Συνέντευξη Μάνου Σαριδάκη: Η γνώση είναι δύναμη και πρέπει να διαχέεται σε όλους!

Η φύση είναι απλή ή πολύπλοκη; Πόσο εύκολα μπορεί να προσεγγίσει το ευρύ κοινό τη δημιουργία του Σύμπαντος, τους νόμους της Φυσικής και γενικότερα τη γνώση; Τι ρόλο παίζουν σε αυτό οι σύγχρονοι ερευνητές – επιστήμονες; Πώς ανταποκρίνονται στο καθήκον της εκλαΐκευσης και της επιστροφής της γνώσης στο κοινό που ουσιαστικά την χρηματοδοτεί; Τι μυστικά κρύβει το Σύμπαν και τι ακόμα μπορούμε να μάθουμε για αυτό;

Αυτά ήταν μερικά από τα ερωτήματα που έπιασε η συζήτησή μας με τον Μάνο Σαριδάκη, Κύριο Ερευνητή του Αστεροσκοπείου Αθηνών. Η κυκλοφορία του πρόσφατου βιβλίου του για το Σύμπαν, ως σύντομη επαναστατική εισαγωγή, ήταν απλώς η αφορμή. Τις πολύ ενδιαφέρουσες προεκτάσεις της συζήτησης μπορείτε να τις δείτε και να τις αποτιμήσετε οι ίδιοι, διαβάζοντας τη συνέχεια. Κι ελπίζουμε να την απολαύσετε εξίσου και να πάρετε το έναυσμα για περεταίρω εμβάθυνση. Γιατί το στοίχημα είναι η γνώση να επιστρέφει στον απλό άνθρωπο!

Μάνος Σαριδάκης
Κύριος Ερευνητής
Εθνικό Αστεροσκοπείο Αθηνών

-Είναι εύκολη δουλειά η εκλαΐκευση ενός απαιτητικού επιστημονικού αντικειμένου;

Η απάντηση είναι όχι. Το αντίθετο. Η εκλαΐκευση είναι εξαιρετικά δύσκολη. Συνήθως γίνονται δύο ειδών λάθη. Το πρώτο είναι ότι υπάρχουν εξαιρετικοί επιστήμονες που έχουν βαθιά γνώση του αντικειμένου τους, αλλά όταν πάνε να το περάσουν στο ευρύτερο κοινό εξακολουθούν να σκέφτονται σαν να μιλάνε σε ειδικούς, χωρίς να αντιλαμβάνονται ότι πράγματα που θεωρούνται τετριμμένα για την επιστημονική κοινότητα είναι παντελώς εκτός του τρόπου σκέψης του ευρύτερου κοινού. Το δεύτερο λάθος είναι όταν η εκλαΐκευση επιχειρείται να γίνεται από δημοσιογράφους, influencers, πανελίστες κλπ, δηλαδή από ανθρώπους μη ειδικούς, που μπορεί να έχουν μεν τις επικοινωνιακές ικανότητες, αλλά δεν γνωρίζουν σε βάθος το αντικείμενο με αποτέλεσμα να κάνουν διαρκώς λάθη και να προκαλούν σύγχυση στο κοινό.

Αυτό που προσπάθησα να κάνω στο βιβλίο (δεν ξέρω αν το κατάφερα, αυτό θα το πουν οι αναγνώστες) είναι η εκλαΐκευση να γίνει από αυτούς που παράγουν τη νέα γνώση, από τους ειδικούς επιστήμονες, έχοντας όμως στο νου μας ότι το ευρύτερο κοινό δεν είναι ειδικό, δεν έχει μάθει να σκέφτεται όπως οι ειδικοί, και επομένως πρέπει να ακολουθήσεις συγκεκριμένους δρόμους.

Σε αυτό βέβαια με βοήθησε και το ότι είμαι Υπεύθυνος των Κέντρων Επισκεπτών του Αστεροσκοπείου Αθηνών, συντονίζοντας όλες τις δράσεις επαφής μας με το ευρύτερο κοινό (εκατοντάδες σχολεία και χιλιάδες ενήλικοι μας επισκέπτονται κάθε χρόνο), επομένως έχω πολύ καλή εικόνα για το πώς σκέφτεται ο απλός πολίτης.

-Σύμφωνα με την καθιερωμένη πλέον και αποδεκτή λίστα του Stanford, βρίσκεσαι μέσα στο 1% των top επιστημόνων παγκοσμίως, και μάλιστα σε πολύ υψηλές θέσεις, νομίζω πρώτος στα αντικείμενα της θεωρητικής φυσικής, αστροφυσικής, πυρηνικής φυσικής σε όλη την Ελλάδα. Πώς λοιπόν “καταδέχτηκες” -να το πούμε έτσι- να γράψεις ένα βιβλίο για τον απλό αναγνώστη;

Μα ίσα-ίσα το κίνητρό μου ήταν ακριβώς ότι τα αποτελέσματα της επιστημονικής έρευνας πρέπει να γίνονται κτήμα ολόκληρης της κοινωνίας. Δεν έχει κανένα νόημα εμείς οι ειδικοί να τα λέμε μεταξύ μας σε κλειστούς κύκλους και να βαυκαλιζόμαστε, αν η γνώση δεν περνάει στον απλό άνθρωπο, όπως λες και εσύ. Γιατί η γνώση είναι δύναμη και ένας μορφωμένος πολίτης σκέφτεται καλύτερα σε όλες τις πτυχές του κοινωνικού γίγνεσθαι. Άσε που με τα λεφτά των φορολογουμένων μπορούμε εμείς οι επιστήμονες να κάνουμε έρευνα, επομένως οφείλουμε να δίνουμε πίσω στους πολίτες τα αποτελέσματα της έρευνάς μας.

-Ήταν απολαυστική διαδικασία η συγγραφή; Βρήκες δυσκολίες που δεν περίμενες πριν ξεκινήσεις;

Ναι, βέβαια. Αν δεν ήταν απολαυστική δεν θα το έκανα. Μου αρέσει και η ίδια η αστροφυσική και κοσμολογία, αλλά και το να τις συζητώ με τον μη ειδικό αναγνώστη. Ξέρεις, αυτό είναι και μια διαδικασία να αποκτήσεις εσύ βαθύτερη και πλήρη γνώση. Υπάρχει ένα παλιό ρητό που λέει ότι αν δεν μπορεί να εξηγήσεις κάτι σε ένα παιδάκι, σημαίνει ότι στην ουσία δεν το έχεις κατανοήσει.

-Τι κρατάς από τα σχόλια του κοινού και την υποδοχή του βιβλίου σου;

Να σου πω, είμαι πάρα πολύ ικανοποιημένος. Εκτός του ότι το βιβλίο πάει πολύ καλά, και ετοιμαζόμαστε για τη δεύτερη έκδοση καθώς η πρώτη εξαντλείται, τα σχόλια που πήρα ήταν εξαιρετικά. Πέραν του ότι πολύς κόσμος με ευχαρίστησε γιατί, όπως είπε, για πρώτη φορά κατάλαβε πράγματα που τα είχε ως ερωτήματα από πάντα, υπήρχαν όλων των ειδών οι ερωτήσεις/συζητήσεις από τα πιο απλά μέχρι πραγματικά θεμελιώδεις ερωτήσεις.

-Τι ξεχώρισες από την παρουσίαση του βιβλίου στο Αστεροσκοπείο;

Αυτό που μου αρέσει σε διάφορες παρουσιάσεις που κάνω σε όποιες συλλογικότητες με καλούν, αλλά και στην κεντρική παρουσίαση που κάναμε στον Κήπο του Αστεροσκοπείου πριν μια βδομάδα, είναι το εξής: Από τη μία υπάρχουν αυτοί που ρωτάνε τα πιο απλά πράγματα όπως είπαμε, και που σε κάνουν να σκέφτεσαι ότι τίποτα δεν είναι δεδομένο. Για παράδειγμα μπορούν να ρωτήσουν τι διαφορά έχει ένας πλανήτης από ένα αστέρι, ή γιατί έχουμε χειμώνα και καλοκαίρι (με την ευκαιρία να πούμε ότι το 90% των πολιτών έχει λάθος εικόνα για το γιατί έχουμε χειμώνα και καλοκαίρι, θεωρώντας ότι χειμώνα έχουμε όταν η Γη είναι πιο μακριά από τον Ήλιο και καλοκαίρι όταν είναι πιο κοντά). Από την άλλη όμως, υπάρχει και ένα μεγάλο τμήμα του κοινού που έχει βαθιά γνώση του θέματος (ιδίως οι νέοι) και σε αφήνουν άναυδο. Το να ακούς από μαθητές δημοτικού να ρωτούν για την ακτινοβολία Hawking στις μαύρες τρύπες ή για το αν ο ιδεολογικός επικαθορισμός ενός επιστήμονα έχει αντίκτυπο στις θεωρίες του, είναι πραγματικά απολαυστικό.

-Είναι απαγορευτικό το αντικείμενο για κάποιον που δεν τα πήγαινε καλά με τη Φυσική στο σχολείο;

Καθόλου. Καθόλου. Ίσα-ίσα είμαι κάθετος: ο οποιοσδήποτε (και κυριολεκτώ ο οποιοσδήποτε) άνθρωπος μπορεί να έρθει κοντά στη φυσική, στην αστρονομία, στην κοσμολογία κ.ά., αν ακολουθήσει τον κατάλληλο δρόμο. Δυστυχώς ο τρόπος διδασκαλίας της φυσικής και των μαθηματικών είναι αποκρουστικός, με αποτέλεσμα η μεγάλη πλειονότητα να τα μισεί. Θέλω να πιστεύω ότι το βιβλίο είναι κατάλληλο για όλους (από το γυμνάσιο και πάνω) και πράγματι το feedback που έχω είναι θετικότατο.

Να σου πω εδώ ότι ως υπεύθυνος για τη διάχυση της αστρονομίας στο ευρύτερο κοινό που είπαμε και πριν, έχω επισκεφτεί μαζί με τους συνεργάτες μας, εκτός από δεκάδες σχολεία, και πολλά σχολεία Ρομά, και φυλακές ανηλίκων και ενηλίκων, μέσω διαφόρων προγραμμάτων που συμμετέχουμε. Ε, δεν μπορείς να φανταστείς τι χαρά παίρνω όταν βλέπω τα “τσιγγανάκια” να ενθουσιάζονται που καταλαβαίνουν γιατί λάμπει η Σελήνη, ή όταν βλέπω “φυλακόβιους ντούκια” με τατουάζ κλπ να χοροπηδούν σαν παιδάκια επειδή είδαν τις κηλίδες στον Ήλιο με το τηλεσκόπιο. Επομένως ναι, η φυσική είναι για όλους και όλες, αρκεί να βρούμε τον κατάλληλο δρόμο.

-Τι πρέπει να κάνει ένα παιδί – ένας αρχάριος αν θέλει να ασχοληθεί ερασιτεχνικά με τη μελέτη του Σύμπαντος;

Καταρχάς θα πρέπει να αρχίσει να διαβάζει ή να παρακολουθεί βιντεάκια στο διαδίκτυο πάνω σε αυτά τα θέματα. Όμως, προσοχή! Δεν πρέπει να βλέπει ό,τι να ‘ναι. Θα πρέπει να προσέξει να βλέπει τους επίσημους και ειδικούς φορείς, και όχι τον κάθε τυχάρπαστο. Ευτυχώς, πολλά πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα και στην Ελλάδα και στο εξωτερικό έχουν αντίστοιχα κανάλια, επομένως υπάρχει πολύ υλικό. Και βέβαια, όποιος και όποια θέλει, μπορεί να μου στείλει mail ή να με πάρει τηλέφωνο και να τους βοηθήσω στο πώς να αρχίσουν και να συνεχίσουν.

-Είναι η σκοτεινή ύλη το πιο “σκοτεινό μυστήριο” του Σύμπαντος; Ή υπάρχουν άλλα ακανθώδη ερωτήματα;

Το 1900 οι φυσικοί έλεγαν: έχουμε βρει σχεδόν τα πάντα, τα μόνα που μένουν να εξηγήσουμε είναι το πείραμα Michelson-Morley για την ταχύτητα του φωτός, και την ακτινοβολία μέλανος σώματος, και μετά τελείωσε η φυσική. Ε, από το πρώτο “μυστήριο” ξεκίνησε η επανάσταση της Σχετικότητας και από το δεύτερο η επανάσταση της Κβαντομηχανικής. Υπάρχουν αρκετά μυστήρια σήμερα, όπως της σκοτεινής ύλης, της σκοτεινής ενέργειας, την κβαντικής βαρύτητας, της ενοποίησης των αλληλεπιδράσεων κλπ, οι απαντήσεις στα οποία είναι σίγουρο ότι θα φέρουν επανάσταση στον τρόπο που κατανοούμε τον κόσμο. Και να τονίσω εδώ ότι αυτά είναι τα “γνωστά άγνωστα”, δηλαδή πράγματα που γνωρίζουμε ότι δεν γνωρίζουμε. Γιατί είναι σίγουρο ότι υπάρχουν και πολλά “άγνωστα άγνωστα”, δηλαδή μυστήρια που ακόμα δεν ξέρουμε ότι υπάρχουν, αλλά θα εμφανιστούν ξαφνικά κάποια στιγμή.

-Έχουμε μάθει τα πάντα για τον πλανήτη μας ή εξακολουθεί να μας κρύβει μεγάλα μυστικά;

Η αλήθεια είναι ότι έχουμε μια πολύ καλή γνώση για τη Γη μας. Με την ευκαιρία να πω ότι καλό είναι να θυμόμαστε ότι ο πλανήτης μας είναι το μόνο που έχουμε ως “περιουσία”. Υπάρχουν βέβαια αρκετά που πρέπει ακόμα να μάθουμε, κυρίως για την γέννηση και την εξέλιξη της ζωής πάνω της, και βέβαια την λεπτομερή εξέλιξη και δράση του ίδιου του ανθρώπου.

-Μπορούμε να προβλέψουμε χοντρικά τι θα μάθουμε – ανακαλύψουμε για το Σύμπαν μες στα επόμενα (πχ 100) χρόνια;

Σίγουρα όχι. Και για να το καταλάβουμε αυτό, ας δούμε την Ιστορία της επιστήμης. Σε καμία εποχή οι άνθρωποι δεν κατόρθωσαν να προβλέψουν ποια θα ήταν η εξέλιξη της επιστήμης μετά από 100 χρόνια, η πραγματικότητα ήταν πάντα πολύ πιο εκπληκτική και απροσδόκητη από όσο μπορούσαν να φανταστούν. Έτσι και σήμερα, είναι απολύτως αδύνατον να φανταστούμε τι επιστημονικές ή τεχνολογικές πρόοδοι θα έχουν γίνει ως το 2124.

-Κινδυνεύει άμεσα ο πλανήτης μας από την υπερθέρμανση και την ανθρωπογενή δραστηριότητα ή δεν έχουμε αρκετά εμπειρικά-επιστημονικά δεδομένα για να διαπιστωθεί – τεκμηριωθεί αυτή η απειλή;

Καλά, αυτό είναι προφανές. Η υπερθέρμανση είναι χιλιοεπιβεβαιωμένη, όπως και το γεγονός ότι έχουμε μπροστά μας μια κλιματική κρίση. Και να τονίσω εδώ ότι η κλιματική κρίση χτυπάει μεν όλον τον πλανήτη, αλλά όχι με τον ίδιο βαθμό. Δυστυχώς, η ανατολική Μεσόγειος είναι από τα hot spots όπου η κλιματική αλλαγή είναι τρεις φορές εντονότερη από το μέσο όρο. Τώρα, όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι η κλιματική κρίση είναι ανθρωπογενής, δεν υπάρχει φυσική διαδικασία που να επιφέρει αλλαγές σε τόσο μικρές χρονικές κλίμακες. Αλλά αυτό που λέω συνήθως σε κόσμο που αμφισβητεί το ανθρωπογενές αίτιο, είναι το εξής: Έστω, ρε παιδιά, ότι δεν είναι ανθρωπογενής, πάλι δεν θα πρέπει να κάνουμε κάτι, πάλι δεν θα πρέπει να πάρουμε μέτρα; Δηλαδή όταν βρέχει, καθόμαστε στη βροχή να βρεχόμαστε επειδή η βροχή δεν είναι ανθρωπογενής; Άρα να συμφωνήσουμε καταρχήν ότι πρέπει να πάρουμε σοβαρά μέτρα, και τα υπόλοιπα τα συζητάμε.

-Υπάρχει εξωγήινη μορφή ζωής, και αν ναι, είναι παρόμοια με το είδος μας;

Κλασική ερώτηση, που μου την θέτουν σε κάθε παρουσίαση. Κοίταξε. Το παρατηρούμενο Σύμπαν είναι τεράστιο, είναι αχανές. Υπάρχουν μισό τρισεκατομμύριο γαλαξίες, καθένας από τους οποίους έχει εκατό δισεκατομμύρια αστέρια, τα περισσότερα από τα οποία έχουν πλανήτες. Ακόμα και αν δίναμε απλά ένα όνομα στο καθένα και το καταγράφαμε σε μια λίστα, θα χρειαζόμασταν χιλιάδες φορές περισσότερο χώρο από ό,τι το ένα τρισεκατομμύριο GB της χωρητικότητας όλων των υπολογιστών της Γης, ώστε απλώς να την αποθηκεύσουμε! Είναι προφανές ότι ζωή υπάρχει και αλλού, και μάλιστα πολύ συχνά. Οι μορφές της προφανώς και θα καλύπτουν μια ασύλληπτη ποικιλία (σκεφτείτε πόσο διαφορετικές μορφές ζωής υπάρχουν στη Γη μας, παρόλο που έχουν κοινό πρόγονο. Ε, φανταστείτε τώρα τι δυνατότητες υπάρχουν σε όλο το Σύμπαν). Όμως ακριβώς επειδή το Σύμπαν είναι αχανές, οι αποστάσεις είναι ασύλληπτα τεράστιες, επομένως είναι σίγουρο ότι οι διάφορες μορφές ζωής δεν έχουν έρθει σε επαφή μεταξύ τους, ούτε και πρόκειται να έρθουν. Εν κατακλείδι, δεν είμαστε μόνοι, αλλά κατά πάσα πιθανότητα θα ζήσουμε μόνοι…

-Με βάση την επιστημονική σου κρίση – “διαίσθηση”, οδεύουμε προς μια ενοποιητική “θεωρία των πάντων”; Ή προς την αντίθετη κατεύθυνση, για να κατανοήσουμε ένα σύνθετο και πολύπλοκο σύμπαν;

Αυτή είναι μια πολύ βαθιά ερώτηση. Είναι η φύση στα θεμέλιά της απλή, ώστε να μπορεί να περιγραφεί με μια γραμμή που λέμε, ή είναι ασύλληπτα πολύπλοκη; Κοίταξε. Η αντίληψη ότι η φύση είναι κατά βάθος απλή είναι μια θεώρηση του Πυθαγόρα, που πέρασε στο Μεσαίωνα και μέσω του Όκαμ έχει διαποτίσει τη σύγχρονη επιστήμη. Παρόλα αυτά κάτι τέτοιο δεν μπορούμε να το ξέρουμε εκ των προτέρων. Ίσα-ίσα, μέχρι τώρα η ιστορία της επιστήμης δείχνει ότι όσο βαθύτερα “σκάβουμε” δεν φαίνεται να οδηγούμαστε σε απλούστερες και ενοποιημένες θεωρίες, το αντίθετο, η πολυπλοκότητα παραμένει σταθερή για να μην πούμε ότι αυξάνεται. Επομένως ας αφήσουμε την ίδια τη Φύση να μας πει αν είναι απλή ή πολύπλοκη, αν θα καταλήξουμε σε μια απλή ενοποιητική “θεωρία των πάντων” ή αν θα βρίσκουμε διαρκώς όλο και πιο σύνθετες και πολύπλοκες θεωρίες.

-Γιατί στην εποχή της επιστήμης, έχουμε τόσους οπαδούς της επίπεδης γης και ανορθολογικών θεωριών συνωμοσίας;

Πολύ καλό ερώτημα. Γιατί απλούστατα οι προλήψεις, οι δεισιδαιμονίες, ο ανορθολογισμός γενικότερα, δεν σχετίζεται με τον βαθμό επιστημονικής προόδου. Οι άνθρωποι καταφεύγουν στον ανορθολογισμό επειδή ψάχνουν ένα καταφύγιο για τις δυσκολίες που έχουν αντικειμενικά στη ζωή τους. Δεν καταφεύγουν στον ανορθολογισμό επειδή κάποιος πονηρός τους είπε ψέματα και επομένως αρκεί να τους πούμε την αλήθεια και θα έρθουν στον “ίσιο δρόμο”. Καταφεύγουν στον ανορθολογισμό ως απάντηση στον ανορθολογισμό της ίδιας της κοινωνίας, γιατί βρίσκουν σε αυτόν την καρδιά ενός άκαρδου κόσμου, βρίσκουν σε αυτόν το όπιο για να αντέξουν τις αντικειμενικές αντιξοότητες. Συνεπώς ο ανορθολογισμός δεν θα μειωθεί, όσα αποτελέσματα και να φέρει η επιστήμη, αν δεν προσπαθήσουμε να άρουμε τις ίδιες τις αντικειμενικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν οι συμπολίτες μας και που τους οδήγησαν στον ανορθολογισμό.

-Είχε δίκιο ο Γκαγκάριν όταν έλεγε “δε βλέπω κανέναν θεό εδώ πάνω”; Ή μήπως χρειαζόμαστε μια ανώτερη δύναμη, για να εξηγήσουμε την έναρξη του big bang;

Ο Μέγας Ναπολέων κάποτε κάλεσε τον μεγαλύτερο φυσικό της Γαλλίας εκείνη την εποχή, τον Λαπλάς, να του κάνει μια περίληψη για το πού έχει φτάσει η επιστήμη. Ο Λαπλάς λοιπόν του εξήγησε εκτενώς όλη την επιστημονική γνώση που είχε συσσωρευτεί. Στο τέλος ο Ναπολέων του λέει “πολύ καλά όλα, αλλά δεν είδα τον Θεό κάπου”. Ο Λαπλάς του απάντησε “Θεός; Δεν μου χρειάστηκε κάπου αυτή η υπόθεσις”. Ο Ναπολέων του είπε “Ναι, αλλά είναι μια υπόθεση που μπορεί να εξηγήσει πολλά”. Και ο Λαπλάς απάντησε “Ναι, μπορεί να εξηγήσει πάρα πολλά, αλλά δεν μπορεί να προβλέψει τίποτα”. Όταν μελετούμε τον Κόσμο, το Σύμπαν, το κάνουμε χρησιμοποιώντας καλώς-ορισμένες έννοιες, και με την επιστημονική μέθοδο. Και τα καταφέρνουμε μια χαρά. Μη καλώς-ορισμένες έννοιες, όπως η έννοια του Θεού (υπάρχουν δεκάδες ορισμοί της, πολλοί από τους οποίους είναι αμοιβαία αντικρουόμενοι), δεν μπορούν να είναι αντικείμενο μελέτης της Φυσικής. Αυτές οι έννοιες μελετώνται από άλλους κλάδους, όπως της Φιλοσοφίας, της Θεολογίας κλπ.

-Τι θέμα θα σκεφτόσουν για το επόμενο βιβλίο σου;  

Πολύ καλή ερώτηση. Φαντάζομαι εννοείς βιβλίο για το ευρύτερο κοινό, γιατί βιβλία για το ειδικό κοινό της επιστημονικής κοινότητας έχουμε γράψει και γράφουμε και άλλα. Βασικά ο κύριος στόχος μου είναι να φέρω στο ευρύ κοινό τις σύγχρονες εξελίξεις της φυσικής, γιατί πολλά από τα βιβλία που κυκλοφορούν έχουν μείνει λίγο πολύ στις εξελίξεις 3-4 δεκαετίες πριν. Να σου πω την αλήθεια θα ήθελα να γράψω ένα βιβλίο για τη βαρύτητα, αρχίζοντας από τους αρχαίους και τον Αριστοτέλη και φτάνοντας μέχρι σήμερα. Έχω ένα Κεφάλαιο στο βιβλίο “Το Σύμπαν” αλλά επειδή είδα ότι εξίταρε το κοινό, νομίζω θα άξιζε να γίνει αυτοτελές βιβλίο.

-Ποια είναι τα μεγαλύτερα εμπόδια που συναντάν οι ερευνητές στη δουλειά τους για την απόκτηση νέας γνώσης;

Τα μεγαλύτερα εμπόδια είναι ο ίδιος ο τρόπος σκέψης που έχουμε αποκτήσει μέσα από την γνωσιοθεωρητική διαδικασία, και αυτό είναι εντελώς αντικειμενικό. Κάθε εποχή έχει τα κοινωνικοπολιτισμικά όριά της, και οι άνθρωποι που ζουν σε αυτήν έχουν μάθει να σκέφτονται σε αυτό το καλούπι. Δεν είναι κάτι κακό ή καλό, είναι κάτι εντελώς αντικειμενικό. Δεν υπήρχε καμία περίπτωση κάποιος/α πριν 2000 χρόνια να σκεφτεί για τις μαύρες τρύπες ή την πυρηνική ενέργεια, όσο έξυπνος και διαβαστερός και να ήταν, καθώς δεν υπήρχε κανένα γνωσιοθεωρητικό ίχνος που να του επέτρεπε να τα διανοηθεί αυτά. Εντελώς αντίστοιχα, εν έτει 2024 είμαστε “εγκλωβισμένοι” στα δεδομένα και στον τρόπο σκέψης που μας επιτρέπει η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων του 2024. Προφανώς, όσο περνάει ο χρόνος, αυτά τα όρια διευρύνονται, τα εμπόδια αίρονται, και η απόκτηση εντελώς νέας γνώσης είναι δυνατή.

-Να κλείσω με μια γενικότερη ερώτηση. Πρέπει ο επιστήμονας να έχει και κοινωνικό ρόλο, ή οφείλει να μένει αυστηρά στα της επιστήμης του;

Μου φύλαγες το καλό για το τέλος, ε; Αυτό που λέω συχνά στους φοιτητές μου είναι ότι είναι δείγμα ευφυΐας να ασχολείσαι και με τα κοινωνικά ζητήματα. Δηλαδή, όπως ένας ευφυής άνθρωπος θέτει ερωτήματα διαρκώς, και όταν βλέπει π.χ. ένα μπουκάλι νερό αναρωτιέται “πόση μάζα έχει, γιατί είναι ακίνητο, ποιες δυνάμεις ασκούνται πάνω του, γιατί το νερό είναι υγρό” κλπ, έτσι πρέπει να αναρωτιέται “ποιοι έφτιαξαν το μπουκάλι; γιατί έχει την τιμή που έχει; ποιοι το μετέφεραν από το εργοστάσιο εδώ” κλπ. Δεν είναι δυνατόν να αναρωτιέται κάποιος μόνο για τα φυσικά ζητήματα χωρίς να πηγαίνει και στα κοινωνικά.

Προφανώς λοιπόν και οι επιστήμονες, όπως όλοι οι άνθρωποι, οφείλουν να παίρνουν θέση για όλα τα κοινωνικά ζητήματα. Αλλά οι επιστήμονες έχουν αυτό το “χρέος” ακόμα περισσότερο, και γιατί έχουν παραπάνω γνώση από το μέσο άνθρωπο, συνεπώς έχουν μια ευχέρεια στο να κάνουν ορθολογικούς συλλογισμούς, αλλά και γιατί απέκτησαν αυτή τη γνώση ακριβώς επειδή είχαν την υποστήριξη του κοινωνικού συνόλου μέσω του δημοσίου και δωρεάν εκπαιδευτικού συστήματος. Δεν είναι λοιπόν τυχαίο ότι οι περισσότεροι μεγάλοι επιστήμονες, όπως ο Einstein, έπαιρναν θέση για όλα τα μεγάλα κοινωνικά προβλήματα. Ειδικά στην εποχή μας, αυτό το χρέος μάς βαραίνει ακόμα περισσότερο.