Σημειώσεις και κριτικές παρατηρήσεις για το Λέοντα Τρότσκι

-Το σημείωμα γράφεται με την αφορμή της επετείου του θανάτου του Τρότσκι, μετά το χτύπημα που του έδωσε με ορειβατική αξίνα ο Ραμόν Μερκαντέρ. Περιορίζεται αντικειμενικά σε ορισμένες σύντομες εκτιμήσεις για κάποια επίμαχα σημεία, απέχοντας αρκετά από μια ολοκληρωμένη ανάλυση.

-Ο Τρότσκι γεννήθηκε στις 7 Νοέμβρη -με το καινούριο ημερολόγιο- κι είχε γενέθλια την ίδια μέρα με την Οχτωβριανή Επανάσταση, συνδέθηκε μαζί της ως επικεφαλής του Σοβιέτ της Πετρούπολης, θέση που είχε και στην επανάσταση του 1905. Ωστόσο με τους Μπολσεβίκους συνδέθηκε μόλις λίγους μήνες πριν τον Οχτώβρη για μερικά χρόνια -δέκα συνολικά, αν και η ρήξη είχε επέλθει πιο νωρίς.

Ήταν η πιο αναγνωρίσιμη μορφή της Επανάστασης μετά το Λένιν, επικεφαλής του Κόκκινου Στρατού κατά τη διάρκεια του εμφυλίου και της ιμπεριαλιστικής επέμβασης. Δεν είναι πάντως η μοναδική περίπτωση στην ιστορία επαναστάτη που στη συνέχεια ήρθε σε ρήξη με τους συντρόφους του. Ίσα-ίσα, αυτό είναι συχνό και μάλλον επαναλαμβανόμενο φαινόμενο, που είναι πιθανό να προκύψει και μελλοντικά -αν δε συμβαίνει και “νομοτελειακά” ως ένα βαθμό.

-Οι απόψεις του Τρότσκι κι η Αντιπολίτευσή του ηττήθηκαν επανειλημμένα και με πολιτικούς όρους στο Κόμμα των Μπολσεβίκων, σε μια περίοδο που ακόμα κι οι οπαδοί τους αναγνωρίζουν πως οι δημοκρατικές παραδόσεις ήταν ζωντανές, υπήρχε ουσιαστική αντιπαράθεση κι ανεμπόδιστη εσωκομματική συζήτηση. Εκτός κι αν κάποιος πιστεύει πως το κόμμα που είχε ηγηθεί της επανάστασης, ηγούνταν της οικοδόμησης και θα ήταν η ψυχή της αντιφασιστικής νίκης, δεν ήταν πια επαναστατικό και είχε εκφυλιστεί ήδη σε ένα γραφειοκρατικό μηχανισμό -δύσκολα θα πείσει όμως κάποιον άλλον πέρα από τον εαυτό του.

-Ο Τρότσκι επιτέθηκε στο σύνθημα της οικοδόμησης σοσιαλισμού σε μία χώρα, κάνοντας λόγο για αντιμαρξιστική θεωρία ενάντια στην ως τότε γραμμή και τις πεποιθήσεις των μπολσεβίκων, που περίμεναν το ξέσπασμα της επανάστασης στην Ευρώπη, ως βασικό στήριγμα και προοπτική για τη δική τους. Αφενός όμως η επανάσταση στις άλλες χώρες δε θα ερχόταν κατά παραγγελία, ούτε με εξαγωγή της από τη Σοβιετική Ρωσία, ιδίως σε μια περίοδο σχετικής σταθεροποίησης του καπιταλισμού, ενώ οποιαδήποτε άλλη γραμμή θα συνιστούσε καθαρό τυχοδιωκτισμό. Αφετέρου η αντίληψη του Τρότσκι υποτιμούσε αντικειμενικά την αναγκαιότητα αλλά πρωτίστως τις δυνατότητες οικοδόμησης (και όχι τελικής νίκης του σοσιαλισμού) στη Σοβιετική Ένωση, που στην τελικά δεν ήταν “μία μόνο χώρα” αλλά το ένα έκτο του πλανήτη.

-Το κείμενο της περίφημης “διαθήκης του Λένιν” έχει ως βασική επιδίωξη τη διαφύλαξη της ενότητας του κόμματος απέναντι σε έναν ήδη ορατό κίνδυνο και στην πραγματικότητα δεν είναι λιγότερο (επι)κριτικό για τον Τρότσκι -από ό,τι για το Στάλιν- διακρίνοντας, πέρα από τα αδιαμφισβήτητα χαρίσματά του, και την υπερβολική ροπή προς τη διοικητική πλευρά των πραγμάτων. Αυτό πρέπει να το συνεκτιμά κανείς όταν ο Τρότσκι αναφέρεται στο Στάλιν ως τον πατέρα της γραφειοκρατίας (που ταυτίζεται ακριβώς με αυτή τη γραφειοκρατική πλευρά) ή μιλάει για τις μεθόδους του “Σταλινισμού”.

-Ας μην ξεχνάμε πως αν ο Ζινόβιεφ και ο Κάμενεφ στράφηκαν αρχικά εναντίον του Τρότσκι ήταν μεταξύ άλλων γιατί φοβούνταν αυτόν περισσότερο, διέβλεπαν τις τάσεις βοναπαρτισμού του και τον θεωρούσαν ως το μεγαλύτερο κίνδυνο. Πολλοί αντίπαλοι των μπολσεβίκων, που βλέπουν ενδεχομένως με μεγαλύτερη συμπάθεια τον Τρότσκι, του θύμιζαν ωστόσο πως στράφηκε ουσιαστικά εναντίον του ο μηχανισμός και η “κόκκινη τρομοκρατία” που εξέθρεψε κι ο ίδιος, σημειώνοντας επίσης τη θέση του περί “στρατιωτικοποίησης των συνδικάτων” σε σχέση με το ρόλο τους στην παραγωγή, την εργατική δημοκρατία κτλ.

-Στη “Φάρμα των Ζώων” του φιλοτροτσκιστή -αλλά και αποδεδειγμένα πράκτορα των βρετανικών μυστικών υπηρεσιών- Τζορτζ Όργουελ, η στροφή των μπολσεβίκων στην κολεκτιβοποίηση, με τη σταδιακή εγκατάλειψη της ΝΕΠ, αναφέρεται αλληγορικά ως ένας μύλος, που ήταν ιδέα του Τρότσκι, αλλά την οικειοποιήθηκε ως δική του ο Στάλιν, θυμίζοντας πχ τα παράπονα της καθ’ ημάς Αντιπολίτευσης, που της κλέβει τις θέσεις και το πρόγραμμα η κυβέρνηση. Είναι μάλλον αστείο όμως να θεωρήσει κανείς αποκλειστική ιδέα του Τρότσκι αυτή την προγραμματική αρχή, καθώς η αντιπαράθεση αφορούσε μάλλον το χρονικό σημείο και τους ρυθμούς της -με εξαίρεση την ομάδα του Μπουχάριν που έβλεπε τη ΝΕΠ ως μια μακροχρόνια στρατηγική επιλογή για τη σοσιαλιστική οικοδόμηση με τη συμμετοχή και των πιο εύπορων τάξεων σε αυτή… Εξάλλου ο ίδιος ο Τρότσκι διαφώνησε στην πορεία με τον τρόπο της συγκεκριμένης εφαρμογής της στην πράξη -κι όχι με τη θέση αυτή καθαυτή- όταν συντελέστηκε.

-Η όξυνση της αντιπαράθεσης με τον Τρότσκι και τους οπαδούς του τα επόμενα χρόνια γιγαντώθηκε και θα ήταν λάθος να βλέπει κανείς μόνο τη μία πλευρά αυτής της σύγκρουσης και των υπερβολών της, που πρέπει να κρίνονται ούτως ή άλλως στο δοσμένο ιστορικό πλαίσιο. Σημειώνεται ενδεικτικά πως ο Τρότσκι υποτιμούσε φανερά το Στάλιν, θεωρώντας τον μια μετριότητα (!) που επιβλήθηκε στο κόμμα εκφράζοντας το στρώμα της ανερχόμενης γραφειοκρατίας και το αντεπαναστατικό Θερμιδώρ -την υποχώρηση δηλαδή της επανάστασης- ενώ τον αποκαλούσε υποτιμητικά “Ασιάτη”, σε αντίθεση πχ με τη δική του “ευρωπαϊκή” πολιτική κουλτούρα. Στο βιογραφικό του έργο για το Στάλιν μάλιστα λέει πως έβλεπε στα κίτρινα μάτια του το μίσος και το γεγονός πως αυτός (ο Στάλιν δηλ) είχε σκοτώσει το Λένιν…!

-Ο Τρότσκι υποστήριζε για την ΕΣΣΔ και την κοινωνική της φύση τη θεωρία του εκφυλισμένου εργατικού κράτους, που διατηρούσε ωστόσο τον ταξικό χαρακτήρα του και όσα θετικά απέρρεαν από αυτόν, χωρίς να ασπαστεί ποτέ μια ανάλυση περί “κρατικού καπιταλισμού” -κάτι που ήταν κι η αιτία για τη σύγκρουσή του με συντρόφους του από τη λεγόμενη 4η Διεθνή.

Η θέση του, ωστόσο, για την αντιγραφειοκρατική επανάσταση, που μπορεί να έβρισκε πρόσφορο έδαφος για να γίνει πράξη στις συνθήκες ενός επικείμενου πολέμου, ήταν ένα αγκάθι για τους Σοβιετικούς που επιθυμούσαν μια αρραγή ενότητα εν όψει της κρίσιμης σύγκρουσης και για αυτό αποφάσισαν να αντιμετωπίσουν προληπτικά και με δυναμικά μέσα έναν πιθανό κίνδυνο, μολονότι τον είχαν ήδη νικήσει πολιτικά.

-Από την άλλη, ο Τρότσκι δεν έκανε λόγο ούτε για σοσιαλισμό, θεωρώντας πως αυτός ταυτίζεται με την κατάκτηση ανώτερου επιπέδου παραγωγικότητας από τον καπιταλιστικό κόσμο κι ένα συνολικά ανώτερο τρόπο παραγωγής. Είναι ζήτημα πάντως γιατί δε θεωρείται παραγωγικά ανώτερη μια οικονομία που κατάφερε να μείνει αλώβητη από το οικονομικό κραχ και τη μεγάλη καπιταλιστική κρίση του 29′, που έκανε την ημιφεουδαρχική και καθυστερημένη Ρωσία παγκόσμια υπερδύναμη. Κι είναι ζήτημα αν αυτό κρίνεται μόνο με όρους παραγωγικότητας ή και με άλλα ποιοτικά χαρακτηριστικά.

-Με την ασφάλεια που μας παρέχει η χρονική απόσταση, μπορεί να πει κανείς πως κατανοεί μεν τους λόγους που η σοβιετική εξουσία απάλειψε τις ιστορικές αναφορές στον Τρότσκι και την παρουσία του σε κάποιες φωτογραφίες. Μακροπρόθεσμα όμως θα ήταν πιο γόνιμο κι εκπαιδευτικό για τις λαϊκές μάζες να εξοικειώνονται και με ένα τέτοιο ενδεχόμενο, να αντιλαμβάνονται πως κάποια κορυφαία κομματικά στελέχη μπορεί να περάσουν στο αντίπαλο στρατόπεδο και να μην τρέφουν τυφλή εμπιστοσύνη στα στελέχη και την ηγεσία του -κάτι που γύρισε μπούμερανγκ σε βάθος χρόνου.