Σαν βγεις στον πηγαιμό για το Σλάβιν

Η Μπρατισλάβα απέχει από τη Βιέννη περίπου 80 χιλιόμετρα, όσο δηλαδή και δύο ελληνικές πόλεις, πρωτεύουσες συνεχόμενων νομών. Η Μπρατισλάβα γιορτάζει όμως (κι αν δεν το έκανε, η πανδημία δεν είναι η βασική αιτία) τη δική της επέτειο απελευθέρωσης δέκα μέρες πριν τη γειτόνισσά της, στις 4 Απριλίου, και ένα μήνα σχεδόν πριν την επέτειο της Αντιφασιστικής Νίκης των Λαών.

Είναι και αυτό ένα δείγμα για τη λυσσασμένη, μέχρις εσχάτων αντίσταση που πρόβαλαν οι Ναζί, μολονότι η πλάστιγγα του πολέμου είχε γείρει αποφασιστικά και αμετάκλητα υπέρ του Κόκκινου Στρατού και των συμμάχων του -που ήταν πρωτίστως οι λαοί και δευτερευόντως οι κυβερνήσεις που βρέθηκαν πρόσκαιρα στην ίδια πλευρά της ιστορίας. Τα 80 χιλιόμετρα και η χρονική απόσταση των δέκα ημερών είναι ένα δείγμα για το πόσο αργά υποχωρούσαν οι δυνάμεις των Ναζί, πόσες θυσίες χρειάστηκαν από τους Σοβιετικούς που άφηναν χιλιάδες νεκρούς σε κάθε μάχη, σε κάθε πόλη που απελευθέρωναν, ακόμα και στο Βερολίνο, λίγο πριν τελειώσει ο πόλεμος.

Ξέρεις τι είναι να βλέπεις τη νίκη να πλησιάζει ολοταχώς, τη λευτεριά να σου χαμογελά, αυτούς που επέζησαν από τη φρίκη να αισιοδοξούν κάνοντας όνειρα για το μέλλον, τη ζωή να θριαμβεύει, να ποδοπατά τη φονικότερη μηχανή που είχε δει ως τότε ο κόσμος αλλά ο θάνατος να κόβει το δικό σου νήμα, πριν προλάβεις να τα δεις όλα αυτά στην πράξη, ενώ τα έχεις μόλις ψηλαφίσει, έχεις αναπνεύσει το νέο άνεμο, αλλά δεν μπόρεσες να γευθείς τους καρπούς του;

Η σκέψη αυτή είναι αναπόφευκτη, καθώς βλέπεις τις επιτύμβιες πλάκες στο Σλάβιν, με τα ονόματα και δίπλα τις ηλικίες των 6845 στρατιωτών που έπεσαν μαχόμενοι τους ναζί. Μικρά παιδιά, τα περισσότερα 20-25 ετών, στην καλύτερη και πιο δημιουργική τους ηλικία. Ελάχιστοι αξιωματικοί και υπαξιωματικοί είχαν γεννηθεί πριν το 1900. Περισσότερα ήταν τα 17χρονα φανταράκια που δεν πρόλαβαν καν να ενηλικιωθούν, να νιώσουν τη ζωή προτού την θυσιάσουν, και οι γυναίκες μαχήτριες που έπεσαν στο πεδίο της μάχης, πολεμώντας σαν άντρες, αλλά πρωτίστως σαν άνθρωποι απέναντι στην πολιτική-στρατιωτική έκφραση της κτηνωδίας.

Μία από τις πιο συγκλονιστικές λεπτομέρειες είναι οι φωτογραφίες δίπλα σε κάποια ονόματα, που τις έβαλαν εκ των υστέρων οι συγγενείς, που ήρθαν και έψαξαν να βρουν τους δικούς τους ανθρώπους, για να τιμήσουν τη μνήμη τους. Και αν δεν είχες συνειδητοποιήσει μέχρι τότε, για κάποιο λόγο, τι ηλικία είχαν οι ήρωες που τσάκισαν τον φασισμό, το διαβάζεις στο παιδικό βλέμμα τους και σιωπάς αποσβολωμένος.
Ήτανε νέοι, ήτανε νέοι, ήταν παιδιά. Και έτυχε να ‘ναι και καλή σοδειά…

Αυτά μπορείς βέβαια να τα δεις και να τα νιώσεις-σκεφτείς σε κάθε μνημείο του Κόκκινου Στρατού. Δύσκολα όμως θα βρεις δεύτερο να σου δίνει την αίσθηση που αφήνει στον επισκέπτη το Σλάβιν. Αν υπάρχει η έννοια της ιστορικής κατάνυξης, εδώ είναι το κατάλληλο μέρος για να την βιώσεις -εκτός και αν βρεθείς πρώτα στο Treptower, στο παλιό Ανατολικό Βερολίνο.

Σε μια ήσυχη τοποθεσία χωρίς πυκνές συγκοινωνίες, σε ένα ύψωμα στην άκρη της Μπρατισλάβας, που θα έμοιαζε σχεδόν παραμελημένο, αν δε βρίσκαμε πλούσια αρχοντικά και γραφεία-έδρες ξένων πρεσβειών, στο κατάλληλο σημείο για να θυμούνται το πραγματικό παρελθόν της χώρας. Η πόλη απλώνεται σαν πιάτο μπροστά σου, στις δύο όχθες του Δούναβη, και εσύ νιώθεις να αφουγκράζεσαι σχεδόν την ιστορία της, που αποτυπώνεται ακόμα και στις γέφυρές της.

Και δεν είναι καθόλου εύκολο να την κρύψουν. Το πολύ-πολύ να την κάνουν εμπόρευμα για να πουλήσουν νοσταλγία, όπως με τα κομμάτια από το τείχος του Βερολίνου ή το εισιτήριο που έβαλαν στον πύργο UFO -άλλο εντυπωσιακό κατάλοιπο της σοσιαλιστικής εποχής. Όπως δεν είναι εύκολο να κρύψουν το Σλάβιν, που έχει θέα σε όλη την πόλη και είναι ορατό σε όλους, από κάθε σημείο της, εκτός από όσους γυρίζουν την πλάτη, γιατί δεν αντέχουν τον ιστορικό του συμβολισμό.

Κι αν ακούσετε να λένε για τα στερεότυπα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και την τάση γιγαντισμού που διακρίνει το μνημείο, είναι ευνόητο πως δεν τους ενοχλεί τόσο το σημαίνον, αλλά βασικά το σημαινόμενο: η Αντιφασιστική Νίκη και ο γιγάντιος αγώνας των λαών -που μόνο αντίστοιχων διαστάσεων έργα μπορούν να τον υμνήσουν και να τον αναδείξουν. Απλώς οι… κριτικοί τέχνης ντρέπονται να το παραδεχτούν κι έτσι το ρίχνουν στις αισθητικές παρατηρήσεις.

To μνημείο σχεδιάστηκε από τον Γιάν Σβέτλικ και μετά από τρία χρόνια κατασκευής τα αποκαλυπτήρια έγιναν στις 3 Απρίλη 1960, ανήμερα της απελευθέρωσης της Μπρατισλάβα από τον Κόκκινο Στρατό. Πάνω στον οβελίσκο των 42 μέτρων βρίσκεται ένα άγαλμα στρατιώτη ύψους 12,5 μέτρων από τον Σλοβάκο γλύπτη Αλεξάντρ Τριζούλγιακ. Στο δεξί του χέρι κρατά την κόκκινη σημαία και με την αριστερή του μπότα τσακίζει τον αγκυλωτό σταυρό. Η μπρούτζινη πόρτα του μνημείου είναι διακοσμημένη με ανάγλυφα του Ρ. Πριμπίς.

Το κλιμακοστάσιο είναι μνημειακού χαρακτήρα, ενώ το κοιμητήριο αποτελείται από 6 μαζικούς και 278 ατομικούς τάφους των πεσόντων. Άλλα στοιχεία του μνημείου αποτελούν οι επιγραφές και μια σαρκοφάγος από άσπρο μάρμαρο που λειτουργεί ως κενοτάφιου. Στους εξωτερικούς τοίχους υπάρχουν επιγραφές με τις ημερομηνίες διαφόρων περιοχών της Σλοβακίας από το 1944 ως το 1945.

Υπάρχουν ορισμένες ακόμα λεπτομέρειες που τραβάνε την προσοχή μας.

Το μνημείο είναι καθαρό, γεμάτο καλαθάκια για τα σκουπίδια και τη σχετική ένδειξη, όπου θα ταίριαζε ωστόσο να μπει και ο αγκυλωτός σταυρός, όπως μας δείχνει ένα δημοφιλές stencil.

Οι πλάκες με τα αστέρια στη βάση του μνημείου, που αντιστοιχούν σε διαφορετικές πόλεις και αναγράφουν την ημερομηνία της δικής τους απελευθέρωσης -πχ για το Κόζιτσε κ.ά.

Και η αγωνία των αρχών της νεότερης καπιταλιστικής εποχής να λερώσουν το Σλάβιν με “εύσχημο τρόπο” και εισαγόμενο αντικομμουνισμό (η Μπρατισλάβα δε βρισκόταν στο επίκεντρο των αντικομμουνιστικών εξελίξεων στην ενιαία Τσεχοσλοβακία και αναγκάζεται να δανείζεται τους δικούς της σύγχρονους “ήρωες” από την Τσεχία) προσθέτοντας έναν κήπο στη μνήμη του Αλεξάντρ Ντούμπτσεκ, με κούφια συνθήματα επιπέδου καλλιστείων για “ειρήνη” και “δημοκρατία”.

Ποιος είπε ότι ο αντικομμουνισμός δεν είναι κιτς; Αλλά για τον σοσιαλιστικό ρεαλισμό και τους εκατομμύρια ναζί που σκότωσε ο Κόκκινος Στρατός δε λέτε τίποτα…