Αλέξανδρος Δελμούζος – «Ένας από τους πιο προοδευτικούς αστούς, που αγαπήσανε το λαό και ζητήσανε το συγχρονισμό του»

«Μια σημαντική μορφή του πνευματικού βίου της Ελλάδας μάς έφυγε πριν λίγες μέρες(1). Ο Αλέκος Δελμούζος. Σαν επιστήμονας και παιδαγωγός, άλλα και σαν άνθρωπος της δράσης, στάθηκε στον καιρό του ένας από τους πιο προοδευτικούς αστούς, που αγαπήσανε το λαό και ζητήσανε το συγχρονισμό του. Είναι ο πρώτος που έμπασε στην εποχή της πιο έξαλλης γλωσσικής αντίδρασης, τη γλώσσα του λαού στην παιδεία.  Στο Ανώτερο Παρθεναγωγείο του Βόλου. Και η Ιστορία της παιδείας μας δε θα βρίσκει λόγους να τον δοξάζει για το θάρρος του. Κα πραγματικά είτανε μεγάλο το θάρρος του να σπάσει έμπραχτα τα φράγματα της φεουδαρχικής αντίδρασης στην Ελλάδα».

Έτσι ξεκινάει ο Κώστας Βάρναλης το άρθρο του για τον Αλ. Δελμούζο, που περιλαμβάνεται στα Αισθητικά -Κριτικά του (τόμος β΄, εκδ. Κέδρος, 1981), με τίτλο “Αλέκος Δελμούζος”.

Αλέξανδρος Δελμούζος (1880-1956)

Ο Αλέξανδρος Δελμούζος (γεννήθηκε στις 31 του Δεκέμβρη 1880 και έφυγε από τη ζωή στις 10 του Δεκέμβρη 1956), υπήρξε πρωτοπόρος παιδαγωγός κι έδωσε μεγάλους αγώνες για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας στην εκπαίδευση.

Η συνέχεια του άρθρου του Κώστα Βάρναλη:

«Βρήκε όμως και ισάξιο συμπαραστάτη στο έργο του, τον αξέχαστο, το σοφό και δημοκρατικότατο γιατρό Δ. Σαράτση. Όμως, βρήκε και την πιο κατάλληλη πόλη γι’ αυτή του την επανάσταση. Το Βόλο, που τότες είτανε πρωτοπόρος σ’ όλα τα προοδευτικά ρεύματα.

Στην ίδια πόλη βρήκε και τους πιο φανατισμένους Ηρακλήδες της αντίδρασης: τον παλαιοημερολογίτη μητροπολίτη Γερμανό, τον καθολικό εισαγγελέα Τόμαν και το δημοσιογράφο Κούρτοβικ. Είναι αφάνταστες οι συκοφαντίες κ’ οι ψευτομαρτυρίες εναντίον του Παρθεναγωγείου, του Σαράτση, του Δελμούζου και των συνεργατών του καθηγητών. Όταν τις διαβάζει κανείς σήμερα στο βιβλίο του Δελμούζου   «Σαν παραμύθι» δεν ξέρει τι να πρωτοκάνει: να γελά ή να κλαίει.

Η αντίδραση μπόρεσε να πάρει μαζί της την εκεί αμόρφωτη μάζα του λαού κι όλου του πανελλήνιου και να κλείσει το σκολειό, σα φυτώριο αθεϊσμού, ανηθικότητας κ’ εθνοπροδοσίας!

Το σκολειό τό ’κλεισε η αντιλαϊκή αντίδραση, μα το φως του δεν έσβησε. Ύστερ’ από πολλά χρόνια ο ίδιος ο Δελμούζος μαζί με το Γληνό και τον Τριανταφυλλίδη, ύστερ’ από τη νικηφόρα επανάσταση του Βενιζέλου, μπάσανε σ’ όλα τα σκολειά του κράτους, για τα τέσσερα πρώτα χρόνια της στοιχειακής εκπαίδευσης τη δημοτική γλώσσα, για γλώσσα των σχολικών βιβλίων και της διδασκαλίας.

Κατηγορήθηκε ο Δελμούζος για άθεος, για έκφυλος, για προδότης — ο πιο θρήσκος, ο πιο ηθικός κι ο πιο πατριώτης προοδευτικός αστός.

Είταν η εποχή της ακμής του γλωσσικού αγώνα. Κ’ επί κεφαλής αυτού του αγώνα στο εξωτερικό και στο εσωτερικό, είταν οι πιο άξιοι, οι πιο φημισμένοι στα Γράμματα σοφοί και συγγραφείς της Ελλάδας. Ο Ψυχάρης, ο Πάλλης, ο Εφταλιώτης, ο Ίδας, ο Ραμάς, ο Σκληρός και πλήθος άλλοι, όλοι τους αστοί προοδευτικοί, που σ’ όλους είχε κολληθεί η ρετσινιά της εθνοπροδοσίας. Με μιαν ή δυο εξαιρέσεις όλοι τους αργότερα, όταν η γλωσσική επαναστατικότητα πήρε χαραχτήρα κοινωνικό, όλοι τους σταθήκανε ταμπούρι σ’ αυτήν τη νέα στροφή του αγώνα.

Αυτός λοιπόν ο ιδεολόγος, ο λευκός, ο άσπιλος και σοφός παιδαγωγός Δελμούζος, θα στέκει για τους νεότερους παράδειγμα πίστης και θάρρους για ό,τι καλό κ’ εθνικό˙  και ξεκίνημα για τους καινούργιους και πιο προχωρημένους αγώνες του λαού.

II

ΟΛΟ ΚΑΙ ΠΟΙΟ ΚΑΤΩ

Μας- ρωτάει ένας αναγνώστης: «Τί ‘τανε αυτά τ’ «Αθεϊκά»; Τά ‘χω ακουστά, μα δεν ξέρω λεπτομέρειες».

Τί ‘τανε; Ό,τι τα «Ευαγγελιακά», τα «Ορεστειακά», τα «Μαρασλειακά»! Ένας ιστορικός σταθμός του νεοελληνικού «πολιτισμού»!

Σε παραπέμπω στο απολογητικό βιβλίο, που έγραψε τότες ο Δελμούζος, «Σαν παραμύθι». Είχε την πεποίθηση, πως το βιβλίο του, κάποτες, θα το διαβάζαν οι Έλληνες και θα το βρίσκανε τόσο απίστευτο που θα το παίρνανε για παραμύθι. Δεν μπορούσε να φανταστεί ο συγγραφέας, πως η σημερινή νεοελληνική πραγματικότητα θα ‘τανε πολύ πιο απίστευτη απ’ το δικό του «Παραμύθι».

Άκου λοιπόν και σφίγγε τα δόντια σου μην ξεράσεις τις φτέρνες σου από τα γέλια:

«Το κανδήλι, το όποιον έκαιε εις το δωμάτιον του Δελμούζου δια να φωτίζη και όχι δια θρησκευτικόν λόγον, μας έβαζαν και το σβήναμε όταν το πρωί χτυπούσαν οι καμπάνες»!

«Εικόνισμα δεν υπήρχε στο σπίτι παρά μόνον εις το δωμάτιον της πενθεράς, όπου υπήρχεν ένας εσταυρωμένος, κάτωθεν του οποίου ήτο ένας Φράγκος παπάς, που έπαιζε βιολί. Επάνω εις το εικόνισμα είταν Τούρκικα γράμματα»!

«Ο Δελμούζος εμάνθανε τας μαθήτριας εις τας συναθροίσεις αυτάς (= σχολικούς περιπάτους), πως γεννούν τα ψάρια˙ ότι τρίβουν τες κοιλίες των μεταξύ των και έτσι κάνουν… παιδάκια!».

«Μια μαθήτρια έπρεπε να υποστή την εφαρμογή του επιδέσμου… Καμία δεν εδέχετο. Εδέχθη επί τέλους μια Ισραηλίτις, επί της οποίας ο διδάσκων (σημ. ο σπουδαίος γιατρός Σαράτσης) έκαμεν εις την κνήμην και εις τον μηρόν πρόχειρον επίδεσμον».

«Το δια τας λιποθυμίας πείραμα εγένετο εμπράκτως δι’ εντριβών˙ εκ τούτου πτοηθείσα η μαθήτρια Θ., η υποκρινομένη την λιπόθυμον, ελιποθύμησε πραγματικώς˙ και κατόπιν ετράπη εις φυγήν».

«Ο Καθηγητής Βανάκος παραδίδων φυσιολογίαν εσήκωσε το υποκάμισόν του και εδείκνυε το στήθος του εις τας κόρας»!

«Άκουσα, ότι ο διδάσκαλος εξήγει εις τας μαθητρίας απεριφράστως μερικά πράγματα περί των οπισθίων του ανθρώπου…»

«Ούτε εις την ενορίαν μου εβαπτίσθη παρ’ εμού ή παρ’ άλλου ιερέως το τέκνον του Δελμούζου… Ούτος έλεγεν ότι το εβάπτισεν εις Αθήνας»!

«Παρά πολλών ήκουσα, ότι ο Δελμούζος θέλων να διδάξη εις τας μαθήτριας του περί μεταξοσκώληκος, ανεβίβαζεν αυτάς εις εν μωρεόδενδρον και έκαμνε την διδασκαλίαν».

«Κάποιος… αντελήφθη ιδίαις αισθήσεσι τους καθηγητάς ν’ αναβιβάζουν τας μαθήτριας επί των δένδρων και να ίστανται αυτοί κάτωθι αυτών».

Αν δε σε πείθουν όλ’ αυτά, ιδού και απτά πειστήρια: «Συμμορφούμενοι με την δοθείσαν προφορικήν παραγγελίαν υμών, αποστέλλομεν, Κύριε Εισαγγελεύ υμίν διά ταυταρίθμου χωριστού δέματος τα εν τη υπ’ αριθ. 481 ε.ε. αναφορά μας περιγραφόμενα βιβλία ήτοι υπό τους τίτλους 1) «Γλώσσα και Ζωή» (του Ε. Γιαννίδη) «Γραφτή και Δημοτική» (του Μπρούκμαν) και « Ηλιοφέγγαρο» (Άγγλου συγγραφέως, κατά μετάφρασιν Πάλλη) Ευπειθέστατος ο Ειρηνοδίκης Ζαγοράς».

Σημ. Τα φοβερά αυτά βιβλία «κατεσχέθησαν» στο σπίτι του φοιτητή I. Κορδάτου στη Ζαγορά!

Είναι και πολλά άλλα τέτια, που αποδείχνουν, ότι «υπό κοινού συμφέροντος κινούμενοι… και συνομολογήσαντες προς αλλήλους αμοιβαίαν συνδρομήν, οτέ μεν από κοινού οτέ δε καθ’ ομάδας, οτέ δε και κατ’ ιδίαν έκαστος κτλ.». 1911! Λες κ’ είναι σήμερα.

Ill

ΝΕΟΣ ΔΙΩΓΜΟΣ

Συνάντησα μια Κυριακή(2) σε κάποιαν από τις ακτές του Ευοϊκού τον Α. Δελμούζο. Του είπα:

—Όταν συλλογίζεται κανείς πόσοι κόποι μας, πόσα νεανικά μας όνειρα, πόσες θυσίες πάνε χαμένα! Πως αρχίσαμε και που τελειώσαμε! Και καμιά ελπίδα δεν υπάρχει να σταματήσει το πισωδρόμημα. Ξαναγυρίσαμε από κει που αρχίσαμε. Στα χρόνια της τουρκοκρατίας!

—Εγώ, μου απάντησε, εξακολουθώ να πιστεύω. Τίποτα δε χάθηκε για πάντα. Υπάρχουνε πολλοί νέοι ακόμα με ψυχή! Κούνησα το κεφάλι μου.

—Ο Χατζηδάκις, πρόσθεσε, με αποκαλούσε «ανόητον ιδεολόγον». Και θέλω να είμαι!»

1) Δεκέμβρης 1956

2) 1953

Κώστας Βάρναλης