Πλευρές της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης στις μέρες μας

Άρθρο της Αφροδίτης Κτενά, Καθηγήτριας στο Γενικό Τμήμα του ΕΚΠΑ:

Οι περιορισμοί που επιβλήθηκαν στις μετακινήσεις και στις κοινωνικές συναναστροφές, στο πλαίσιο της αντιμετώπισης της επιδημίας του νέου κορονοϊού, άλλαξαν μέσα σε λίγες μέρες τον τρόπο οργάνωσης της κοινωνικής ζωής, δημιούργησαν νέες ανάγκες κι έφεραν στη ζωή μας νέες ρυθμίσεις κι εργαλεία για την αντιμετώπισή τους. Κατέρριψαν στην πράξη τα ιδεολογήματα για την ατομική πρωτοβουλία, την επιχειρηματικότητα, το «αόρατο χέρι» της αγοράς. Κατέδειξαν ότι μόνο όταν τα άτομα λειτουργούν και νοηματοδοτούν την ύπαρξή τους ως μελών της κοινωνίας μπορούν να είναι αποτελεσματικά και σε ατομικό επίπεδο. Ανέδειξαν τον κατεξοχήν κοινωνικό χαρακτήρα λειτουργιών όπως η εργασία και η Εκπαίδευση.

Για να συνεχιστεί η κοινωνική ζωή παρά την απόσταση που πρέπει να κρατάμε ο ένας από τον άλλον, επιστρατεύθηκαν η «εργασία από το σπίτι» και η «εξ αποστάσεως εκπαίδευση».

Εργαλεία χρήσιμα για το κεφάλαιο

Τα απαραίτητα εργαλεία για «τηλε-λειτουργία» έχουν ήδη αναπτυχθεί και υπάρχουν σε μεγάλη ποικιλία. Έχουν μάλιστα δοκιμαστεί σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό σε πραγματικές συνθήκες.

Αξιοποιούνται στη σύγχρονη εκδοχή της εργασίας «με το κομμάτι» (φασόν) και «από το σπίτι», που μειώνει τα λειτουργικά κόστη των εργοδοτών με το να μη διαθέτουν φυσικό χώρο εργασίας στους εργαζομένους τους, εμποδίζει την κοινωνικοποίησή τους, αυξάνει την παραγωγικότητα, βαθαίνει τον βαθμό εκμετάλλευσης των εργαζομένων και διαλύει κάθε έννοια διευθέτησης του χρόνου εργασίας – κάτι που ζουν στο πετσί τους αυτές τις μέρες όσοι εργάζονται από το σπίτι. Χαρακτηριστικές είναι οι «καλές πρακτικές» και οι οδηγίες προς τα στελέχη των επιχειρήσεων για το πώς να επιβλέπουν τους εργαζόμενους που δουλεύουν από το σπίτι, πώς να τους τροφοδοτούν με δουλειά και πώς να αποτρέπουν ή να εντοπίζουν τους «λουφαδόρους».

Αξιοποιούνται για την άντληση εργατικού δυναμικού από «αγορές» με φθηνότερο εργατικό δυναμικό σε σχέση με τη χώρα όπου εδρεύει η επιχείρηση, π.χ. helpdesk εταιρειών των ΗΠΑ που λειτουργούν με εργαζόμενους στην Ινδία.

Τα εργαλεία λοιπόν έχουν αναπτυχθεί και είναι στη διάθεση του κάθε ενδιαφερόμενου, και μάλιστα στις περισσότερες περιπτώσεις δωρεάν, κάτι που υπογραμμίζει τη χρησιμότητά τους για το κεφάλαιο.

Δεν είναι νέα ανακάλυψη η εξ αποστάσεως εκπαίδευση

Στο συγκεκριμένο σημείωμα θα επικεντρωθούμε στην «ηλεκτρονική εξ αποστάσεως εκπαίδευση» στα πανεπιστήμια και στην «πλήρη μετάπτωση» σε αυτήν, όπως υποδεικνύει η επιστολή του υφυπουργού Παιδείας με θέμα «Εφαρμογή της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα – Θεσμοθέτηση εξ αποστάσεως εκπαίδευσης σε πρώτο και δεύτερο κύκλο σπουδών», για την αντιμετώπιση των συνεπειών του κορονοϊού.

Καταρχήν πρέπει να τονιστεί ότι «εξ αποστάσεως εκπαίδευση» δεν σημαίνει μόνο «εξ αποστάσεως διδασκαλία», όπως ακριβώς δεν είναι ταυτόσημες έννοιες η εκπαίδευση και η διδασκαλία. Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση υποδηλώνει ότι δεν υπάρχει ζωντανή επικοινωνία ανάμεσα στο δάσκαλο και στο φοιτητή και απαιτείται η διαμεσολάβηση ενός τεχνητού διαύλου επικοινωνίας.

Πριν από την ανάπτυξη του διαδικτύου και των σχετικών υπηρεσιών, τέτοιο μέσο, για παράδειγμα, ήταν η αλληλογραφία. Αυτά τα προγράμματα σπουδών απαντούσαν στην ανάγκη εργαζόμενων κυρίως, αλλά και άλλων, φοιτητών που αδυνατούσαν να παρακολουθήσουν μαθήματα με φυσική παρουσία.

Η ΕΣΣΔ με τις αχανείς και αραιοκατοικημένες εκτάσεις υπήρξε πρωτοπόρα και στην ανάπτυξη προγραμμάτων «εξ αποστάσεως εκπαίδευσης». Χρησιμοποίησε στο έπακρο τα τεχνολογικά μέσα της εποχής, προκειμένου να δώσει σε όλους τους πολίτες της, και ειδικά στους ήδη εργαζόμενους, πρόσβαση στην Τριτοβάθμια Εκπαίδευση. Η προτεραιότητα που έδινε η ΕΣΣΔ στην άνοδο του γενικού μορφωτικού επιπέδου του πληθυσμού της και ο σχεδιασμένος τρόπος που το έκανε, με φροντίδα για τις ανάγκες τόσο των φοιτητών όσο και των εργαζομένων που επέστρεφαν στην Εκπαίδευση με ειδικές αμειβόμενες άδειες, της επέτρεψαν να διανύσει, σε λίγες δεκαετίες, την τεράστια απόσταση από μια χώρα βυθισμένη στον αναλφαβητισμό σε μια χώρα με τα περισσότερα πανεπιστήμια στον κόσμο και το μεγαλύτερο ποσοστό υψηλά ειδικευμένων εργαζομένων. Το 1976, ο αριθμός των εργαζομένων που παρακολουθούσαν προγράμματα νυχτερινής και εξ αποστάσεως εκπαίδευσης ανέρχονταν σε 2,2 εκατομμύρια φοιτητές (45% του φοιτητικού πληθυσμού). Σχετικές μελέτες της εποχής ωστόσο επισημαίνουν ότι η ποιότητα αυτών των σπουδών υπολείπεται των κανονικών και ότι η ζωντανή αλληλεπίδραση φοιτητή – διδάσκοντος δεν μπορεί να υποκατασταθεί, ενώ η βελτίωση και χρηματοδότησή της ήταν στους μόνιμους στόχους του κεντρικού σχεδιασμού.

Στον καπιταλιστικό κόσμο, τα προγράμματα εξ αποστάσεως εκπαίδευσης άρχισαν να κερδίζουν έδαφος και να αποτελούν αντικείμενο επιστημονικής μελέτης τις τελευταίες δύο δεκαετίες κυρίως, οπότε και αναπτύχθηκαν σημαντικά τα τεχνολογικά εργαλεία πληροφορικής και επικοινωνίας στα οποία στηρίζονται. Στη βιβλιογραφία υπάρχει πληθώρα μελετών που εξετάζουν διάφορες πλευρές της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, όπως:

• –Τις δυνατότητες, την αποτελεσματικότητα και τους περιορισμούς των διαφόρων τεχνολογιών. Λόγου χάρη, σύγχρονη ηλεκτρονική εκπαίδευση μέσω διασύνδεσης σε πραγματικό χρόνο που προσφέρουν τα διάφορα εργαλεία τηλεδιασκέψεων ή ασύγχρονη που υποστηρίζεται από διαδικτυακά εργαλεία που λειτουργούν ως δομημένα και διαδραστικά αποθετήρια εκπαιδευτικού υλικού (όπως e-class, moodle κ.ά.).
• –Το είδος, τη δομή και το περιεχόμενο του εκπαιδευτικού υλικού: Το εκπαιδευτικό υλικό για τη διαδικτυακή εκπαίδευση δεν είναι απαραίτητα ταυτόσημο με αυτό της συμβατικής εκπαίδευσης, π.χ. το περιεχόμενο πρέπει να είναι συμβατό με τη μορφή του μέσου όπως είναι η οθόνη ενός κινητού, να περιέχει διαδραστικές λειτουργίες, δυνατότητες αυτοαξιολόγησης κ.λπ. (π.χ. microlearning, gamification).
• –Το μείγμα των διαφόρων εκπαιδευτικών μέσων, π.χ. ζωντανή / διαδικτυακή διδασκαλία, πραγματικό / εικονικό εργαστήριο, ηλεκτρονικό / έντυπο εκπαιδευτικό υλικό.
• –Το ρόλο του διδάσκοντος στην προετοιμασία του υλικού, ανάλογα με το μέσο και την τεχνολογία, καθώς και τον τρόπο διδασκαλίας μέσω διαδικτύου που διαφέρει από τη διδασκαλία στην τάξη.
• –Την ποιότητα της παρεχόμενης εκπαίδευσης και κυρίως του βέλτιστου μείγματος των εκπαιδευτικών μέσων γιατί καμιά σοβαρή μελέτη έως τώρα δεν ισχυρίζεται τεκμηριωμένα ότι μπορεί η διαδικτυακή εκπαίδευση να υποκαταστήσει το ζωντανό μάθημα στην τάξη και στο αμφιθέατρο, πόσο μάλλον την εμπειρία στον εργαστηριακό πάγκο ή την εργασία στο πεδίο.

Χρειάζεται επένδυση στο ανθρώπινο δυναμικό των ιδρυμάτων

Οι σύγχρονες τεχνολογικές δυνατότητες δίνουν πραγματικά άλλη διάσταση στον όρο «εξ αποστάσεως εκπαίδευση». Ωστόσο η ορθή εφαρμογή της πόρρω απέχει από τη βιντεοσκόπηση διαλέξεων, την ηλεκτρονική αναπαραγωγή των σημειώσεων στον πίνακα, ή το ανέβασμα ηλεκτρονικών συγγραμμάτων σε μια πλατφόρμα συνοδευόμενα από οδηγίες στους φοιτητές για διάβασμα, όπως υπονοείται στην επιστολή του υφυπουργού Παιδείας. Η εξ αποστάσεως εκπαίδευση πρέπει μεν να συνδυάζει διάφορα μέσα, όπως ορθά διαπιστώνεται στην επιστολή, αλλά χρειάζονται και οι ανάλογοι πόροι για την ανάπτυξη και υποστήριξη αυτών των προγραμμάτων. Δεν αρκεί η επένδυση σε εξυπηρετητές, όπως υποδεικνύεται στις διοικήσεις των πανεπιστημίων. Απαιτείται σημαντικότερη επένδυση στο ανθρώπινο δυναμικό που θα αναπτύξει και θα υλοποιήσει αυτά τα προγράμματα με τρόπο τέτοιο ώστε να λειτουργούν συμπληρωματικά με τη ζωντανή διδασκαλία, ώστε η προσομοίωση να μην υποκαθιστά αλλά να εκπαιδεύει για την καλύτερη απόδοση του φοιτητή στο εργαστήριο ή στο πεδίο.

Όπως όλα τα εργαλεία που έχει αναπτύξει η ανθρωπότητα μπορούν να μπουν είτε στην υπηρεσία των πολλών και να απελευθερώσουν τη δημιουργικότητά μας είτε στην υπηρεσία των λίγων για ένταση της εκμετάλλευσης και επιδείνωση των όρων ζωής και εργασίας μας.

Είναι ζήτημα διαπάλης. Εντέλει, είναι ζήτημα κοινωνικοοικονομικού συστήματος.

Κι εδώ βρίσκεται ο κόμπος.

Η ακαδημαϊκή κι επιστημονική κοινότητα εκφράζει φόβους ότι η τηλε-εκπαίδευση, στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος που ζούμε, θα χρησιμοποιηθεί για την ανάπτυξη εμπορικών εκπαιδευτικών προϊόντων, με στόχο φυσικά το κέρδος κι όχι την εκπαίδευση, που θα αξιολογούνται με όρους αγοράς και όχι κοινωνικής αξίας, θα υποκαταστήσει τη ζωντανή εκπαίδευση με σκοπό τη μείωση της κοινωνικής δαπάνης για την Παιδεία και τελικά θα υποβαθμίσει τη μαζική δημόσια Τριτοβάθμια Εκπαίδευση σε βιομηχανία φθηνών, «ευέλικτων» κι αναλώσιμων εργαζομένων.

Να μην περιοριστεί η διά ζώσης διδασκαλία

Είναι δικαιολογημένη η αγωνία των ακαδημαϊκών δασκάλων για το ρόλο που θα παίξουν αυτά τα εξαιρετικά εργαλεία στη διάλυση της δημόσιας Τριτοβάθμιας Εκπαίδευσης, στην αποσάθρωση των δομών της και των εργασιακών σχέσεων μέσα σε αυτήν. Είναι βάσιμος ο φόβος ότι η εξ αποστάσεως εκπαίδευση θα χρησιμοποιηθεί για να σπρώξει τα παιδιά της λαϊκής οικογένειας στο να εργάζονται και να σπουδάζουν ταυτόχρονα όλη τους τη ζωή.

Με άλλα λόγια, τα μέτρα που παίρνει σήμερα η κυβέρνηση για τον κορονοϊό, επιχειρώντας να αντιμετωπίσει ένα πραγματικό πρόβλημα, αναδεικνύουν για άλλη μια φορά ότι κάθε εργαλείο, κάθε μέτρο εξυπηρετεί στόχους με σαφές ταξικό πρόσημο. Τίποτα δεν είναι ουδέτερο.

Στη συγκεκριμένη περίπτωση, η εξ αποστάσεως εκπαίδευση, με τον απόλυτο τρόπο που αναδεικνύεται ως η μόνη λύση στο υπαρκτό πρόβλημα της συνέχισης της εκπαιδευτικής διαδικασίας στις σημερινές συνθήκες καραντίνας και το σχεδιασμό που προωθείται για την ενίσχυσή της, «ήρθε για να μείνει» και να αξιοποιηθεί για να εκτοπίσει τελικά τη διά ζώσης εκπαίδευση, που είναι κοστοβόρα και απαιτεί υποδομές που το αστικό κράτος δεν διατίθεται να παρέχει και να συντηρεί. Έρχεται επιπλέον να δώσει κι άλλο χώρο σε μονοπώλια και μεγάλες εταιρείες της πληροφορικής και των τηλεπικοινωνιών να πατήσουν πιο γερά το πόδι τους μέσα στα ΑΕΙ και να εγκατασταθούν μέσω των συστημάτων και των συμφωνιών που έχουν υπογραφεί ή θα υπογραφούν με το πρόσχημα του κορονοϊού, όπως προκύπτει από την «ευγενική παροχή των εταιρειών “Google” και “Microsoft”» στην οποία αναφέρεται η επιστολή του υφυπουργού…

Το μόνο σίγουρο είναι πως οι φοιτητές και οι διδάσκοντες μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα θα χάσουν, καθώς θα αποστεώνεται η ζωντανή διδασκαλία και θα μειώνονται οι πόροι για την ενίσχυσή της με σκοπό να εξοικονομηθούν ή απελευθερωθούν πόροι για πιο προσοδοφόρες δραστηριότητες, όπως το εμπόριο εκπαιδευτικών και ερευνητικών προϊόντων. Οι δε σχέσεις εργασίας του διδακτικού και λοιπού προσωπικού θα ακολουθήσουν την πεπατημένη της «ευελφάλειας», από άλλους χώρους εργασίας, της κινητικότητας και της ατομικής διαπραγμάτευσης.

Τα μέτρα αυτά πρέπει να έχουν μόνο πρόσκαιρο, έκτακτο χαρακτήρα

Με βάση τα παραπάνω, ένα είναι σίγουρο: Όταν βγούμε από την καραντίνα, οι επιπτώσεις των μέτρων στα μορφωτικά και τα εργασιακά δικαιώματα θα είναι εδώ, παρούσες και πιεστικές.

Για εμάς, τους διδάσκοντες, τους φοιτητές, πρέπει να είναι ξεκάθαρο ότι τα μέτρα αυτά πρέπει να έχουν μόνο πρόσκαιρο, έκτακτο χαρακτήρα. Δεν θα δεχτούμε να υποκαταστήσουν τη ζωντανή εκπαίδευση και την, αναντικατάστατη για την αποτελεσματική μετάδοση της γνώσης, επαφή διδάσκοντος – φοιτητή. Δεν θα δεχτούμε να καταργήσουν την, απαραίτητη για την ολοκληρωμένη ανάπτυξη της προσωπικότητας, συλλογικότητα της φοιτητικής ζωής. Δεν θα επιτρέψουμε να χτυπήσουν μέσα από την εξ αποστάσεως εκπαίδευση τις κοινωνικές πτυχές της φοιτητικής δραστηριότητας, συμπεριλαμβανομένης και της οργανωμένης, συλλογικής φοιτητικής δράσης και παρέμβασης.

Επισημαίνουμε ξανά ότι το πρόβλημα δεν είναι το εργαλείο. Το πρόβλημα είναι το ποιος κατέχει το εργαλείο και γιατί το χρησιμοποιεί.

Το ΚΚΕ καλεί όλους τους πανεπιστημιακούς δασκάλους, τους επιστήμονες, τους φοιτητές να συμπορευτούν μαζί του για να υπερασπιστούν το δημόσιο χαρακτήρα του πανεπιστημίου τόσο στις σημερινές ιδιαίτερες συνθήκες όσο και μετά την επιστροφή στην «κανονικότητα», όπου όλα τριγύρω θα μοιάζουν ίδια αλλά όλα θα έχουν αλλάξει. Να συμπορευτούν μαζί του για να διεκδικήσουν ένα σύγχρονο, πραγματικά δωρεάν και δημόσιο πανεπιστήμιο, που θα αξιοποιεί τα τεχνολογικά επιτεύγματα για να παράγει υψηλά ειδικευμένο επιστημονικό δυναμικό και νέα γνώση στην υπηρεσία των κοινωνικών αναγκών. Να συμπορευτούν μαζί του για να οικοδομήσουν το μόνο σύστημα που μπορεί να εγγυηθεί ένα τέτοιο πανεπιστήμιο, τον σοσιαλισμό – κομμουνισμό.

Πηγή: 902.γρ