“Ομάδα μελέτης της ζωής και του έργου του Μιχάλη Παπαμαύρου” – Πρώτη συνάντηση

Συγκροτήθηκε η “ΟΜΑΔΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΥ” από τον Σύλλογο Εκπαιδευτικών Π.Ε. Ηλιούπολης “ΜΙΧ. ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΣ”

Πραγματοποιήθηκε την περασμένη Τετάρτη, στο 6ο Δημ. Σχολείο Ηλιούπολης, με πρωτοβουλία του Συλλόγου Εκπαιδευτικών Π.Ε. Ηλιούπολης “ΜΙΧ. ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΣ”, η πρώτη συνάντηση της “ΟΜΑΔΑΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΥ” για τη συγκρότησή της.

Ο μεγάλος Παιδαγωγός και Αγωνιστής Μιχ. Παπαμαύρος αποτελεί για τον ενλόγω Σύλλογο σημείο αναφοράς, αφού εδώ και πολλά χρόνια οι εκπαιδευτικοί Π.Ε. της Ηλιούπολης αποφάσισαν κατά πλειοψηφία, μετά από θυελλώδεις αντιδράσεις συναδέλφων τους σε Γ.Σ. του Συλλόγου, κατά τη δεκαετία του 1990, να δοθεί το όνομα του σπουδαίου αυτού Παιδαγωγού στον Σύλλογό τους.

Κι ενώ πρόσφατα το Δ.Σ. του Συλλόγου αποφάσισε τη συγκρότηση της ενλόγω “Ομάδας”, προχθές συγκεντρώθηκαν ορισμένα μέλη της και αφού αρχικά άκουσαν την εισήγηση του πρώην μέλους του Συλλόγου, πρώην Σχολικού Συμβούλου Π.Ε. και συγγραφέα, Δρ. Θανάση Ν. Καραγιάννη (την οποία δημοσιεύουμε στη συνέχεια), και μετά από εποικοδομητική συζήτηση, ανταλλαγή απόψεων και υποβολή προτάσεων, αποφάσισαν να εντείνουν τις προσπάθειές τους ώστε να στελεχωθεί η “Ομάδα” και με άλλα μέλη, από συναδέλφους τους, οι οποίοι πιστεύουν στην αξία και σημασία λειτουργίας της.

Η πρόταση που έκανε η πρώην Πρόεδρος του Συλλόγου (η οποία έχει ήδη αφυπηρετήσει), αλλά παραμένει μάχιμη στον χώρο του εκπαιδευτικού και εργατικού κινήματος, Σούλα Λαμπούδη για την ιδιαίτερη μελέτη από την “Ομάδα” του βιβλίου του Παπαμαύρου Σύστημα Νέας Παιδαγωγικής, έγινε ομόφωνα αποδεκτή.

Άλλα μέλη πρότειναν να προηγηθούν δύο συναντήσεις όπου θα πραγματοποιηθούν εισηγήσεις από μέλη της “Ομάδας” για τη μελέτη της περιρρέουσας ατμόσφαιρας στο τέλος του 19ου αι, στις αρχές του 20ού αι., του Μεσοπολέμου και της Μεταπολεμικής περιόδου, με θέματα από την Νεοελληνική Ιστορία και της Ιστορία της Εκπαίδευσης στη χώρα μας, ώστε ιδιαίτερα το βιβλίο αυτό, αλλά και το υπόλοιπο συγγραφικό παιδαγωγικό έργο του Παπαμαύρου να μελετηθούν παίρνοντας υπόψη οι σύγχρονοι εκπαιδευτικοί το κοινωνικοϊστορικό περιβάλλον μέσα στο οποίο γεννήθηκε αυτό το έργο και τη δράση των προσωπικοτήτων εκείνων των εποχών, τα κινήματα του Γλωσσικού, Εκπαιδευτικού και Κοινωνικού Δημοτικισμού κ.ο.κ..  Και οι προτάσεις αυτές έγιναν αποδεκτές με αποτέλεσμα ο Σύλλογος να καταρτίσει ένα πρόγραμμα θεματολογίας για τις δύο επόμενες συναντήσεις της “Ομάδας”, το οποίο σύντομα θ’ ανακοινωθεί σε όλα τα μέλη του Συλλόγου τους.

Το κλίμα ήταν ευχάριστο, υπήρξε αισιοδοξία για την έκβαση αυτής της πρωτοβουλίας της “Ομάδας” και ο Σύλλογος θ’ απευθυνθεί και πάλι στα μέλη του να πλαισιώσουν όσο γίνεται περισσότερα την ενλόγω “Ομάδα”, ώστε να λειτουργήσει απρόσκοπτα προς όφελος ολόκληρης της εκπαιδευτικής κοινότητας και της κοινωνίας της Ηλιούπολης.

«ΟΜΑΔΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΥ»

Εισήγηση του Θανάση Ν. Καραγιάννη,

Διδάκτορα Επιστημών της Αγωγής – Συγγραφέα

ΠΡΩΤΗ ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ, 6ο Δημ. Σχολείο Ηλιούπολης

ΗΛΙΟΥΠΟΛΗ, 13.11.2024

 

Συναδέλφισσες και συνάδελφοι, 

Είστε αξιέπαινοι που αποδεχτήκατε την πρόσκληση του Δ.Σ. του Συλλόγου σας και βρίσκεστε σήμερα εδώ για να συγκροτήσετε αυτή τη σημαντική για σας, τους μαθητές και τους γονείς τους, αλλά και για την πρόοδο όλης της τοπικής κοινωνίας, «ΟΜΑΔΑ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΥ». 

Προτείνω ο στόχος της «Ομάδας» να είναι ο εξής: Η «Ομάδα» ν’ αποτελείται εκτός από εν ενεργεία εκπαιδευτικούς, και από συνταξιούχους, οι οποίοι: 

Α) Θα διαβάζουν τα έργα του Μιχ. Παπαμαύρου και θα συζητούν μεταξύ τους –κατά διαστήματα– σχετικά με το περιεχόμενο αυτών των έργων, 

Β) Στη συνέχεια, εάν και όταν θα είναι έτοιμοι, θα παρουσιάζουν με σύντομες εισηγήσεις τους στην «Ομάδα» και γενικότερα σε παιδαγωγικές συγκεντρώσεις, κάποιες παιδαγωγικές, κοινωνικές και διδακτικές θέσεις του Παπαμαύρου. 

Β) Ίσως, θα πρέπει αρχικά να μελετηθούν έστω ακροθιγώς οι  θέσεις κάποιων άλλων Παιδαγωγών των αρχών του 20ού αι., του Μεσοπόλεμου και της Μεταπολεμικής περιόδου, για θέματα  που αφορούν την Ιστορία του Γλωσσικού Δημοτικισμού (Γ. Ψυχάρης, Αλ. Πάλλης, Αργ. Εφταλιώτης κ.ά.), του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού (Δημ. Γληνός, Αλ. Δελμούζος, Μαν. Τριανταφυλλίδης. Μίλτος Κουντουράς κ.ά.) και του Κοινωνικού (Σοσιαλιστικού) Δημοτικισμού (Δημ. Γληνός. Κώστας Σωτηρίου, Μιχ. Παπαμαύρος, Ρόζα και Γιάννης Ιμβριώτης κ.ά.). Οπωσδήποτε, κατά τη γνώμη μου, πρέπει να μελετηθούν (να ξαναμελετηθούν) και θέματα από την Ελληνική Πολιτική Ιστορία και από την  Ιστορία της Παγκόσμιας και Ελληνικής Εκπαίδευσης, όπως τα γεγονότα των “Ευαγγελικών” (1901), των “Ορεστειακών” (1903), του “Παρθεναγωγείου του Βόλου” (1908-1911, Αλ. Δελμούζος), της “Δίκης του Ναυπλίου” (1914, Αλ. Δελμούζος), του “Εκπαιδευτικού Ομίλου” (1910-1927), των “Μαρασλειακών” (1925), της “Δίκης των τόνων” (1941, Ι. Κακριδής) κ.ά., αλλά και θέματα που αφορούν την Ιστορία των Παιδαγωγικών Θεωριών και των Εκπαιδευτικών καινοτομιών και των «κινημάτων» διεθνώς, που επηρέασαν τη σκέψη, τις ιδέες και τις αρχές των μεγάλων Παιδαγωγών μας, μεταξύ των οποίων είναι και ο Μιχ. Παπαμαύρος. Έτσι, τα μέλη της «Ομάδας»  θα γνωρίζουν σταδιακά, όλο πιο πλέρια και βαθιά την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, θα ερμηνεύουν δε και θα κατανοούν καλύτερα όσα διαβάζουν στα βιβλία και στα δημοσιευμένα κείμενα του σπουδαίου αυτού Παιδαγωγού και Αγωνιστή, ώστε τελικά να διαμορφώσουν τις δικές του παιδαγωγικές ιδέες και αρχές και να τις εφαρμόσουν στο σύγχρονο σχολείο, στα σχολεία τους, εκεί όπου διδάσκουν και θα διδάξουν στην εκπαιδευτική τους σταδιοδρομία, μέχρι την αφυπηρέτησή τους.  

Γ) Βέβαια, οι ειδικοί πανεπιστημιακοί δάσκαλοι, οι οποίοι διδάσκουν στα Παιδαγωγικά Τμήματα των Πανεπιστημίων μας την Ιστορία της Εκπαίδευσης έχουν να συνεισφέρουν πολλά στην ενλόγω «Ομάδα» με τα βιβλία και τις δημοσιευμένες εργασίες τους, αλλά και με διαλέξεις τους στην Ηλιούπολη κ.ο.κ.

Η συγκρότηση και λειτουργία μιας τέτοιας «Ομάδας» είναι, κατά τη γνώμη μου πρωτοποριακή και πολύ σημαντική. Πρόκειται για μια προσπάθεια επιμόρφωσης μάχιμων εκπαιδευτικών, για μια ενδυνάμει λαϊκή επιμόρφωση, αφού θα είναι δυνατό στις εκδηλώσεις της να συμμετέχουν και φιλομαθείς γονείς κ.ά. εργαζόμενοι, οι οποίοι ενδιαφέρονται για την ποιοτικότερη εκπαίδευση των παιδιών τους. Θα λειτουργήσουν συγχρόνως και ως φωτοδότες και ως μεταλαμπαδευτές των παιδαγωγικών ιδεών και των εκπαιδευτικών πρωτοβουλιών και αγώνων σημαντικών προσωπικοτήτων που έλαμψαν με την επιστημονική τους γνώση, με την πλούσια και πρωτοπόρα εκπαιδευτική τους δράση και με  τους κοινωνικούς  αγώνες τους για μια καλύτερη εκπαίδευση και για μια δίκαιη και ειρηνική κοινωνία, αλλά και για ένα άλλο κοινωνικο-οικονομικό σύστημα, όπως έδειξαν με τα γραπτά τους κείμενα, τη ζωή και τη δράση τους, με τους κοινωνικούς αγώνες και τη θυσία τους οι θιασώτες του Κοινωνικού Δημοτικισμού, ιδιαίτερα. 

Για να λειτουργήσει μια τέτοια «Ομάδα» απαιτούνται υπομονή, επιμονή, καλή οργάνωση. Δεν πρέπει η λειτουργία της «Ομάδας» να δημιουργήσει άγχος στα μέλη της, να δημιουργήσει προβλήματα, τα οποία θα είναι σε βάρος των προσωπικών, οικογενειακών, υπηρεσιακών κ.ά. υποχρεώσεών σας, σε βάρος άλλων φιλοδοξιών και δραστηριοτήτων σας. Θα βρείτε μόνοι σας και με καλοπροαίρετη συζήτηση τις ημέρες και ώρες λειτουργίας της. Η πειθαρχία είναι πάντοτε προσόν και προϋπόθεση για την καλή λειτουργία μιας «Ομάδας». Η συνειδητοποίηση της σημασίας λειτουργίας της δε, η αυτοπειθαρχία, η οργάνωση, η αλληλεγγύη μεταξύ των μελών, η ομαδοσυνεργατική διάθεση και δουλειά κ.λπ. είναι επίσης προϋποθέσεις για την επιτυχία του στόχου σας. Άλλωστε, αν οι εκπαιδευτικοί δεν διαθέτουν τέτοιου είδους αξίες και προτερήματα, αποδεικνύοντάς τα κατά τη λειτουργία μιας δικής τους «Ομάδας» ενηλίκων, πώς θα μπορούσαν άραγε να πετύχουν ως εκπαιδευτικοί, να καθοδηγήσουν και να εμπνεύσουν μια «Ομάδα» μαθητών τους;

Ένα μεγάλο ζήτημα και ίσως «αγκάθι» είναι, βέβαια, σε πολλές περιπτώσεις της προσωπικής μας πορείας, η ιδιοτέλεια. Και γεννιέται το ερώτημα: «Τι έχω να κερδίσω προσωπικά καταναλώνοντας τον χρόνο μου στη λειτουργία μιας τέτοιου χαρακτήρα και περιεχομένου “Ομάδα”»; «Άλλωστε, εγώ είμαι πτυχιούχος εκπαιδευτικός, έχω σπουδάσει προπτυχιακά αυτό το αντικείμενο, γνωρίζω κάποια πράγματα. Μήπως θα είναι απώλεια του χρόνου μου;». Βέβαια, είναι γνωστό ότι η ανιδιοτέλεια είναι προσόν. Και μάλιστα οι πράξεις  κρίνουν την αξία της προσφοράς κάθε ανθρώπου, κάθε εργαζόμενου, άρα και του εκπαιδευτικού, περισσότερο από τις προθέσεις και τις θεωρίες του. Πιστεύω ότι η συγκρότηση και λειτουργία μιας τέτοιου είδους «Ομάδας» αποκλείεται να φέρει αρνητικά αποτελέσματα στην εξέλιξη της σκέψης μας, της κρίσης μας, της ζωής μας ενγένει. Αντίθετα. Ο χρόνος που θα καταναλώνεται στη μελέτη και στις δράσεις της «Ομάδας» θ’ αποφέρει πολλούς γλυκείς προσωπικούς «καρπούς»: τη χαρά, την ικανοποίηση, την περηφάνια, τη γνώση, τη συνειδητοποίηση πολλών ζητημάτων, τα οποία αφορούν την ποιότητα της Εκπαίδευσης και τη θετική εξέλιξη των μαθητών μας, ιδιαίτερα. Όσα και αν μάθαμε στη βασική μας εκπαίδευση στις παραγωγικές σχολές όπου σπουδάσαμε ή φοιτήσαμε, δεν είναι αρκετά. Η εμπειρία και η ωριμότητα που επέρχεται με την πάροδο των χρόνων, βοηθούν σημαντικά και στην κατανόηση και στη συνειδητοποίηση πολλών κοινωνικών και εκπαιδευτικών ζητημάτων, όταν δεν μας εγκαταλείπει η αγάπη μας για διάβασμα και η αντίληψή μας για συλλογική δουλειά και δράση.

Η ωφέλεια για όσους συμμετέχουν σε μια τέτοιου χαρακτήρα «Ομάδα» είναι πολλαπλή. Πέρα από τη διαρκή επιμόρφωση των μελών της, μπορεί να αποτελέσει για κάποια μέλη αφορμή εκπόνησης μεταπτυχιακής εργασίας ή διδακτορικής διατριβής. Για τα υπόλοιπα μέλη, αναμφισβήτητα η ενασχόλησή τους με αυτό το επιστημονικό αντικείμενο, που αφορά την Ιστορία της Ελληνικής Εκπαίδευσης, ιδιαίτερα, θα τους δημιουργήσει προβληματισμούς, θα τους δώσει γνώσεις, θα τους ενεργοποιήσει ώστε να γίνουν καλύτεροι παιδαγωγοί και εκπαιδευτικοί, θα τους δώσει την ευκαιρία να επιμορφώσουν, ως ένα βαθμό, τους συναδέλφους τους, να ενημερώσουν τους γονείς των μαθητών τους, να δημοσιεύσουν εργασίες τους στον έντυπο ή ηλεκτρονικό τύπο, να έρθουν σε επαφή με πανεπιστημιακούς δασκάλους που έχουν εντρυφήσει στα ζητήματα αυτά και με άλλους μελετητές. Δεν γνωρίζουμε την έκβαση και την εξέλιξη αυτού του πρωτοποριακού εγχειρήματος, που ξεκινάτε σήμερα. Ίσως, αυτή η μέρα να σας χαράξει μια διαφορετική πορεία στην εκπαιδευτική σας εξέλιξη, να σας αλλάξει ως προσωπικότητες, ως χαρακτήρες, ως εκπαιδευτικούς, να σας καταστήσει πιο δημιουργικούς και πιο δραστήριους, ώστε και να νιώθετε ακόμη πιο υπερήφανοι και ευτυχισμένοι που είστε νηπιαγωγοί και δάσκαλοι και πιο ικανοποιημένοι από τη δουλειά και την προσφορά σας στους μαθητές σας και στο ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Ίσως, να καλύψετε το κενό που σας δημιουργεί αυτή η απαράδεκτη αντίληψη και ιδεολογία στην υπάρχουσα εκπαιδευτική πολιτική, που φορτώνει τους εκπαιδευτικούς με ανούσιες και άχρηστες υποχρεώσεις και άγχος, μέσα από σωρεία εγκυκλίων, από τα ελλιπή και αναμφιβόλου αξίας βιβλία και αναλυτικά προγράμματα, με την ανύπαρκτη επιμόρφωση, την απουσία μιας ουσιαστικής διαρκούς και συστηματικής επιμόρφωσης, καθοδήγησης και συμβουλευτικής των αρμόδιων Σχολικών Συμβούλων. Είμαι βέβαιος ότι –κατά τη διάρκεια λειτουργίας και δραστηριοποίησης της «Ομάδας» σας– θα βλέπετε πλέον «με άλλο μάτι» τη συνδικαλιστική αναγκαιότητα και δράση σας, θα έχετε πλέον πολλές και διάφορες εποικοδομητικές προτάσεις, ενώ συγχρόνως θα ατσαλωθεί η συνδικαλιστική σας συνείδηση, που κάποιοι επιχειρούν να αμβλύνουν, απαξιώνοντας το τεράστιο κέρδος που έχουν οι εργαζόμενοι από τις συνδικαλιστικές δράσεις τους, διαχρονικά.    

Θα ήθελα να σκεφτείτε ότι η «δια βίου παιδεία» και η «διαρκής επιμόρφωση» είναι υποχρέωση της πολιτείας και θα έπρεπε να πραγματοποιούνται κάθε χρόνο, καθ’ όλη τη διάρκεια της υπηρεσιακής μας πορείας, σεμινάρια όχι μόνο Διδακτικής Μεθοδολογίας, αλλά και σεμινάρια και συνέδρια από το Υπουργείο για όλους τους εκπαιδευτικούς Π/θμιας και Δ/βάθμιας Εκπαίδευσης. Ταυτόχρονα, παιδαγωγικά, εκπαιδευτικά κ.ά. επιστημονικά σεμινάρια και συνέδρια οφείλουν να πραγματοποιούν και τα συνδικαλιστικά σωματεία και οι ομοσπονδίες των εκπαιδευτικών και σε άλλα επιστημονικά αντικείμενα, όπως: Ψυχολογία, Ιστορία της Εκπαίδευσης, Πολιτική Οικονομία, Κοινωνιολογία και Φιλοσοφία της Εκπαίδευσης κ.ο.κ.

Εδώ, θα επιχειρήσετε να πραγματώσετε ένα είδος επιμόρφωσης, ίσως χωρίς τα εχέγγυα και την εγκυρότητα μιας επιστημονικής μεθοδολογίας, αλλά με το πύρωμα της καρδιάς και του μυαλού σας, με τη θέληση που σας διακρίνει, με τη συνειδητοποίηση ότι η επιμόρφωση είναι αναγκαιότητα. Ο μεγάλος παιδαγωγός Δημ. Γληνός έλεγε: «Εκ των κάτω το φως». Πιστεύοντας σ’ αυτή τη ρήση, αποκτά μεγάλη σημασία αυτή η πρωτοβουλία σας, η οποία αν πετύχει, θ’ αποτελέσει πρότυπο και για άλλους συλλόγους εκπαιδευτικών. 

Η Πρόεδρος και τα μέλη του Δ.Σ. του ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ Π.Ε. ΗΛΙΟΥΠΟΛΗΣ “ΜΙΧ. ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΣ”, του Συλλόγου σας, είναι αξιέπαινοι για την εξαιρετική πρωτοβουλία τους, η οποία αποδεικνύει ότι πιστεύουν στη δύναμη και στην ωφελιμότητα που έχουν τέτοιου είδους εγχειρήματα, πιστεύουν στη μεγάλη αξία που έχουν η επιμόρφωση, η δια βίου παιδεία, η λαϊκή και εργατική επιμόρφωση, η διαρκής αναζήτηση, με εκλαϊκευμένη επιστημονική ή και με σαφή  επιστημονική μεθοδολογία και μελέτη θεμάτων  που αφορούν το επάγγελμά σας, η οποία αναμφισβήτητα σας θωρακίζει μορφωτικά, ώστε να αναπτύξετε πιο συνειδητά πλέον και πιο οργανωμένα και τη συνδικαλιστική σας δράση προς όφελός σας και προς όφελος ασφαλώς μιας καλύτερης και ποιοτικότερης σχολικής εκπαίδευσης και παιδείας του ελληνικού λαού.

Σε ό,τι με αφορά:

Είμαι πρόθυμος να σας βοηθήσω. Αποτελεί τιμή για μένα η πρόσκληση που δέχτηκα από την Πρόεδρο του Συλλόγου σας συναδέλφισσα κ. Αγαθή Χήρα και από την αειθαλή και μαχητική ανέκαθεν συναδέλφισσα κ. Σούλα Λαμπούδη, να βρεθώ σήμερα εδώ κοντά σας και να εκφράσω τις απόψεις και τις προτάσεις μου για τη λειτουργία της «Ομάδας» σας. 

Υπάρχει στη διάθεσή σας, από την οικογενειακή μας βιβλιοθήκη, η εργογραφία του Μιχ. Παπαμαύρου (όση έχουμε καταφέρει να συγκεντρώσουμε) και πλούσια βιβλιογραφία και αρθρογραφία για μελέτη γύρω από το έργο του.

Νομίζω ότι, αν υπάρχουν ανάμεσα στα μέλη του Συλλόγου σας πτυχιούχοι Μεταπτυχιακού και Διδακτορικού Διπλώματος, σε θέματα Ιστορίας της Εκπαίδευσης, θα σας βοηθούσαν ιδιαίτερα με τις επιστημονικές τους γνώσεις.  

Τέλος, το πρόσφατο δημοσίευμά μου στο ηλεκτρονικό περιοδικό «ΚΑΤΙΟΥΣΑ» (8.11.2024),  θα σας βοηθούσε αρκετά να ενημερωθείτε για βασικά εργο-βιογραφικά στοιχεία του Μιχ. Παπαμαύρου. Συγκέντρωσα, επίσης, και παραθέτω την Εργογραφία του (Βιβλία, Περιοδικά, Μελέτες-Άρθρα, Μεταφράσεις, Σχολικά Βιβλία, Βοηθητικά Βιβλία για Ενήλικες και Χάρτες), καθώς και έναν κατάλογο με τίτλο: Βιβλία και Δημοσιεύματα για το έργο του Μιχ. Παπαμαύρου (Βιβλία-Ανάτυπα, Δημοσιεύματα και Αδημοσίευτα Κείμενα για τον Μιχ. Παπαμαύρο)

Σας ευχαριστώ.