Γιατί είναι λάθος να προσπαθήσουμε να επιχειρηματολογήσουμε για τον καπιταλισμό μέσω της εντροπίας

Πρόσφατα δημοσιεύθηκε στην παρούσα ιστοσελίδα μια σειρά άρθρων που αφορούν την εντροπία ¹ .

(Τα άρθρα του Στάθη Γεωργούλη είναι τα εξής

Τι είναι η εντροπία και γιατί πρέπει να μας ενδιαφέρει; (1)
Η σχέση της εντροπίας με τους ζώντες οργανισμούς (2)
Εντροπία και οικονομικά συστήματα (3)
Εντροπία: Ο φονιάς του καπιταλισμού; (4) )

Στα άρθρα αυτά – προφανώς με καλές προθέσεις – στοιχειοθετείται από τον Σ.Γ μια αντικαπιταλιστική επιχειρηματολογία η οποία έχει πολλά θετικά σημεία. Το βασικό σημείο εστίασης είναι η αλόγιστη καταστροφή του περιβάλλοντος ως απότοκο της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Δυστυχώς όμως, παρά τις καλές προθέσεις του γράφοντος, γίνεται μια σειρά θεωρητικών λαθών τα οποία είτε κάνουν πιο αδύναμα τα επιχειρήματα που αναπτύσσονται είτε προέρχονται από αστικές ιδεολογίες και αν αναπτυχθούν περαιτέρω καταλήγουν στην αντίδραση. Το βασικό λάθος όμως, όπως θα επιχειρήσω να αποδείξω, είναι μεθοδολογικό και βασίζεται στο γεγονός πως ο τρόπος ανάπτυξης ενός εξαιρετικά σύνθετου ζητήματος, όπως η σχέση ανθρώπου-φύσηw, είναι αδύνατον να γίνει στη βάση μιας γραμμικής/μεταφυσικής λογικής αλλά είναι αναγκαία η χρήση του διαλεκτικού υλισμού – της μεθόδου που θεμελίωσαν οι “μπαμπάδες” μας (Κ. Μαρξ, Φ. Ένγκελς) και την εξέλιξαν μετέπειτα γενιές αξιόλογων θεωρητικών του Μαρξισμού.

Μορφές κίνησης της ύλης και αναγωγισμός

Βασική αρχή του διαλεκτικού υλισμού είναι ότι η κίνηση είναι ο τρόπος ύπαρξης της ύλης. Οι έννοιες “κίνηση” και “ύλη” είναι σχεδόν αξεδιάλυτες στα πλαίσια αυτής της κοσμοθεωρίας. Οτιδήποτε υπάρχει βρίσκεται σε διαρκή εξέλιξη και κίνηση. Η σύγχρονη φυσική έχει αποδείξει ότι ακόμα και ο “άδειος χώρος’ στην πραγματικότητα” πρέπει να εκλαμβάνεται ως ένα διαρκώς κινούμενο υλικό που δημιουργεί εσωτερικά διαταραχές των διάφορων πεδίων. Για μια επίδειξη του πως αντιλαμβάνεται η σύγχρονη φυσική τον “άδειο” χώρο δες εδώ: https://www.youtube.com/watch?v=H-GnwnEnLCA

Βεβαίως ως κίνηση δεν νοείται μόνο η απλή μετατόπιση, η μηχανική κίνηση. Η ύλη διαρκώς εξελίσσεται και γεννάει μέσω εσωτερικών αντιθέσεων ανώτερες μορφές κίνησης και οργάνωσης. Η διάκριση “ανώτερων” και “κατώτερων” μορφών κίνησης στα πλαίσια του διαλεκτικού υλισμού γίνεται στη βάση της λογικής που πάει από τις πιο απλές στις πιο σύνθετες μορφές. Για παράδειγμα η εξέλιξη των ειδών ως μορφή κίνησης προϋποθέτει και εμπερικλείει την μηχανική, τη φυσική, τη χημεία, τη βιολογία ως μορφές κίνησης. Οι γενιές στρουθοκαμήλων με ψηλότερο λαιμό από τις προ-προ-προ-γιαγιάδες τους είχαν παράλληλα υπάρξει ως οργανωμένα συστήματα κυττάρων στα οποία συμβαίνουν βιοχημικές διεργασίες, οι οποίες με τη σειρά τους εμπεριέχουν την κίνηση απειράριθμων ηλεκτρονίων που περιγράφονται από τη διαφορική εξίσωση του Σρόντιγκερ (ή του Ντιράκ αν θέλουμε να είμαστε πιο ακριβείς).

Βλέπουμε λοιπόν ότι η ζωή ως κίνηση εμπερικλείει όλες τις κατώτερες μορφές κίνησης (μηχανική, φυσική, χημική). Περαιτέρω, ως ανώτερη μορφή κίνησης εμφανίζεται η κίνηση των κοινωνιών που αποτελείται από ζώντες οργανισμούς, οι οποίοι δρουν στα πλαίσια αυτής. Κάθε μορφή κίνησης διαφέρει ποιοτικά από τις άλλες μορφές κίνησης. Ο άνθρωπος ως ον που πράττει και αλληλεπιδρά με τη φύση ενδιαφέρεται για διαφορετικές πτυχές της κίνησης της ύλης ανάλογα με τη δραστηριότητά του. Για παράδειγμα, το ίδιο ξύλο που μπορεί να χρησιμοποιήσει ως μοχλό, και άρα να το εξετάσει στα πλαίσια της μηχανικής του κίνησης, αυτό το ίδιο ξύλο μπορεί αργότερα να το κάψει και να το μετουσιώσει εξετάζοντας έτσι μια διαφορετική μορφή κίνησης (χημική). Αυτός είναι ο λόγος που “τεμαχίζει” την ενιαία κίνηση της ύλης σε επιμέρους – ποιοτικά διαφορετικές κινήσεις – κατά την εξέτασή της. Τα πραγματικά φαινόμενα πότε κυριαρχούνται περισσότερο από τη μια μορφή κίνησης της ύλης και πότε από την άλλη.

Τώρα, ένα μεγάλο θεωρητικό σφάλμα στην εξέταση των πραγματικών φαινομένων (είτε πρόκειται για την καύση ενός ξύλου είτε για την ταξική πάλη) είναι ο λεγόμενος αναγωγισμός. Τι σημαίνει αναγωγισμός: Το να προσπαθώ να εξετάσω ένα φαινόμενο από πιο απλά, πιο γενικά (πιο “θεμελιώδη” όπως συχνά τα αποκαλεί η μεταφυσική επιστημολογία) φαινόμενα. Στην περίπτωση του κειμένου που εξετάζουμε, η προσπάθεια να εξετάσουμε την κίνηση των κοινωνιών μέσω φυσικών ποσοτήτων όπως η εντροπία. Γιατί είναι πρόβλημα ο αναγωγισμός; Για τον εξής λόγο: Χρησιμοποιούνται νομοτέλειες που ενυπάρχουν στις μορφές κίνησης που εμπερικλείει ένα πραγματικό φαινόμενο για να δικαιολογήσουν με αυθαίρετο τρόπο διαφορετικές πτυχές του φαινομένου. Για παράδειγμα, το ξύλο που μπορεί να κινείται σαν μοχλός και άρα έχει μια συγκεκριμένη ροπή αδράνειας (ροπή αδράνειας = πόσο δύσκολα το στρίβουμε. Κάτι σαν μάζα αλλά για τις στροφές), μπορεί επίσης να καεί. Ποτέ δεν θα μπορούσαμε όμως να χρησιμοποιήσουμε τη ροπή αδράνειας του ξύλου για να δικαιολογήσουμε το γιατί καίγεται στην τάδε ή στην δείνα θερμοκρασία. Προφανώς και η ροπή αδράνειας του ξύλου θα ενυπάρχει πάντα στο ξύλο, ακόμα και όταν το μεταφέρουμε στο τζάκι και σε έναν βαθμό (δευτερεύοντα όμως) θα επηρεάσει ακόμα και την ίδια την καύση! Πώς; Μα και βέβαια μπορούμε να βρούμε έναν κορμό που θα μπουκώσει το τζάκι και δεν θα υπάρχει σωστή χωρική διάταξη του προσανάμματος προκειμένου να ξεκινήσει η φωτιά. Κάποιος όμως που μελετάει τις ιδιότητες της καύσης μόνο, θα δυσκολέψει την εξέτασή του αν αντί να μελετήσει τις χημικές ιδιότητες των υλικών που θα χρησιμοποιήσει ασχοληθεί με τις ροπές αδράνειας τους. Έτσι βλέπουμε ότι στα πιο σύνθετα φαινόμενα που εμπερικλείουν πολλές μορφές κίνησης πρέπει κανείς να μπορεί να διακρίνει ποιο είναι το κύριο και ποιο το δευτερεύον.

Τα πραγματικά φαινόμενα βέβαια είναι εξαιρετικά σύνθετα. Η διαδικασία εξέτασής τους ακολουθεί μια σπειροειδή τροχιά. Ξεκινώντας από τα πραγματικά φαινόμενα, ο θεωρητικός ακολουθεί μια πορεία αρχικά ξεδιαλέγματος – κάνει αφαιρέσεις “πετώντας” τα δευτερεύοντα για να φτάσει στα πιο γενικά χαρακτηριστικά – και στη συνέχεια επανασυνθέτει τις έννοιες της θεωρίας για να επανέλθει στα πραγματικά συγκεκριμένα φαινόμενα. Αυτή η σπειροειδής πορεία (συγκεκριμένο πραγματικό φαινόμενο – αφηρημένες έννοιες – συγκεκριμένο θεωρητικό φαινόμενο) χαρακτηρίζει οποιαδήποτε θεωρητική δραστηριότητα η οποία με τη σειρά της αλληλοτροφοδοτείται με την πρακτική (πείραμα/κοινωνική δραστηριότητα). Σε αυτή την πορεία όπως λέει και ο Λένιν είναι πολύ εύκολο να ξεστρατίσει κανείς από τη σπείρα και να πάρει την ευθεία. Να εμμείνει δηλαδή σε μια αφαίρεση και να ξεχάσει την υπόλοιπη διαδικασία. Στη συνέχεια βέβαια, η προσπάθεια να αναχθούν όλα στην κούφια αφαίρεση, οδηγεί πολλές φορές σε επικίνδυνα μονοπάτια σκέψης. Ας δούμε το παράδειγμα της εντροπίας από πιο κοντά μετά από αυτή την κοπιαστική (και να με συχωράτε) αλλά αναγκαία εισαγωγή.

Ιεράρχηση των κοινωνικών συστημάτων

Ο Σ.Γ προσπαθεί να αποδείξει με βάση την αύξηση ή τη μείωση της εντροπίας τον “καλό” ή τον “κακό” χαρακτήρα διάφορων κοινωνικών συστημάτων. Προκειμένου να το κάνει αυτό αναγκάζεται να “χρωματίσει” ως “καλή” την μείωση της εντροπίας – ταυτόσημη με τη ζωή – και ως “κακή” την αύξηση της εντροπίας. Ήδη αυτό είναι λάθος για τον εξής λόγο: Το σύμπαν λίγες στιγμές μετά το μπιγκ-μπανγκ είχε πολύ λιγότερη εντροπία απ’ ό,τι αρκετά αργότερα, όταν δημιουργήθηκαν γαλαξίες, αστέρια, πλανήτες και έπειτα ζωή. Η αύξηση της εντροπίας του σύμπαντος συνοδεύτηκε από την δημιουργία των ίδιων των ατόμων. Τις πρώτες στιγμές μετά το μπιγκ-μπανγκ δεν υπήρχαν καν άτομα. Οι δυνάμεις της φύσης δεν ήταν διαχωρισμένες μεταξύ τους. Η ίδια η ιστορία του σύμπαντος αποδεικνύει περίτρανα πως ενώ η εντροπία διαρκώς αυξανόταν, δημιουργήθηκαν οι όροι για να αναπτυχθούν όλο και πιο σύνθετες μορφές κίνησης της ύλης και πιο σύνθετες δομές και στο τέλος της ημέρας εμείς – ζώντες και νοήμονες οργανισμοί. Όσο λοιπόν μπορεί να επιχειρηματολογήσει κανείς για το ότι η μείωση της εντροπίας συνδέεται με τη ζωή, άλλο τόσο μπορεί να επιχειρηματολογήσει για το ότι η αύξηση της εντροπίας συνδέεται με τη ζωή! ² Η αύξηση της εντροπίας είναι άρα μια αντιφατική διαδικασία που εμπεριέχει τόσο την όψη “της ζωής” όσο και “του θανάτου”. Πέφτουμε δηλαδή πάνω σε μία θεμελιώδη διαλεκτική αντίθεση και η “εξέλιξη” της εντροπίας (είτε αυξάνεται είτε μειώνεται) δεν μπορεί να γίνεται παρά στη βάση αυτής της αντίθεσης. Το να αποκόψουμε τους δύο πόλους (αύξηση-μείωση) και να “διαλέξουμε πλευρά” είναι ακριβώς μεταφυσική σκέψη και δεν μπορεί παρά να μας ξεστρατίσει από οποιαδήποτε ρεαλιστικά συμπεράσματα ίσως βγάζαμε, αν συνεχίζαμε την ανάλυση στα πλαίσια της διαλεκτικής. Βλέπουμε λοιπόν ότι καταρχάς η εντροπία ως μέτρο “καλού” και “κακού” είναι εντελώς αυθαίρετη. Όσο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως συνδεδεμένη με την γέννηση της ζωής η μείωση της εντροπίας, άλλο τόσο μπορεί να χρησιμοποιηθεί και η αύξηση.

Διαβάζουμε στο τέλος του πρώτου άρθρου: ’Τα οικονομικά συστήματα, πρωτόγονος κουμουνισμός – δουλοκτησία – φεουδαρχία – καπιταλισμός – σοσιαλισμός βοηθήσανε στην αύξηση της εντροπίας. Ο πρωτόγονος κουμουνισμός ελάχιστα ως και καθόλου, αφού χρησιμοποιούσε υλικά της φύσης, τα οποία ανακυκλώνονταν με φυσικό τρόπο και επανέρχονταν στην αρχική κατάσταση. Η δουλοκτησία και η φεουδαρχία λίγο, διότι χρησιμοποίησε ελάχιστα ορυκτά, μέταλλα κ.ο.κ. Ο καπιταλισμός, όμως, εξόρυξε ασύλληπτες ποσότητες υλικών και καυσίμων και απογείωσε την παραγωγή. Ο σοσιαλισμός του 20ού αιώνα συνεισέφερε λιγότερο στην αύξηση της εντροπίας, διότι κατανάλωνε λιγότερο. Όντας σύστημα με νόηση σε κάποια βαθμίδα της ανάπτυξής του, θα έβρισκε λύσεις για το περιβάλλον, την οικονομία και την εντροπία! Θα καταλάβαινε ότι οι πόροι δεν είναι ανεξάντλητοι.’

Ο πρωτόγονος κομουνισμός και ο σοσιαλισμός λοιπόν τα “κατάφερναν” στη μείωση της εντροπίας σε αντίθεση με τον καπιταλισμό και τα άλλα εκμεταλλευτικά συστήματα που αύξαναν την εντροπία. Εδώ βέβαια υπάρχει ένα ζήτημα. Πουθενά δεν αναφέρεται ο τρόπος που μετράμε την εντροπία σε αυτά τα συστήματα. Γίνεται ένα λογικό άλμα στο οποίο υπονοείται ότι η εκμετάλλευση των φυσικών πόρων της γης αυξάνει την εντροπία (την εντροπία βέβαια ποιανού συστήματος; Της ανθρώπινης κοινωνίας; Του συστήματος γης-ανθρώπου;). Βέβαια δυστυχώς ή ευτυχώς (αδιάφορο στην πραγματικότητα), η ανθρώπινη δραστηριότητα μάλλον μειώνει παρά αυξάνει την εντροπία τοπικά. Ο λόγος είναι ότι η επεξεργασία των πρώτων υλών από τον άνθρωπο μειώνει την εντροπία. Τα συστήματα με ανώτερο επίπεδο παραγωγικών δυνάμεων και με μεγαλύτερο πληθυσμό, τοπικά μειώνουν όλο και περισσότερο την εντροπία.

Είναι απόλυτα κατανοητή και θεμιτή η προσπάθεια να επισημανθούν κίνδυνοι και σύγχρονα ζητήματα που έχουν να κάνουν με την καταστροφή του περιβάλλοντος από τον καπιταλισμό. Είναι όμως άστοχο να γίνεται προσπάθεια να συνδεθεί το ζήτημα αυτό με την εντροπία και ακόμα πιο άστοχο να γίνεται μια εξω-ιστορική ιεράρχηση καλών και κακών συστημάτων με βάση την έννοια αυτή. Οι κλασικοί του Μαρξισμού άλλωστε – οι οποίοι αναγνώριζαν ότι όταν μελετάμε την κοινωνική εξέλιξη πρέπει να την βλέπουμε κυρίως υπό το πρίσμα των εσωτερικών της νομοτελειών – έβλεπαν ως τρομερή κοινωνική εξέλιξη τη μετάβαση από τον πρωτόγονο κομουνισμό στις ταξικές κοινωνίες αλλά και τον ίδιο τον καπιταλισμό ως μετεξέλιξη της φεουδαρχίας. Ο λόγος που ο καπιταλισμός θα αντικατασταθεί από τον σοσιαλισμό δεν έχει να κάνει με την εντροπία. Έχει να κάνει με την ιστορική ωρίμανση της εργατικής τάξης ως φορέα που θα σπάσει τις σάπιες παραγωγικές σχέσεις που εμποδίζουν την περαιτέρω κοινωνική εξέλιξη.

Η προσπάθεια να εξεταστεί η κοινωνική ιστορική εξέλιξη με βάση νόμους από άλλες επιστήμες είναι αρκετά επικίνδυνη μέθοδος. Προφανώς δεν υπαινίσσομαι ότι ο Σ.Γ έχει οποιαδήποτε σχέση με κάτι τέτοιο, αλλά το επόμενο παράδειγμα αναδεικνύει τους κινδύνους που υπάρχουν, όταν αντί να γίνεται συγκεκριμένη επιστημονική μελέτη των νόμων που διέπουν το φαινόμενο που εξετάζουμε (αντίθεση Κεφάλαιο-Εργασία, νόμος κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης, αντίθεση παραγωγικών δυνάμεων-παραγωγικών σχέσεων), δανειζόμαστε με αυθαίρετο τρόπο νόμους από άλλες επιστήμες. Μια προσπάθεια να ιεραρχηθούν οι κοινωνικοί σχηματισμοί με βάση δήθεν βιολογικούς νόμους έκαναν στον ιδεολογικό τομέα οι Ναζί. Η ναζιστική ιδεολογία χρησιμοποίησε τον αναγωγισμό προκειμένου να δικαιολογήσει ότι υπάρχουν ανώτερες και κατώτερες φυλές και να δώσει πάτημα σε μια ακραία αντιδραστική ιμπεριαλιστική πολιτική. Οι ναζί συγκάλυπταν το διαφορετικό επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων σε διαφορετικές κοινωνίες (το οποίο πολλές φορές συνέβαινε ΚΑΙ λόγω της αποικιακής εκμετάλλευσης) και ανήγαγαν την σύμπτωση (οι μη ευρωπαίοι έχουν άλλο χρώμα δέρματος) σε νομοτέλεια (αντί πχ να εξετάσουν τις συγκεκριμένες συνθήκες που οδήγησαν κάποιους λαούς σε ταχύτερη εξέλιξη από άλλους, εξαιτίας του περιβάλλοντος και των αναγκών που αυτό τους δημιουργούσε ³). Στο παράδειγμα της εντροπίας προφανώς δεν υπάρχει κανένα κακό κίνητρο από πίσω, μεθοδολογικά όμως αναγκάζεται να επιστρατεύσει την αυθαιρεσία μιας και δεν εξετάζονται με συγκεκριμένο επιστημονικό τρόπο τα κοινωνικά συστήματα.

Έχει κι άλλο

Με τα παραπάνω γίνεται κριτική στα πρώτα τρία άρθρα και έχει γίνει προσπάθεια να αποδομηθούν κριτικά τρεις βασικές θέσεις που παρουσιάζονται εκεί. Πρώτη θέση: “Η αύξηση της εντροπίας σημαίνει απονέκρωση”. Είδαμε ότι αυτό δεν στέκει αν δούμε την εξέλιξη του σύμπαντος συνολικά και παραθέσαμε και την άποψη του Ένγκελς σε σχέση με το ζήτημα. Το βασικό αντεπιχείρημα είναι ότι η αύξηση της εντροπίας στο σύμπαν συνοδεύεται από την εμφάνιση του πλούτου των διαφορετικών ποιοτικά μορφών κίνησης που όλο εξελίσσονται. Δεύτερη θέση (υπονοείται): “Τα κοινωνικά συστήματα μπορούν να ιεραρχηθούν με βάση την εντροπία”. Είδαμε εδώ ότι χρησιμοποιείται ο αναγωγισμός και αναλύσαμε εκτενώς γιατί αυτό είναι λάθος. Τρίτη θέση: “Η εξόρυξη πρώτων υλών αυξάνει την εντροπία”. Η δραστηριότητα του ανθρώπου κυρίως οργανώνει την ύλη που ανταλλάσσει με το περιβάλλον, συνεισφέροντας στην μείωση τοπικά της εντροπίας. Περαιτέρω δεν ορίζεται σαφώς ποιανού συστήματος η εντροπία αυξάνεται ή μειώνεται.

Θα ακολουθήσει ξεχωριστό άρθρο για την αποδόμηση του 4ου μέρους, η ουσία του οποίου δεν έχει να κάνει καθόλου με την εντροπία στην πραγματικότητα. Η ουσία αυτού του άρθρου είναι ότι ο καπιταλισμός σπαταλάει αλόγιστα πρώτες ύλες.

Αδαμάντιος Αναστασιάδης
Υποψήφιος Διδάκτορας στην Ακουστική
Πανεπιστήμιο του Λε Μαν

Σημειώσεις

¹Η εντροπία ορίζεται πάντα σε ένα σύστημα (το οποίο πρέπει να ορισθεί σαφώς – σε αντίθεση με την λογική που ακολουθείται από τον Σ.Γ) και μάλιστα ο σύγχρονος ορισμός είναι πολύ συγκεκριμένος: Ο αριθμός των μικροκαταστάσεων του συστήματος που αντιστοιχούν σε μια μακροκατάσταση. Τι σημαίνει μακροκατάσταση και τι μικροκατάσταση; Ας φανταστούμε ένα αέριο με κάμποσα άτομα που πηγαίνουν πέρα-δώθε. Αυτά τα άτομα έχουν θέσεις και ορμές. Όπως καταλαβαίνει κανείς, μπορούμε να πάρουμε τον μέσο όρο των ορμών των σωματιδίων και να ορίσουμε μια μέση ορμή στο αέριο. Αυτή η μέση ορμή μπορεί να είναι η ίδια για πολλές διαφορετικές διατάξεις των σωματιδίων. Η κατάσταση του αερίου που χαρακτηρίζεται από μια μέση ορμή σωματιδίων ονομάζεται μακρο-κατάσταση, ενώ οι συγκεκριμένες διατάξεις των σωματιδίων ονομάζονται μικρο-καταστάσεις. Ο σύγχρονος αυτός ορισμός είναι τόσο γενικός που μπορεί να χρησιμοποιηθεί και πέραν της θερμοδυναμικής (βλέπε πχ εντροπία Σάνον – στη θεωρία της πληροφορίας, εντροπία Φον Νόυμαν ως μέτρο της κβαντικής διεμπλοκής κτλ).

²Ο Φρίντριχ Ένγκελς μάλιστα στη ¨Διαλεκτική της φύσης’ χρησιμοποιεί ένα παρόμοιο επιχείρημα ενάντια στη θεωρία του θερμικού θανάτου του σύμπαντος – την οποία ο Σ.Γ ενσωματώνει. Η ουσία του επιχειρήματος του Ένγκελς είναι η εξής: Εφόσον η εξελισσόμενη ύλη δημιουργεί διαφορετικές ποιότητες κίνησης (αυτές που αναπτύξαμε παραπάνω – μηχανική, χημική, βιολογική κτλ – και που εμφανίστηκαν σε έναν βαθμό σταδιακά στην εξέλιξη του σύμπαντος) , η ίδια η κίνηση, πέρα από ποσότητα χαρακτηρίζεται και από την ποιοτική της εξέλιξη. Μια μελλοντική κατάσταση “απονέκρωσης” των πάντων εξαιτίας της εξέλιξης της ύλης θα σήμαινε αναγκαστικά ότι τόσο ποσοτικά όσο και ποιοτικά θα έπρεπε η κίνηση να εξαφανιστεί.

³Στα πλαίσια αυτά έχει ενδιαφέρον η εξήγηση που δίνει ο Ένγκελς στην εισαγωγής του βιβλίου του: “Η Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής ιδιοκτησίας και του Κράτους” για τον λόγο που οι λαοί της Αμερικής είχαν χαμηλότερο επίπεδο ανάπτυξης παραγωγικών δυνάμεων από τους Ευρωπαίους και άρα θα καταστραφεί επειδή θα μας τελειώσουν. Επειδή όμως το ζήτημα αυτό έχει να κάνει πολύ περισσότερο με την πολιτική οικονομία ενώ τα προηγούμενα είχαν να κάνουν με φιλοσοφία, κρίνεται ότι είναι καλό να αναπτυχθεί χώρια.