24/3/2024