Ο δάσκαλος Τολστόι

Ο Λέων Τολστόι κατέχει εξαιρετική θέση στην ιστορία της παιδαγωγικής σκέψης. Είναι ο πρώτος που επιχείρησε σύζευξη  διδασκαλίας και παραγωγικής εργασίας και στο έργο του αναζητούνται οι ρίζες του Σχολείου Εργασίας [1]. Ο Τολστόι έβλεπε την κατάφωρη αδικία από μέρους του Κράτους και της Εκκλησίας απέναντι στο λαό και αυτό ήταν κάτι που δε μπορούσε να ανεχτεί. Η στάση του αυτή είναι περισσότερο άξια εκτίμησης, αν αναλογιστούμε την αριστοκρατική του καταγωγή. Ωστόσο, δεν ήταν ο κατ΄ επάγγελμα παιδαγωγός, αλλά ένας κοινωνικός μεταρρυθμιστής, που θεωρούσε πως η μόνη απάντηση στη στάση των φεουδαρχών έναντι των δουλοπάροικων και του λαού γενικότερα ήταν η  πνευματική μόρφωση και η ηθική διαπαιδαγώγηση [2].

Στο τέλος της δεκαετίας του 1850, μετά από μια δεκαετία νεανικής ακολασίας στη δυτική Ευρώπη, όπως αναφέρει ο ίδιος ο Τολστόι στην «Εξομολόγηση», επιστρέφει στη Ρωσία. Δυο κομβικές εμπειρίες για τον ίδιο, η αναγκαστική παρακολούθηση μιας δημόσιας εκτέλεσης στη γκιλοτίνα, στο Παρίσι και ο θάνατος του αδερφού του, τον οδηγούν στο χωριό, στα κτήματά του και στην ενασχόλησή του με τα αγροτικά σχολειά.  Ήταν το τέλος της πρώτης του συγγραφικής περιόδου. Απογοητευμένος με τους λογοτέχνες, τα έργα των οποίων θεωρούσε ότι είναι για λίγους και όχι για τις μάζες των αγροτών, πίστευε ότι αν οι αγρότες δε μπορούσαν να διαβάσουν λογοτεχνία, θα μπορούσε ο ίδιος να τους τη διδάξει. Το όραμα της εκπαίδευσης των αγροτών συμπίπτει με την απελευθέρωση των δουλοπάροικων, το 1861 [3].  

Οι απόψεις του Τολστόι για την εκπαίδευση ήταν ριζοσπαστικές για την εποχή του και συμβάδιζαν µε την όλη κοσμοθεωρία του για τους κοινωνικούς θεσμούς. Οι τρεις κύριες συνιστώσες της παιδαγωγικής του θεώρησης: η ισότητα μαθητή – δασκάλου, η ελευθερία επιλογών και η αρμονία µε τη φύση, μαρτυρούν πόσο πολύ επηρεασμένος ήταν από τον Ζαν Ζακ Ρουσσώ και κυρίως  από το έργο του «Αιμίλιος» [4].

Η παιδαγωγική ιδέα του Τολστόι βασίζεται στην αναστολή της βίας στο νου και στο χαρακτήρα του παιδιού, για να μαθαίνει μόνο εκείνα που το ενδιαφέρουν και που τα βρίσκει ωφέλιμα. Αυτές οι ιδέες έρχονταν σε αντίθεση με τις αρχές της διδασκαλίας που ήταν διαδεδομένες στη Ρωσία στο δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, στα σχολεία της Εκκλησίας.

Το πλήθος των αντικειμένων γνώσης είναι άπειρο, όπως άπειρη είναι και η τελειότητα στην οποία μπορεί να φτάσει κάθε γνώση. Η τελειότητα, όμως, στη μόρφωση επιτυγχάνεται όχι όταν διδάσκεται πλήθος τυχαίων γνώσεων, αλλά όταν μεταδίδονται στους μαθητές σπουδαία και αναγκαία πράγματα και ταυτόχρονα όταν οι γνώσεις είναι σφαιρικές [2].

Το σχολείο της Γιάσναγια Πολιάνα και το παιδαγωγικό έργο του Τολστόι

Το 1859 ίδρυσε στη γενέτειρά του Γιάσναγια Πολιάνα ένα σχολείο, χρησιμοποιώντας ως χώρο το ίδιο του το σπίτι και το κτήμα του. Μέχρι τότε δεν υπήρχε δωρεάν παιδεία για τα παιδιά των αγροτών, περιστασιακά ένας παπάς ή πρώην στρατιώτης μπορούσε να τα διδάξει ότι θυμόταν [3].

Η διδασκαλία πραγματοποιούνταν από φοιτητές, τους οποίους ο Τολστόι βρήκε στη Μόσχα, και από τον ίδιο τον Λέοντα, και αργότερα τη σύζυγό του Σοφία. Ακόμη και σήμερα, στο σπίτι του στην Γιάσναγια Πολιάνα, το οποίο λειτουργεί ως μουσείο, μπορεί κανείς να δει εργαλεία, αρκετά σύνθετα για την εποχή τους, όπως ένα μικροσκόπιο. Τα παιδιά μελετούσαν τις τροχιές των ουράνιων σωμάτων, Φυσική, Χημεία, Μαθηματικά και φυσικά, τον μεγαλύτερο ρόλο είχε η Λογοτεχνία.

Κατανοώντας ο ίδιος ότι προσπαθούσε χωρίς ικανοποιητική γνώση, να χειριστεί τις μεγάλες αφηρημένες έννοιες της εκπαιδευτικής θεωρίας, η οποία στη Ρωσία επηρεαζόταν εξ ολοκλήρου από τις δυτικοευρωπαϊκές χώρες, στο χρονικό διάστημα 1860 – 1861 ταξίδεψε ξανά στην Ευρώπη (Γερμανία, Γαλλία, Ιταλία, Λονδίνο και Βρυξέλλες). Ο σκοπός του ταξιδιού ήταν να μελετήσει τις εκπαιδευτικές θεωρίες. Επισκέφτηκε σχολεία, συμμετείχε στις εργασίες τάξεων και συνομίλησε με δασκάλους και θεωρητικούς της εκπαίδευσης. Με μεγάλη απογοήτευση, απορρίπτει όλες τις ευρωπαϊκές εκπαιδευτικές μεθόδους, τις οποίες θεωρεί βασισμένες στον καταναγκασμό.

Επιστρέφοντας στη Ρωσία, σε συνεργασία με δασκάλους ασχολήθηκε για ενάμιση χρόνο με θεωρητικά και πρακτικά προβλήματα της εκπαίδευσης. Ανέπτυξε τις θεωρίες του και περιέγραψε την πρακτική του σε δώδεκα εκτενή άρθρα και μια σειρά σημειώσεων που δημοσιεύθηκαν στο εκπαιδευτικό περιοδικό που ίδρυσε ο ίδιος και το ονόμασε «Γιάσναγια Πολιάνα» (Φεβρουάριος 1862 – Μάρτιος 1863).

«Το εκπαιδευτικό περιοδικό  Γιάσναγια Πολιάνα»

Το 1862, ερωτεύτηκε και παντρεύτηκε τη Σοφία Μπερς, μια πολύ δυναμική κοπέλα που ήταν στο πλάι του, μέχρι το τέλος της ζωής του. Λόγω του γάμου του, της αποθαρρυντικής κριτικής που δεχόταν για τα σχολειά του και ενός ξαφνικά ανανεωμένου ενδιαφέροντος για τη συγγραφή, ο Τολστόι στα τέλη του 1862 εγκαταλείπει το σχολείο του και στη συνέχεια το παιδαγωγικό περιοδικό. Αλλά η ανησυχία του για την εκπαίδευση των νέων, αναβίωσε σύντομα όταν γεννήθηκαν τα παιδιά του και παρέμεινε για το υπόλοιπο της ζωής του, όπως δείχνουν οι συχνές αναφορές στις επιστολές και στο ημερολόγιό του.

Το 1872 δημοσίευσε το πρώτο Αλφαβητάριο, στο οποίο όπως έγραψε, είχε βάλει την περισσότερη εργασία και αγάπη από ότι άλλο είχε κάνει έως τότε. Περιείχε ένα πλήρες πρόγραμμα σπουδών για τη βασική εκπαίδευση, το οποίο δεν έτυχε αποδοχής. Ακολούθησε μια πρόσκληση από την Επιτροπή Βασικής Εκπαίδευσης της Μόσχας για να εξηγήσει το εκπαιδευτικό του σύστημα και εν συνεχεία, σύγκριση των ιδεών του σχετικά με τη διδασκαλία, σε διάφορα θέματα, ενάντια στις συμβατικές μεθόδους των σχολείων. Τα αποτελέσματα  για τον Τολστόι ήταν απογοητευτικά. Ωστόσο, με τη δημοσίευση του άρθρου του: «Στην Εθνική Παιδεία» σε ένα δημοφιλές περιοδικό καταφέρνει οι απόψεις του να γίνουν γνωστές και αποδεκτές από το ευρύ κοινό.

Τον Φεβρουάριο του 1875, δημοσίευσε το Νέο Αλφαβητάριο. Ήταν μικρότερο, φτηνότερο, πρακτικότερο και όπως σημείωνε ο ίδιος στην εισαγωγή, προσαρμόσιμο σε οποιαδήποτε μέθοδο διδασκαλίας. Εδώ, κέρδισε την αποδοχή από το Υπουργείο Εθνικής Παιδείας. Υιοθετήθηκε ευρέως από τα σχολεία και είχε πολλές και μεγάλες εκδόσεις (100.000 αντίγραφα τυπώθηκαν για την έκδοση του 1900). Σειρά γεγονότων που προηγήθηκαν της έκδοσης του βιβλίου του, οδήγησαν τελικά τον Τολστόι στην παραίτηση από την προσπάθειά του να βελτιώσει το σύστημα της βασικής εκπαίδευσης της Ρωσίας.

Ενώ οι απόψεις του Τολστόι αρχικά δεν έβρισκαν υποστήριξη μεταξύ των ανώτερων κυβερνητικών υπαλλήλων, το σχολείο του ασκούσε μεγάλη επιρροή στο λαό  (έβρισκε μεγάλη αποδοχή – ανταπόκριση). Μετά από τη απελευθέρωση των δουλοπάροικων, η κυβέρνηση τους ενθάρρυνε να ανοίξουν τα σχολεία τους. Οι αγρότες απευθύνθηκαν  τότε στον Τολστόι. Ως το 1862 υπήρξαν τουλάχιστον δέκα τρία χωριά με αγροτικά σχολεία στην περιοχή του, και οι δάσκαλοί τους ήταν όλοι ενθουσιώδεις υποστηρικτές της παιδαγωγικής προσέγγισης του Τολστόι [3].

Τα σχολεία του Τολστόι δεν βρήκαν πρόσφορο έδαφος στη Ρωσία του 19ου αιώνα, ούτε του 20ου. Στις μέρες μας, υπάρχουν μόνο μερικά εκπαιδευτικά ιδρύματα, όπου όχι τόσο η διδασκαλία, όσο η αγωγή διδάσκεται με τον τρόπο του Τολστόι. Στην Ιαπωνία ωστόσο, υπάρχουν μερικά σχολεία όπου τα παιδιά διδάσκονται με τη μέθοδο του Τολστόι [5].

Οι παιδαγωγικές ιδέες του Τολστόι, βρήκαν ιδιαίτερη απήχηση στην Αθήνα και στον τότε υπόδουλο ελληνισμό. Λειτούργησαν ως όργανο  αφύπνισης των παιδαγωγικών και συνάμα κοινωνικών και πολιτικών συνειδήσεων, ενάντια σε κάθε μορφής δουλεία και υποταγή για την κατάκτηση της εθνικής ενότητας και ανεξαρτησίας μέσω της παιδείας [2].

Παρόλο που οι εκπαιδευτικές πρακτικές και οι γραφές του Τολστόι κατά τη διάρκεια της ζωής του αντιμετωπίστηκαν με εχθρότητα, μετά το θάνατό του, υπήρξε μια τάση να χαρακτηριστεί το έργο του σαν λαμπρό και  καινοτόμο και ο ίδιος σαν ένας από τους σημαντικότερους των εκπαιδευτικών μεταρρυθμιστών. Τα πειραματικά σχολεία στην Αμερική και στο εξωτερικό είχαν ωφεληθεί από την εμπειρία του και το έργο του. Οι μέθοδοί του στο αλφάβητο και την ανάγνωση, η επιμονή του στην αυτάρκεια με την υποχρέωση των σπουδαστών να κάνουν και χειρωνακτική εργασία, και η πεποίθησή του ότι το παιδί πρέπει να έχει την άδεια για όσο το δυνατόν περισσότερη ελευθερία στην τάξη, χαρακτηριστικά γνωρίσματα του συστήματός του, είχαν την επιρροή τους στην προοδευτική εκπαίδευση προηγούμενων δεκαετιών. Και μια από τις κύριες αρχές του, ότι «το σχολείο πρέπει πάντα να παραμείνει ένα είδος παιδαγωγικού εργαστηρίου για να το κρατήσει από την πτώση, λόγω της γενικότερης προόδου», έχει βρει την ευρεία αποδοχή ως εκπαιδευτική προϋπόθεση.

[1] Πυργιωτάκης, Ι. (2008). Εισαγωγή στην Παιδαγωγική Επιστήμη. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

[2] Βαϊνά, Μ. (2002). Τεκμήρια απήχησης του παιδαγωγικού έργου του Τολστόι στην Ελλάδα. Αθήνα: Gutenberg.

[3] Simmons, E.J. (1968) Introduction to Tolstoy’s Writings. University of Chicago Press, 219 σελίδες.

[4] Ηλιόπουλος, Χρ. (2006).  Η Πολιτική και Κοινωνική Φιλοσοφία του Λέοντος Τολστόι. Ανακτήθηκε Δεκέμβριος 18, 2015, από https://www.academia.edu.

[5] Basinsky, P. (2013). Tolstoy and changes in the Russian education system. Russia & India Report.