Γάμοι και Οικογένειες

Το κείμενο που ακολουθεί είναι η μετάφραση από τα Ιταλικά δύο εκλαϊκευτικών ραδιοφωνικών εκπομπών του Ιταλού Ανθρωπολόγου Ούγκο Φαμπιέτι (Ugo Fabietti, 1950-2017). Οι εκπομπές   με τίτλους, αντίστοιχα, «Οικογένεια» και «Γάμος» μεταδόθηκαν από το Δεύτερο Κανάλι της Ιταλικής Ραδιοφωνίας (RAI Radio 2). Σε αυτές τις εκπομπές ο Φαμπιέτι περιγράφει διάφορους τύπους  γάμου και μορφές οικογένειας ανά τον Κόσμο. Εδώ έχει γίνει μια επιλογή από τη θεματολογία των δύο εκπομπών και κατά τη μεταφορά στον γραπτό λόγο έχει γίνει προσπάθεια να διατηρηθεί ο απλός και άμεσος προφορικός λόγος των ραδιοφωνικών εκπομπών.      

Στον δεσμό «Ποια είναι η ταυτότητά μας;» βρίσκεται η μετάφραση μιας ακόμη ραδιοφωνικής εκπομπής του Ούγκο Φαμπιέτι που προέρχεται από την ίδια σειρά εκπομπών.  

[Πολυανδρία στο Θιβέτ] Όταν οι πρώτοι Ευρωπαίοι έφτασαν στο Θιβέτ παρατήρησαν ότι οι οικογένειες συχνά συγκροτούνταν με έναν μάλλον παράξενο γι’ αυτούς  τρόπο. Για παράδειγμα, παρατήρησαν ότι μια γυναίκα μπορούσε να έχει πολλούς συζύγους, ενώ οι άντρες ήταν παντρεμένοι με μία μόνο γυναίκα. Αυτόν τον τύπο γάμου τον ονόμασαν πολυανδρία.

Όμως τα πράγματα έγιναν κατά έναν περίεργο τρόπο ακόμη πιο ενδιαφέροντα, όταν μια μέρα ένας Ανθρωπολόγος συνάντησε τρία αδέρφια που καλλιεργούσαν ένα χωράφι.  Καλλιεργούσαν το δικό τους χωράφι,  κι όταν ο Ανθρωπολόγος τούς ρώτησε για τις γυναίκες τους και οι τρεις τους έδειξαν προς το μέρος μιας γυναίκας που ήταν εκεί κοντά και δούλευε κι αυτή στο χωράφι. Τα τρία αδέρφια, λοιπόν, ήταν παντρεμένα με την ίδια γυναίκα.  

Ετούτη  είναι μια αληθινά  ασυνήθιστη περίπτωση γάμου, επειδή η γυναίκα δεν είναι απλώς παντρεμένη με πολλούς άνδρες, αλλά αυτοί οι άνδρες είναι επίσης αδέρφια. Στην πραγματικότητα, οι Ανθρωπολόγοι παρατήρησαν ότι συχνά αυτό το είδος γάμου ήταν πολύ διαδεδομένο μεταξύ των πληθυσμών του Θιβέτ, στα σύνορα με το Νεπάλ.

Τα παιδιά που γεννιούνται σε αυτόν τον τύπο οικογένειας, από τούτο τον τύπο γάμου, φωνάζουν «πατέρα» όλους τους συζύγους της γυναίκας,  ακόμα κι αν γνωρίζουν πολύ καλά ποιος είναι ακριβώς ο πατέρας τους. Και οι πατέρες τα φωνάζουν όλα «παιδιά» τους.

Ποιοι είναι όμως οι λόγοι γι’ αυτό το είδος γάμου; Μήπως επειδή υπάρχει έλλειψη γυναικών στην εν λόγω κοινωνία; Αυτή αρχικά ήταν μια υπόθεση.  Διαπιστώθηκε, εντούτοις, ότι δεν υπάρχει έλλειψη από γυναίκες  και ότι πολλές από αυτές προορίζονταν μέχρι όχι πολύ παλιά να γίνουν  βουδίστριες μοναχές στα μοναστήρια, ενώ άλλες γυναίκες που δεν παντρεύονταν είχαν παιδιά από σχέσεις που δεν αναγνωρίζονταν ως επίσημες, μα τα παιδιά  ήταν ενσωματωμένα στις οικογένειες. 

 Η εξήγηση που δόθηκε  γι’ αυτόν τον περίεργο γάμο μιας γυναίκας με τρία αδέρφια βασίζεται σε λόγους που έχουν να κάνουν με το περιβάλλον. Σε αυτά τα υψόμετρα, μην ξεχνάμε ότι οι άνθρωποι εκεί ζουν στα  4.000 μέτρα και ψηλότερα, η γη είναι πολύ λίγη επειδή δεν καλλιεργείται εύκολα λόγω του παγετού που επικρατεί για μεγάλο διάστημα του έτους, και έτσι τα άτομα τείνουν να παραμένουν στη γη που κληρονομούν. Αυτός είναι ένας τρόπος για να διασφαλιστεί ότι η περιουσία τους δεν θα κομματιαστεί, γεγονός το οποίο  θα οδηγούσε τελικά  στην απομάκρυνση κάποιων απογόνων από την πατρική γη, ενώ παράλληλα αυτοί θα είχαν δυσκολία να βρουν νέα καλλιεργήσιμα αγροτεμάχια. 

Υπολογίστηκε ότι από όλες τις γεννήσεις που αναλογούν σε κάθε μητέρα, επιβιώνουν, κατά μέσον όρο, τρία αρσενικά παιδιά.  Έτσι, εάν μια γυναίκα παντρευτεί τρία αδέρφια θα φέρει  με τη σειρά της στη ζωή τρία αγόρια που θα μπορούν έτσι να κληρονομήσουν την πατρική γη, αποφεύγοντας τον κίνδυνο του κατακερματισμού της. Εν ολίγοις, πρόκειται για έναν τρόπο να διασφαλιστεί ότι τα μέλη της οικογένειας δεν θα χάσουν την πηγή του βιοπορισμού τους ή δεν θα αναγκαστούν να αντιμετωπίσουν πολύ δύσκολες καταστάσεις για να επιβιώσουν. Ακούγεται μάλλον ασυνήθιστος αλλά  είναι ένας τρόπος επίλυσης του προβλήματος. 

[Οι Ναΐρ της Νότιας Ινδίας] Θα αφήσουμε τώρα το Θιβέτ και θα περάσουμε  στην Ινδία. Κι εδώ βρισκόμαστε αντιμέτωποι με αυτήν την περίεργη για εμάς  μορφή γάμου που ονομάζεται πολυανδρία, δηλαδή την ένωση μιας  γυναίκας με πολλούς άντρες. Το παράδειγμα που θα ήθελα να αναφέρω εδώ αφορά έναν πληθυσμό της Νότιας Ινδίας που ονομάζεται Ναΐρ (Nair).

Το όνομα μάλλον δεν σας λέει πολλά, αλλά για τους Ανθρωπολόγους ετούτοι οι Ναΐρ είναι πολύ σημαντικοί,  επειδή η κοινωνία τους βασίζεται, ας πούμε, σε ομάδες συγγενών. Θα μπορούσαμε να  ονομάσουμε οικογένειες αυτές τις ομάδες συγγενών που συνδέονται μεταξύ τους με κοινή καταγωγή μέσω της μητρικής γραμμής. Δηλαδή, η  καταγωγή τους δεν καθορίζεται διαμέσου του πατέρα,  αλλά της μητέρας.  

 Τα μέλη αυτών των ομάδων κατέχουν τη γη από κοινού. Πρόκειται για ομάδες σχεδόν αυτάρκεις, αλλά τα μέλη τους είναι υποχρεωμένα να παντρευτούν άτομα από άλλες παρόμοιες ομάδες. Με άλλα λόγια, δεν μπορούν να παντρευτούν μεταξύ τους. Και γι’ αυτό, έχουν επινοήσει ένα πραγματικά περίεργο σύστημα. Περίεργο, τουλάχιστον, για εμάς. Όταν, για παράδειγμα, τα κορίτσια φτάνουν στο κατώφλι της εφηβείας, οργανώνεται μια τελετή με την οποία τους δίνεται η άδεια να έχουν σεξουαλικές σχέσεις με άνδρες από άλλες ομάδες. Οι σχέσεις που μπορούν να έχουν οι κοπέλες θα μπορούσαν ίσως να αντιστοιχούν  σε κάτι συναφές με τον γάμο, αλλά στην πραγματικότητα δεν είναι έτσι.

Αν με τον όρο γάμος εννοούμε την ένωση μιας γυναίκας με έναν άνδρα, η οποία αναγνωρίζεται επίσημα και μπορεί να λυθεί εξίσου επίσημα,  ετούτο το είδος σχέσης που έχουν οι κοπέλες των Ναΐρ  με άντρες από άλλες ομάδες δεν είναι ακριβώς γάμος. Επειδή, παρόλο που η κοπέλα σε αυτή την περίπτωση μπορεί να έχει πολλαπλές σχέσεις με πολλούς άνδρες ταυτόχρονα, αυτοί οι άντρες δεν αναλαμβάνουν καμία υποχρέωση απέναντί της  ούτε έχουν δικαιώματα στα παιδιά, όταν γεννηθούν.  Μα ούτε η κοπέλα δεσμεύεται από υποχρεώσεις, ούτε μπορεί να διεκδικήσει δικαιώματα απέναντι στους άντρες με τους οποίους έχει σχέσεις.

 Αλλά μπορεί, κάποια στιγμή, ένας ή περισσότεροι  από τους άντρες αυτούς  να αρχίσουν να έχουν μόνιμη σχέση με τη νεαρή, και τότε η κατάσταση πρέπει γίνει πιο επίσημη και να υπογραμμιστεί με δώρα σε ορισμένες περιόδους του χρόνου κι από επισκέψεις που γίνονται τακτικά.

Αυτό που παρατηρείται, λοιπόν, είναι ότι περισσότεροι του ενός άνδρες μπορούν να έχουν το δικαίωμα να έχουν σεξουαλικές σχέσεις με μια γυναίκα όταν θέλουν και να εμφανίζονται στο σπίτι της όταν το κρίνουν σκόπιμο. Όμως, όταν μια γυναίκα μείνει έγκυος, ο άντρας πρέπει να αναγνωρίσει την πατρότητα του παιδιού. Αν πράγματι είναι ο πατέρας ή όχι, μπορεί να μην εξακριβώνεται, αλλά το σημαντικό είναι ότι  η πατρότητα πρέπει να αναγνωριστεί. 

Τα παιδιά θα παραμείνουν υπό την αποκλειστική ευθύνη της οικογένειας της μητέρας και ο άντρας θα συνεχίσει να συχνάζει στο σπίτι της μητέρας, αλλά δεν θα έχει κανένα καθήκον απέναντι στα παιδιά.

 Εν ολίγοις,  όλες οι μορφές γάμου που έχουμε εξετάσει μέχρι τώρα θέτουν σοβαρά σε δοκιμασία  κάθε αξίωση να οριστεί ο θεσμός της οικογένειας ως κάτι φυσικό. Πρόκειται για θεσμούς κοινωνικούς που σίγουρα ανταποκρίνονται, όπως είπε ο διάσημος ανθρωπολόγος Μαλινόφσκι, στην ανάγκη να υπάρχει πολιτισμική ρύθμιση της βιολογικής αναπαραγωγής. Όμως η φύση δεν μας λέει πώς πρέπει να ρυθμιστεί η αναπαραγωγή. Βέβαια, δεν υπάρχουν άπειροι τρόποι για να επιτευχθεί αυτός ο σημαντικός κοινωνικός σκοπός, εντούτοις οι τρόποι είναι πολυάριθμοι, περίπλοκοι και κυρίως διαφορετικοί.

[Ο Μαλινόφσκι και τα νησιά Τρόμπριαντ στη Νέα Γουινέα] Περί τα τέλη Αυγούστου 1914, ένας ψηλός, αδύνατος, νεαρός άνδρας, ντυμένος στα λευκά, λίγο φαλακρός και φορώντας ένα ζευγάρι στρογγυλά γυαλιά με μεταλλικό επιχρυσωμένο σκελετό, βρισκόταν πάνω σε ένα αυστραλιανό πλοίο  που έπλεε κατά μήκος των ακτών της Νέας Γουινέας.

 Το όνομά του ήταν Μπρόνισλαβ Μαλινόφσκι (Bronislav Malinowski, 1884-1942), είχε  γεννηθεί στην Κρακοβία της Πολωνίας και ήταν απόφοιτος Φυσικής.  Έτυχε όμως να διαβάσει κάποια βιβλία Ανθρωπολογίας και παθιάστηκε  τόσο πολύ με αυτή την επιστήμη, τόσο νέα και τόσο διαφορετική σε σύγκριση με ό,τι είχε ασχοληθεί μέχρι τότε, που μετακόμισε στη Λειψία της Γερμανίας όπου σπούδασε Ανθρωπολογία και Ψυχολογία για μερικά χρόνια, και στη συνέχεια πήγε  στο Λονδίνο, όπου απέκτησε διδακτορικό υπό την καθοδήγηση λαμπρών μυαλών της εποχής.

Το 1914, είχε σταλεί στην Αυστραλία για  να συμμετάσχει σε ένα συνέδριο Ανθρωπολογίας. Αλλά όταν βρέθηκε εκεί, τα κανόνια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου είχαν αρχίσει να βροντούν κάτω από τον ουρανό της Ευρώπης. Το πρόβλημα ήταν ότι ο Μαλινόφσκι όχι μόνο βρισκόταν μακριά από την Ευρώπη, αλλά ήταν  Πολωνός κι επομένως υπήκοος της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας, κι ως εκ τούτου εχθρός των Άγγλων και της Αυστραλίας που τότε ήταν τμήμα της Βρετανικής Αυτοκρατορίας.

Οι αυστραλιανές αρχές θα όφειλαν  να τον είχαν φυλακίσει, να τον είχαν τουλάχιστον  θέσει υπό περιορισμό και οπωσδήποτε υπό έλεγχο.  Αλλά οι Αυστραλοί του επέτρεψαν ευγενικά να γυρίζει στα νησιά του Ειρηνικού με την πεποίθηση ότι ένας παράξενος τύπος που μελετούσε αγρίους, δεν θα μπορούσε τελικά να είναι  πολύ επικίνδυνος.

Τέλος πάντων, άλλες εποχές τότε. Έτσι, η αυστραλιανή αστυνομία, όχι μόνο έκανε καλά να μην τον πειράξει, αλλά πρόσφερε στη γνώση των ανθρώπινων πολιτισμών μία από τις μεγαλύτερες χάρες που της έχουν γίνει ποτέ. Κι επέτρεψε στον Μαλινόφσκι να αποκτήσει, ως επιτόπιος ερευνητής  Ανθρωπολόγος, μια συναρπαστική εμπειρία, διότι επέτυχε εξαιρετικά αποτελέσματα σχετικά με τη μελέτη της ζωής των πληθυσμών που ζουν σε ένα μικρό κοραλλιογενές αρχιπέλαγος,  ανατολικά της Νέας Γουινέας, τα νησιά  Τρόμπριαντ (Trobriand  Islands).

Ο Μαλινόφσκι μελέτησε την οικονομία, την κοινωνική ζωή, τη μαγεία, τη θρησκεία των κατοίκων των νησιών Τρόμπριαντ. Και είχε φανταστικές εμπειρίες γιατί ταξίδεψε μαζί τους στον ωκεανό, συμμετείχε στις τελετές τους, τους παρατηρούσε καθώς καλλιεργούσαν τα χωράφια τους. Εν ολίγοις, μπήκε τόσο πολύ μέσα στη ζωή αυτών των πληθυσμών ώστε έφτασε στο ακόλουθο συμπέρασμα που έχει μείνει σχεδόν ως ρητό: όταν θέλετε να παρατηρήσετε έναν πληθυσμό πρέπει να συμμετέχετε στη ζωή του. 

Η ενεργός και δια ζώσης παρατήρηση  είναι στην πραγματικότητα must, όπως θα λέγαμε σήμερα, για κάθε Ανθρωπολόγο. Όταν ο Μαλινόφσκι επέστρεψε στην Αγγλία, μετά από πέντε χρόνια εκτός συνόρων,  ήταν αμέσως φανερό πως θα γινόταν ένας σταρ. Άρχισε, πράγματι, να βγάζει πολλά βιβλία, το ένα βιβλίο μετά το άλλο, τα οποία έχουν παραμείνει διάσημα, όχι μόνο μεταξύ των επαγγελματιών του χώρου,  αλλά και ενός αρκετά ευρέος και πολυάριθμου κοινού.

Το πιο σημαντικό και πιο γνωστό βιβλίο του τιτλοφορείται  “Αργοναύτες του Δυτικού Ειρηνικού” (1922) και παραμένει το πιο διάσημο απ’ όλα, διότι σε αυτό το βιβλίο ο Μαλινόφσκι περιέγραψε μια περίπλοκη διαδικασία οικονομικής ανταλλαγής  που ταυτόχρονα ήταν όμως  μια τελετουργική και εμπορική διαδικασία,  και η οποία λάμβανε χώρα περιοδικά μεταξύ των κατοίκων των νησιών Τρόμπριαντ, αλλά και μεταξύ αυτών και των κατοίκων άλλων αρχιπελάγων που βρίσκονται σε απόσταση εκατοντάδων χιλιόμετρων. Οι κάτοικοι των Τρόμπριαντ διέσχιζαν τη θάλασσα  με τα κανό τους και μάλιστα ο Μαλινόφσκι συμμετείχε σε αυτές τις αποστολές. 

Όπως ήδη αναφέραμε, ο Μαλινόφσκι μπήκε βαθιά μέσα στη ζωή των κατοίκων των Τρόμπριαντ, και μελέτησε τις μαγικές και θρησκευτικές εκδηλώσεις, τις τεχνικές πλοήγησης και του ψαρέματος. Μελέτησε όμως και κάτι που ήταν εντελώς σκανδαλώδες για την εποχή του, τις σεξουαλικές τους συνήθειες.

Η μελέτη σχετικά με  τις σεξουαλικές συνήθειες των αγρίων, όπως τους αποκαλούσε τότε ο ίδιος, τον βοήθησε να συγκρίνει την κατάσταση των κατοίκων των Τρόμπριαντ  με τις θεωρίες ενός Ευρωπαίου επιστήμονα, που ήταν ήδη παγκοσμίως γνωστός εκείνη την εποχή, του Σίγκμουντ Φρόυντ,  του πατέρα της ψυχανάλυσης.

Έχετε σίγουρα ακούσει για το  Οιδιπόδειο σύμπλεγμα.  Ο όρος προέρχεται από το όνομα του μυθικού βασιλιά της Θήβας που σκότωσε εν αγνοία του τον πατέρα του και μετά εξίσου εν αγνοία του παντρεύτηκε τη μητέρα του. Ο Φρόιντ ονόμασε Οιδιπόδειο σύμπλεγμα την ασυνείδητη σεξουαλική επιθυμία του παιδιού για τον γονέα του αντίθετου φύλου σε συνδυασμό με την  ασυνείδητη επιθυμία του να εξαλείψει τον γονέα του ίδιου φύλου. Με λίγα λόγια, να μπει στη θέση του.

Ωστόσο, ο Μαλινόφσκι αντιπαρέβαλε αυτή τη θεωρία με την πραγματικότητα των νησιωτών του, των κατοίκων των Τρόμπριαντ. Σε αυτούς, είπε ο Μαλινόφσκι, δεν υπάρχει κανείς Οιδίποδας. Με ποια έννοια; Επειδή ανάμεσά τους, αντίθετα με τη Δύση όπου εκείνη την εποχή και πολύ περισσότερο απ’ ό,τι σήμερα η εξουσία του πατέρα ήταν σχεδόν αδιαμφισβήτητη,  η καταγωγή τους δεν καθορίζεται διαμέσου των ατόμων του αρσενικού αλλά του θηλυκού φύλου. 

Τώρα, συνέπεια τούτου είναι ότι σε κοινωνίες του τύπου αυτού τα παιδιά ενός ζευγαριού ανήκουν στην οικογένεια της μητέρας. Για παράδειγμα, ένας νέος  κληρονομεί από τον αδερφό της μητέρας του, όχι από τον ίδιο του τον πατέρα, και ο αδερφός της μητέρας του ασκεί εξουσία πάνω του, μια εξουσία που πρέπει να είναι απόλυτα σεβαστή. 

Ο πατέρας, λοιπόν, στα νησιά Τρόμπριαντ, σε αντίθεση με την Ευρώπη του Σίγκμουντ Φρόυντ, είναι μια φιγούρα με την οποία το αγόρι διατηρεί, ας πούμε, μια σχέση που χαρακτηρίζεται από στοργή, παιχνίδι και φιλία. Ακριβέστερα, ο πατέρας στα νησιά Τρόμπριαντ δεν θεωρείται καν τέτοιος, διότι  στο κάτω-κάτω τα παιδιά πιστεύεται ότι είναι η μετενσάρκωση των πνευμάτων των προγόνων της μητέρας.

Όπως είπε ο Μαλινόφσκι, στα νησιά Τρόμπριαντ  δεν υπάρχει σύγκρουση μεταξύ πατέρα και γιου, δεν υπάρχει η καταπιεσμένη επιθυμία του γιού να εξοντώσει τον πατέρα του και να παντρευτεί τη μητέρα του. Αντί αυτού, είπε ο Μαλινόφσκι,  υπάρχει η επιθυμία να παντρευτεί την αδερφή του και να σκοτώσει τον θείο του από τη μεριά της μητέρας του.

                                                              – / – 

Ένας Ανθρωπολόγος, που έφυγε από τη ζωή πριν από μερικά χρόνια, ο Κλίφορντ Γκέρτζ (Clifford James Geertz, 1926-2006), είπε κάποια στιγμή ότι οι  Ανθρωπολόγοι  είναι  πραματευτές κατάπληξης. Με ποια έννοια; Με την έννοια  ότι  οι Ανθρωπολόγοι είναι  συχνά σε θέση να προσφέρουν στο κοινό -που μπορεί να αποτελείται από φοιτητές μα επίσης να πρόκειται για  το ευρύ κοινό- πληροφορίες για πράγματα και καταστάσεις  πολύ πιο παράξενες και μακρινές σε σχέση με ό,τι ο καθένας μας  είναι συνηθισμένος,  που τον αφήνουν με το στόμα ανοικτό.  

[Θεσμός Επίκληρου] Λαμβάνοντας υπόψη τι συνέβαινε στο παρελθόν, σε ορισμένους λαούς, όσον αφορά  θέματα γάμου και οικογένειας και τι συμβαίνει σήμερα μεταξύ άλλων, σκεφτείτε ότι στην Αρχαία Ελλάδα υπήρχε ο θεσμός της Επίκληρου, σύμφωνα με τον οποίον,  μετά τον θάνατο του πατέρα που είχε κόρες αλλά κανέναν γιο,  μία από τις κόρες του προβλεπόταν να δοθεί σε έναν άνδρα, με σκοπό τα αρσενικά παιδιά που θα γεννιούνταν από τον γάμο να γίνουν νόμιμοι κληρονόμοι της  οικογένειας του πατέρα.  

[Γάμος με το φάντασμα] Μια άλλη σχετική περίπτωση είναι αυτό που οι Ανθρωπολόγοι ονόμασαν «γάμο με το φάντασμα», ο οποίος μερικές φορές απαντάται  μεταξύ των Νούερ (Nuer) του Σουδάν.

Όταν οι πρώτοι περιηγητές συνάντησαν τους Νούερ έψαχναν τις πηγές του Νείλου. Οι Νούερ ζουν  στον Λευκό Νείλο  κι εκείνη την εποχή, τον 19ο αιώνα,  ήταν μια  περιοχή ελάχιστα γνωστή. Πίστευαν, λοιπόν, πως  διασχίζοντας την περιοχή των Νούερ θα έφταναν στις μυθικές πηγές του Νείλου. 

Οι Νούερ εξακολουθούν ακόμη και σήμερα να είναι κτηνοτρόφοι -εκτρέφουν βοοειδή- και γεωργοί. Για να έρθουμε στο θέμα μας, τα παιδιά ενός ζευγαριού Νούερ ανήκουν πάντα στην οικογένεια του πατέρα. Η απόκτηση παιδιών, ιδιαίτερα αγοριών, είναι γεγονός μεγάλης σημασίας,  σε σημείο που, αν ένας άνδρας πεθάνει χωρίς παιδιά ή πριν παντρευτεί, λαμβάνονται μέτρα. Για παράδειγμα, αν ένας άνδρας πεθάνει πριν παντρευτεί, κάποιος που μπορεί να είναι συγγενής του, ένας αδελφός ή ξάδερφός του, παντρεύεται μια γυναίκα στο όνομα του αποθανόντος και τα παιδιά που γεννιούνται από αυτή την ένωση θεωρούνται από κάθε άποψη παιδιά του νεκρού άνδρα. Ιδού γιατί ονομάζεται «γάμος με το φάντασμα»!

[Γάμος μεταξύ γυναικών] Ίσως, όμως, η πιο παράξενη περίπτωση είναι ο γάμος μεταξύ γυναικών που συμβαίνει, αν και αρκετά σπάνια, στους Ίγκμπο (Igbo) της Νιγηρίας, αλλά και μεταξύ άλλων λαών της Αφρικής.  Αυτός ο τύπος γάμου δεν βασίζεται  σε μια ομοφυλοφιλική σχέση, όπως συμβαίνει σε ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες, αλλά ανταποκρίνεται σε μια συγκεκριμένη ανάγκη που αισθάνονται οι γυναίκες στις συγκεκριμένες κοινωνίες. 

Πρόκειται για την ανάγκη  απόκτησης παιδιών και η επίτευξη έτσι πλήρους κοινωνικής ταυτότητας. Στην πραγματικότητα, υπάρχουν πολλές κοινωνίες στις οποίες η απόκτηση παιδιών είναι απαραίτητη, ώστε οι γυναίκες να θεωρούνται ολοκληρωμένες.

Τι συμβαίνει λοιπόν σε αυτές τις κοινωνίες; Όταν ο σύζυγος ανακαλύπτει ότι είναι στείρος, η γυναίκα καταφεύγει συχνά στη μοιχεία, σε συμφωνία ίσως  με τον σύζυγό της. Διότι είναι τόσο σημαντικό να κάνουν παιδιά που μπαίνουν σε εφαρμογή κι αυτά τα συστήματα. Αλλά, αυτό το τέχνασμα, προφανώς, δεν μπορεί να είναι η λύση στην  περίπτωση που η γυναίκα είναι στείρα.

Ορίστε, λοιπόν, που σε κάποιους πληθυσμούς, όπως είναι οι Ίγκμπο της Νιγηρίας, μια στείρα γυναίκα μπορεί να χωρίσει και, ακριβώς επειδή είναι στείρα να θεωρείται, όπως λένε, ίδια με έναν άντρα. Βλέπετε εδώ τη σημασία που αποδίδεται στη γυναικεία γονιμότητα. Διότι οι άνδρες δεν θεωρούνται καθαυτού γόνιμοι. Μπορεί να είναι από τεχνική άποψη, μα όχι σύμφωνα με την ιδέα που έχουν αυτοί οι πληθυσμοί για τη γονιμότητα. Συμβαίνει, λοιπόν, ότι μια γυναίκα στείρα μπορεί να παντρευτεί μια άλλη γυναίκα, κατόπιν  να επιλέξει έναν άντρα, ίσως σε συμφωνία με τη γυναίκα που παντρεύτηκε, και να τον βάλει να ενωθεί με αυτήν που είναι επίσημα η σύζυγός της. Τότε τα παιδιά που γεννιούνται από τη σχέση της συζύγου της με αυτόν τον άνδρα  γίνονται νόμιμα τέκνα της γυναίκας-αρσενικού συζύγου και ανήκουν στην (αρχική) οικογένειά της.

Δεν είναι στις προθέσεις μας όλη αυτή η κουβέντα να προσβάλει όσους πιστεύουν ότι, τέλος πάντων,  στον γάμο υπάρχει και η διάσταση του έρωτα. Ωστόσο, είναι πολύ δύσκολο να κατανοήσουμε πώς μπορεί να εννοηθεί ο έρωτας σε κοινωνίες που, για παράδειγμα, δεν ήρθαν σ επαφή με το ιδεώδες του ρομαντισμού και πριν από αυτό με την ιδέα της μεσαιωνικής ιπποτικής αγάπης.  Διότι όλη η αντίληψή μας για τον έρωτα, ακόμα κι αν δεν έχουμε διαβάσει ποτέ ρομαντικούς συγγραφείς ή μεσαιωνικούς ποιητές, διαμορφώνεται από αυτό που έφτασε σιγά-σιγά σε εμάς, περνώντας  από γενιά σε γενιά. Από την άλλη μεριά, όμως, ας μην αυταπατώμαστε ότι σε μας τα πράγματα είναι ρόδινα, διότι  όλοι έχουμε ακούσει λίγο πολύ ιστορίες για γάμους από όφελος, για αποκατάσταση (σ.μ. της τιμής) ή από συμφέρον. 

Και για να φτάσουμε στο τέλος αυτής της συζήτησης, μπορούμε να πούμε ότι όλες αυτές οι περίεργες καταστάσεις που περιγράψαμε θα πρέπει να μας κάνουν να αναλογιστούμε τον δημόσιο διάλογο που γίνεται στην Ευρώπη και τη Δύση, πολύ συχνά με ένταση, γύρω από ζητήματα όπως τα περίφημα σύμφωνα συμβίωσης και τους γάμους μεταξύ ομοφυλοφίλων. Εν ολίγοις, αυτά είναι θέματα της  ημερήσιας διάταξης και αντιπροσωπεύουν σημαντικές μεταβλητές του μεγάλου φάσματος ποικιλομορφίας και ετερογένειας που μας προσφέρει η ανθρώπινη εμπειρία. 

 

Σημειώσεις

[1] O Ούγκο Φαμπιέτι (Ugo Fabietti, 1950-2017) υπήρξε μια σημαντική προσωπικότητα στην Πολιτισμική Ανθρωπολογία. Σπούδασε Φιλοσοφία στο Μιλάνο και την Παβία, και Ανθρωπολογία στο Παρίσι. Δίδαξε στα Πανεπιστήμια του Τορίνου, της Παβίας, ενώ για πολλά χρόνια μέχρι τον θάνατό του, υπήρξε καθηγητής πρώτα στο Πανεπιστήμο της Φλωρεντίας και κατόπιν στο Πανεπιστήμιο του Μιλάνου (Μιλάνο-Μπικόκα). Αφιερώθηκε επί σειρά ετών στην επιτόπια έρευνα. Μελέτησε τη ζωή και τις συνήθειες των Βεδουίνων που ζουν στη  βόρεια Σαουδική Αραβία, φιλοξενούμενος από τους εκεί πληθυσμούς, για δύο χρόνια. Για μεγάλα διαστήματα, καθόλη τη δεκαετία του ’80, έζησε μαζί με νομαδικούς πληθυσμούς στο Ιράν, στο Πακιστάν και στη Βόρεια Αφρική. Δημοσίευσε πολλά βιβλία, μεταξύ αυτών εξειδικευμένα εγχειρίδια αλλά και  βιβλία για το ευρύτερο κοινό σχετικά με θέματα της επιστήμης της Ανθρωπολογίας και της Εθνογραφίας. 

Για τρεις εβδομάδες, την άνοιξη του 2008, ο Ούγκο Φαμπιέτι έδωσε μια σειρά από είκοσι καθημερινές εκλαϊκευτικές εκπομπές στο  Δεύτερο Κανάλι της Ιταλικής Ραδιοφωνίας (RAI Radio 2). Σε αυτές τις εκπομπές, με τρόπο γλαφυρό και με χαρακτηριστική  αμεσότητα λόγου,  έθιξε αρκετά από τα βασικά θέματα της Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας. Η σειρά των ραδιοφωνικών εκπομπών, δύο από τις οποίες παρουσιάσαμε εδώ, είχε γενικό τίτλο  «Χωρίς Όρια».  

[2] Ο πληθυσμός των Ναΐρ εκτιμάται ότι αποτελεί περίπου το 15%  του συνολικού πληθυσμού της Πολιτείας της Κεράλα στη Νότια Ινδία και αριθμεί περί τα 4,5 εκατομμύρια ανθρώπους. 

[3] Οι Ίγκμπο ζουν κυρίως στην νοτιοανατολική Νιγηρία και αριθμούν περισσότερους από είκοσι  εκατομμύρια ανθρώπους.  Πολλά μέλη των Ίγκμπο είναι χριστιανοί (κυρίως καθολικοί) μα τα θρησκευτικά τους πιστεύω είναι εν τέλει αποτέλεσμα συγχρωτισμού των δοξασιών της  χριστιανικής θρησκείας με τοπικές παραδοσιακές πολυθεϊστικές και πνευματιστικές δοξασίες.  (Ο αγγλικός όρος για τον «γάμο με το φάντασμα» είναι “ghost marriage”).  

[4] Ο θεσμός της Επίκληρου στο Αρχαίο Αττικό Δίκαιο και γενικότερα στην Αρχαία Ελλάδα αφορούσε τις επίσημα προβλεπόμενες διαδικασίες που έπρεπε να ακολουθηθούν για τη διατήρηση της κυριότητας της οικογενειακής περιουσίας από αρσενικά μέλη της οικογένειας στην περίπτωση κατά την οποία ο  εκλιπών πατέρας δεν είχε γιους  αλλά  μόνον κόρες. Ο θεσμός αυτός και οι εφαρμογές του στις ιδιαίτερες περιπτώσεις είναι ένα αρκετά σύνθετο ζήτημα.
Δες, για παράδειγμα, Claude Mossé, «Η γυναίκα στην Αρχαία Ελλάδα», μτφρ. Αθαν. Δ. Στεφανής, Εκδ. Παπαδήμας 3η εκδ. (2002) [τίτλ. πρωτ. “La Femme dans la Grèce antique” Ed. Albin Michel (1983)]. Πιο διεξοδική ανάλυση του θεσμού της Επίκληρου μπορεί να αναζητηθεί στις ακόλουθες εκδόσεις: David M. Schaps, “Economic Rights of Women in Ancient Greece“, Ed. Edinburgh University Press (1979) και  Bonnie MacLachlan, «Women in Ancient Greece – A source book», Ed. Continuum Books (2012).

[5] Ο πληθυσμός των Νούερ είναι περί τα 1,7 εκατομύρια που ζουν κυρίως στις περιοχές το Νότιου Σουδάν, αλλά και στην Αιθιοπία. Σχεδόν στην ολότητα του ο πληθυσμός των Νούερ, ως προς τη θρησκεία, ακολουθεί παραδοσιακές θρησκευτικές δοξασίες.   

Εικόνα: Jan Brueghel o πρεσβύτερος (1568-1625), Ο γάμος του Πηλέα και της Θέτιδας (Εθνική Πινακοθήκη Δανίας)

[Απομαγνητοφώνηση, Μετάφραση & Σημειώσεις – Π.Δ.]