Για τις θεωρίες του «κοινωνικού φύλου»

Στο 40ό Φεστιβάλ ΚΝΕ-Οδηγητή, είχε παρουσιαστεί μια συλλογική εκδήλωση, στο πλαίσιο μιας εκδήλωσης για το γυναικείο ζήτημα, που καταπιανόταν και με τη θεωρία του κοινωνικού φύλου. Κρίνοντας ότι είναι επίκαιρο κι άκρως ενδιαφέρον το κείμενο, αναδημοσιεύουμε εκτενές απόσπασμα από την παρουσίαση της εργασίας, όπως είχε δημοσιευτεί στο Ριζοσπάστη.

Οι θεωρίες για το φύλο αποτελούν το θεωρητικό υπόβαθρο, πάνω στο οποίο στηρίζεται η σύγχρονη προσπάθεια της αστικής τάξης να παρέμβει στη συνείδηση, να καλλιεργήσει πρότυπα και να διαμορφώσει κριτήρια γύρω από το γυναικείο ζήτημα, προσαρμοσμένα στις δικές της αξίες. Κάτω από αυτόν τον τίτλο περιλαμβάνονται αστικές και μικροαστικές προσεγγίσεις του γυναικείου ζητήματος, με κοινή βάση το διαχωρισμό ανάμεσα σε «βιολογικό» και «κοινωνικό» φύλο.

Τη δεκαετία του ’60 επινοείται ο όρος «κοινωνικό φύλο» και διαχωρίζεται από το λεγόμενο «βιολογικό φύλο». Οι αστοί ακαδημαϊκοί καταλήγουν στο ότι το «βιολογικό φύλο» (sex) αποτελεί μία ιδιότητα που καθορίζεται γενετικά, ενώ το «κοινωνικό φύλο» (gender) είναι μία κοινωνική κατασκευή, ένας ρόλος που αποδίδει η κοινωνία στα μέλη της. Είναι μια επίκτητη ταυτότητα στην οποία καταρτιζόμαστε από μικρή ηλικία, μαθαίνεται και ποικίλλει σε σχέση με τα πολιτισμικά πλαίσια και τις εμπειρίες ζωής, όπως αναφέρουν. Οταν, δηλαδή, αστοί και οπορτουνιστές θεωρητικοί αναφέρονται στο κοινωνικό φύλο εννοούν την αντίληψη που διαμορφώνει ο καθένας μας σχετικά με τον γυναικείο ή ανδρικό ρόλο που υποτίθεται ότι επιλέγει να ασκεί και ο οποίος μπορεί να είναι και διαφορετικός από το βιολογικό του φύλο. Παρουσιάζουν σε αντιπαράθεση το βιολογικό στο κοινωνικό, σαν δύο ανεξάρτητες μεταξύ τους δομές.

Η Judith Butler, η πιο γνωστή σήμερα εκπρόσωπος της φεμινιστικής μεταμοντέρνας φιλοσοφίας, στις αρχές του 1990 εισάγει την άποψη πως η σεξουαλική ταυτότητα είναι κάτι ρευστό και καθόλου δεδομένο και πως οι «έμφυλες – όπως τις ονομάζει – ταυτότητες» θα μπορούσαν ακόμα και να εξαφανιστούν, καθώς η διάκριση άνδρα – γυναίκας αποτελεί γι’ αυτήν «ψευδή διχοτόμηση», είναι δηλαδή κατασκευασμένη και όχι πραγματική.

Η πιο σύγχρονη μορφή της άποψης αυτής, η οποία παίρνει και κινηματική μορφή, είναι η θεωρία του «queer». Η Queer θεωρία εμφανίστηκε τη δεκαετία του ’80. Σύμφωνα με αυτή, το φύλο μας κατασκευάζεται κοινωνικο-ιστορικά, δε γεννιόμαστε με αυτό, είμαστε όλοι ανδρόγυνα όντα και ως τέτοια έχουμε να αντιμετωπίσουμε σαν εχθρό όχι την ετεροφυλία, αλλά την κανονικότητα που τη συνοδεύει, τους κανόνες που υπάρχουν στην καθημερινή ζωή και προκύπτουν από το διαχωρισμό σε άντρες και γυναίκες.

Είναι, όμως, αυτές οι θεωρίες τόσο προοδευτικές, όσο οι αστοί και οπορτουνιστές διανοούμενοι υποστηρίζουν; Αρκεί να αναζητήσουμε τη φιλοσοφική τους βάση και το πού καταλήγουν για να απαντήσουμε. Στη σημερινή εποχή της αντεπανάστασης ενισχύονται οι αστικές θεωρήσεις που στηρίζονται στην αντιδραστική σκέψη των επονομαζόμενων μεταμοντερνιστών φιλοσόφων. Αυτοί αρνούνται την αντικειμενική πραγματικότητα και απολυτοποιούν την υποκειμενική σκέψη του κάθε ανθρώπου, το συναίσθημα. Υποστηρίζουν πως μέσα από την άρνηση κάθε «ταμπέλας» και «κανονιστικής αρχής», το άτομο μπορεί να ξεφύγει από τα στερεότυπα και να διαμορφώσει μια ταυτότητα τελείως προσωπική. Οι θεωρίες αυτές δεν αναγνωρίζουν το φυλετικό διαχωρισμό σε άνδρες και γυναίκες ως αντικειμενικό γεγονός και στήνουν την πραγματικότητα με το κεφάλι κάτω και τα πόδια πάνω.

Εδώ φτάνει ο καπιταλισμός: Σε έναν ανορθολογισμό, στον οποίο, από την εκδοχή που η γυναίκα θεωρούνταν ως βιολογικά κατώτερη, περάσαμε στην κατάργηση ουσιαστικά των ιδιαίτερων βιολογικών χαρακτηριστικών των δύο φύλων. Το φύλο δεν καθορίζεται από την κοινωνία. Υπάρχει αντικειμενικά από τη φύση. Είναι άλλο πράγμα οι κοινωνικοί ρόλοι που δίνει η κοινωνία στα φύλα, χωρίς να ανατρέπονται οι βιολογικές διαφορές. Η μήτρα της ανισότητας είναι οικονομική και αυτή είναι που γεννάει αξίες και πρότυπα για τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας, που στηρίζουν το κοινωνικο-οικονομικό σύστημα.

Η αυτοδιάθεση και το δήθεν δικαίωμα της επιλογής του φύλου είναι ο μανδύας για να ντύσουν τις αναχρονιστικές θεωρίες τους για το ρόλο των γυναικών, για τη θέση τους στην κοινωνία. Καλλιεργούν αυταπάτες ότι η ανισοτιμία είναι αποτέλεσμα λαθεμένων πρακτικών και αντιλήψεων και όχι των εκμεταλλευτικών σχέσεων. Αντιμετωπίζουν το γυναικείο ζήτημα μόνο ως φυλετικό και όχι ως ταξικό με φυλετικά χαρακτηριστικά. Το αποκόβουν από την οικονομία, το σύστημα της εκμετάλλευσης και τις αρχές που το διέπουν. Αυτές οι θεωρίες αποτελούν κομμάτι των σάπιων αξιών με τις οποίες δηλητηριάζουν τη συνείδηση γυναικών και αντρών από την εργατική τάξη, τα λαϊκά στρώματα, στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος.

Οι απόψεις για την εξατομίκευση της ζωής, για την αυτοδιάθεση του σώματος επιδρούν στη διαμόρφωση της συνείδησης γυναικών και ανδρών του πώς βλέπουν τον εαυτό τους στην κοινωνία, του πώς βλέπουν τη ζωή. Εντέλει, με βάση αυτές τις θεωρίες, σημασία δεν έχει αν υφίστασαι εκμετάλλευση, αλλά αν εσύ θεωρείς ότι υφίστασαι. Στη λογική αυτή καλλιεργούν απόψεις ότι δεν υπάρχουν ταξικές αντιθέσεις, ότι τους εργάτες και τις εργάτριες δεν τους ενώνουν τα κοινά ταξικά συμφέροντα και η θέση τους στην παραγωγή. Αρα, η ενότητα χρειάζεται να οικοδομείται σε άλλη βάση, όπως στις κοινές αντιλήψεις απέναντι στο φύλο ή τα κοινά ηλικιακά χαρακτηριστικά.

Τέτοια κριτήρια, εκτός των άλλων, αποπροσανατολίζουν από το ποιος είναι ο κύριος αντίπαλος, άρα και η πάλη προς τα πού πρέπει να στραφεί. Υπονομεύουν τη συλλογική οργάνωση, τον αγώνα για τις σύγχρονες ανάγκες της νεολαίας σε σύγκρουση με τα μονοπώλια και την εξουσία τους. Στρέφουν ιδιαίτερα τη γυναίκα στην «ατομική επιλογή», στον «ατομικό δρόμο». Μέσα από αυτές τις θεωρίες παρουσιάζονται η εργατική τάξη, το κίνημα και το κόμμα της ως ξεπερασμένα, σε αντίθεση με τα «σύγχρονα» υποτίθεται κινήματα, αποπροσανατολίζοντας και προσπαθώντας να χειραγωγήσουν ιδιαίτερα τη νεολαία που ανήκει στην εργατική τάξη και τα λαϊκά στρώματα.

Εντέλει, το μόνο εργαλείο για να προσεγγίσουμε με αντικειμενικότητα και επιστημονική ακρίβεια το ζήτημα του φύλου δεν είναι παρά ο διαλεκτικός υλισμός, για τον οποίο ο άνθρωπος είναι ταυτόχρονα το προϊόν και το υποκείμενο της ιστορικής διαδικασίας και εξέλιξης. Τα φυσικά και τα κοινωνικά χαρακτηριστικά του ανθρώπου αποτελούν ένα ενιαίο όλο και δεν μπορούν να αντιπαρατεθούν ως ανεξάρτητα στοιχεία της προσωπικότητας. Η βιολογική και κοινωνική διάσταση δεν ταυτίζονται, αλλά ούτε και μπορούν να διαχωριστούν, καθώς τα βιολογικά χαρακτηριστικά, αναγκαίος όρος ύπαρξης των κοινωνικών, μεταβάλλονται σύμφωνα με τις αλλαγές στην κοινωνία. Ο άνθρωπος αλλάζοντας τον κόσμο του, αλλάζει και ο ίδιος.