Η επιστημονική φαντασία στη Σοβιετική Ένωση – Α’ Μέρος

Αντιγράφουμε και δημοσιεύουμε, από το βιβλίο-συλλογή διηγημάτων “Ο άχρηστος πλανήτης” και άλλα σοβιετικά διηγήματα επιστημονικής φαντασίας (εκδόσεις “η Άγνωστη Καντάθ”), το πολύ κατατοπιστικό εισαγωγικό σημείωμα του μεταφραστή Γιάννη Στολτίδη, ο οποίος κάνει μια αναλυτική και έντιμη παρουσίαση του λογοτεχνικού είδους της σοβιετικής επιστημονικής φαντασίας, παράλληλα με τις κοινωνικο-πολιτικές εξελίξεις στη χώρα των σοβιέτ. Όπως θα διαπιστώσει ο αναγνώστης, πρόκειται για ένα θησαυρό που περιμένει να τον ανακαλύψουν στη Δύση, θαμμένος κάτω από εύκολα στερεότυπα και αφορισμούς.

Λόγω της έκτασής της, η εισαγωγή δημοσιεύεται σε δύο μέρη.

ΟΙ ΒΑΣΕΙΣ ΤΗΣ ΣΟΒΙΕΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΦΑΝΤΑΣΙΑΣ

Η σοβιετική επιστημονική φαντασία δεν προέκυψε από παρθενογένεση. Η Ρωσία ήταν ανέκαθεν μια χώρα με πλούσια παράδοση στην ευρύτερη λογοτεχνία του φανταστικού: Γοτθικές ιστορίες τρόμου, υπερφυσικά παραμύθια, ψευδοϊστορικά διηγήματα, ουτοπίες και γενικά πάσης φύσεως έργα με κυρίαρχο το φανταστικό στοιχείο δεν έλειψαν ποτέ από τη λογοτεχνική της παραγωγή. Παράλληλα, ήταν μια χώρα κάθε άλλο παρά αποκομμένη από τις εκτός των συνόρων της φιλοσοφικές, πολιτικές και καλλιτεχνικές τάσεις. Στην προεπαναστατική, τσαρική Ρωσία, συγγραφείς όπως ο Ιούλιος Βερν και ο Χέρμπερτ Τζωρτζ Γουέλς ήταν ιδιαίτερα γνωστοί και αγαπητοί στο αναγνωστικό κοινό. Ο ρωσικός λογοτεχνικός κόσμος θα παρακολουθήσει από κοντά την εξέλιξη της δυτικής ε.φ. καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα και προς τα τέλη του θα αρχίσει να διαμορφώνει μία εγχώρια εκδοχή της.

Ο 19ος αιώνας υπήρξε μια περίοδος κατά την οποία η Ρωσία στρέφεται σταδιακά προς την κατεύθυνση των πιο ανεπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών της Ευρώπης. Αναμφίβολα με αργό ρυθμό, οπωσδήποτε με ισχυρές φεουδαρχικές επιβιώσεις που αντιστέκονταν πεισματικά σε κάθε μορφή κοινωνικού και πνευματικού εκσυγχρονισμού, όμως στο τέλος η τσαρική αυτοκρατορία θα εισέλθει κι αυτή, έστω με καθυστέρηση, στην εποχή της βιομηχανίας. Στο αστικό περιβάλλον των μεγαλουπόλεων που γιγαντώνονται γύρω από τα βιομηχανικά κέντρα της χώρας (κατά κύριο λόγο στο ρωσόφωνο, ευρωπαϊκό της κομμάτι) θα ζυμωθούν εκείνες οι νεωτεριστικές ιδέες που αργότερα θα πυροδοτήσουν μεταξύ άλλων και τη γέννηση της ρωσικής ε.φ. Η αλήθεια είναι ότι, όσο κι αν θέλουμε να ανιχνεύουμε τα σπέρματα της ε.φ. στα βάθη των αιώνων, μέχρι ακόμα και στα ηρωικά έπη και τις φανταστικές, εξιστορήσεις των λαών της αρχαιότητας, η ε.φ. με τη σημερινή της έννοια είναι παιδί της σύγχρονης πόλης, πνευματικό παραπροϊόν της βιομηχανικής επανάστασης και του επακόλουθου ουρμπανισμού. Εξαιρετικά δύσκολα θα μπορούσαμε να φανταστούμε ένα τέτοιο λογοτεχνικό είδος με το επιστημονικό τεχνολογικό του υπόβαθρο και τη μελλοντολογική του οπτική να ανθεί στη βουκολική ακινησία των αγροτικών, προβιομηχανικών κοινωνιών.

ΛΙΓΟ ΠΡΙΝ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ

Στο κατώφλι του 20ού αιώνα, στη Ρωσία βρισκόταν σε άνοδο το κίνημα του Κοσμισμού, ένα φιλοσοφικό και καλλιτεχνικό ρεύμα που συνδύαζε τη θεοποίηση του μέλλοντος και της τεχνολογίας με τις ηθικές βάσεις της ορθόδοξης (κυρίως) θρησκευτικής παράδοσης. Πατέρας του θεωρείται ο φιλόσοφος Νικολάι Φιοντόροβιτς Φιοντόροφ. Αυτό το περίεργο κράμα επιστημονικής μελλοντολογίας και θρησκευτικού μυστικισμού θα γοητεύσει πολλούς διανοούμενους της εποχής. Ένας από τους γνωστότερους εκπροσώπους του ήταν ο θρυλικός θεωρητικός της πυραυλικής τεχνολογίας Κωνσταντίν Εντουάρντοβιτς Τσιολόφσκι. Αυτός ο πρωτοπόρος της εξερεύνησης του διαστήματος, εκτός από τα επιστημονικά και τα φιλοσοφικά του συγγράμματα, θα αφήσει πίσω του και μια σειρά λογοτεχνικών έργων με διδακτική πρόθεση, στα οποία αναπτύσσει τις φουτουριστικές του ιδέες. Πρόκειται για ορισμένα από τα πρωιμότερα δείγματα ρωσικής επιστημονικής φαντασίας. Κάποιες από τις βασικές ιδέες που πραγματεύτηκε ο Ρωσικός Κοσμισμός ήταν η επέκταση του ορίου της ανθρώπινης ζωής με τη βοήθεια της επιστήμης, η νεκρανάσταση και η αθανασία, τα διαπλανητικά ταξίδια και ο εποικισμός του διαστήματος.

Στις αρχές του 20ού αιώνα, νέα καλλιτεχνικά ρεύματα θα κάνουν την εμφάνισή τους στη Ρωσία, και μετά το 1910 θα κυριαρχήσουν στην πνευματική ζωή της χώρας. Αν και έχει επικρατήσει να τα εντάσσουμε κάτω από τον όρο “Ρωσική Πρωτοπορία”, πρόκειται για διαφορετικά μεταξύ τους ρεύματα που όμως μοιράζονται ορισμένα κοινά χαρακτηριστικά, όπως την απόρριψη του καλλιτεχνικού παρελθόντος, την υιοθέτηση νέων τεχνικών και υλικών, συχνά απευθείας από τη βιομηχανική παραγωγή, και την παρακολούθηση των ραγδαίων κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων της εποχής. Προνομιακό τους πεδίο ήταν οι εικαστικές τέχνες, χωρίς όμως να περιορίζονται εκεί. Ο Ρωσικός Φουτουρισμός, ιδιαίτερα, θα ενσωματώσει πολλές από τις προγενέστερες ιδέες του Κοσμισμού. Ιδιαίτερα σημαντικό είναι ότι οι καλλιτέχνες της Ρωσικής Πρωτοπορίας θα αγκαλιάσουν στην πλειοψηφία τους την Οκτωβριανή Επανάσταση και οι απόψεις τους θα καθορίσουν σε μεγάλο βαθμό τη σοβιετική τέχνη κατά τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια. Η προοδευτικότητα και το καινοτόμο πνεύμα τους θα προετοιμάσουν περαιτέρω το έδαφος για την ανάπτυξη της σοβιετικής ε.φ.

Το καλλιτεχνικό κίνημα, όμως, που περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο σχετίστηκε με την πρώιμη σοβιετική ε.φ. ήταν ο Κονστρουκτιβισμός. Στα χρόνια πριν και μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση η επιρροή του ήταν τεράστια και σχεδόν δεν υπήρξε καλλιτέχνης που σε κάποιο βαθμό να μην επηρεάστηκε από τις αρχές του. Ηγετική μορφή του υπήρξε ο Αλεξάντερ Μπογκντάνοφ, φιλόσοφος, επιστήμονας και ιδεολογικός αντίπαλος του Λένιν. Ο Μπογκντάνοφ θα ασχοληθεί και με το είδος της ε.φ. Το 1908 θα συγγράψει το μυθιστόρημα “το Κόκκινο Αστέρι” που λίγα χρόνια αργότερα, το 1913, θα συμπληρωθεί από το πρίκουελ “Ο Μηχανικός Μένι”. Στα βιβλία αυτά περιγράφεται μια κομμουνιστική ουτοπία στον πλανήτη Άρη και ουσιαστικά αποτελούν μία παράθεση των φιλοσοφικών απόψεων του Μπογκντάνοφ υπό τον μανδύα της μυθοπλασίας. Παρά το διδακτισμό και τις μάλλον φτωχές λογοτεχνικές τους αρετές, τα έργα αυτά είναι αξιομνημόνευτα ως πρόδρομα της μετέπειτα σοβιετικής ε.φ.

Ο Κονστρουκτιβισμός διαπνεόταν από μια λατρεία για τη μηχανή και ένα μυστικιστικό δέος για τη μηχανοποιημένη παραγωγή. Η βιομηχανική αισθητική θα γίνει το σήμα κατατεθέν του σε βαθμό φετιχισμού: Υψικάμινοι, γρανάζια, γερανοί, σκαλωσιές και στυλιζαρισμένοι εργάτες που θυμίζουν ρομπότ αποτελούν τα βασικά μοτίβα που διακρίνουν τα εικαστικά έργα των κονστρουκτιβιστών. Τέτοια ακραία αποθέωση της τεχνολογίας δε συναντιέται σε κανένα άλλο σύγχρονό του καλλιτεχνικό ρεύμα.

Οι κονστρουκτιβιστές θα στρατευθούν από την πρώτη στιγμή στην υπόθεση της επανάστασης, διακηρύσσοντας ως ιδεολογία τους τον επιστημονικό κομμουνισμό. Στην πραγματικότητα, θεωρητικό τους υπόβαθρο ήταν ο μαχισμός (ή εμπειριοκριτικισμός), ένα φιλοσοφικό ρεύμα εντελώς ξένο προς το μαρξισμό. Ο Λένιν θα αντιπαρατεθεί ιδεολογικά με τον Μπογκντάνοφ και θα αποδομήσει τις φιλοσοφικές του απόψεις στο έργο του “Υλισμός και Εμπειριοκριτικισμός”. Παρόλ’ αυτά, οι κονστρουκτιβιστές θα αποτελέσουν οργανικό κομμάτι της επαναστατικής διανόησης της εποχής, και η σοβιετική τέχνη των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων -συμπεριλαμβανομένης και της σοβιετικής ε.φ.- φέρει ευδιάκριτα τη σφραγίδα τους.

Είναι, λοιπόν, φανερό ότι τις παραμονές της Οκτωβριανής Επανάστασης το κοινωνικό και πνευματικό κλίμα στη Ρωσία ήταν ευνοϊκό για την εμφάνιση και ανάπτυξη του λογοτεχνικού είδους της ε.φ. Κυριαρχούσαν καλλιτεχνικά ρεύματα και πολιτικές ιδέες που ιεραρχούσαν ψηλά την επιστήμη και την τεχνολογία, που είχαν το βλέμμα στραμμένο στο μέλλον και ευαγγελίζονταν το χτίσιμο ενός νέου κόσμου. Εκείνο, όμως, που θα έπαιζε τον καταλυτικό ρόλο στη γέννηση της σοβιετικής ε.φ. ήταν η ίδια η Οκτωβριανή Επανάσταση, το κατεξοχήν νεωτερικό γεγονός του 20ού αιώνα.

ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΠΡΩΤΑ ΜΕΤΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΑ

Η Οκτωβριανή Επανάσταση θα σαρώσει ολοσχερώς το παλιό πολιτισμικό εποικοδόμημα και θα απελευθερώσει νέες δημιουργικές δυνάμεις. Οι καλλιτέχνες της Ρωσικής πρωτοπορίας και του Κονστρουκτιβισμού γίνονται η πολιτιστική δύναμη κρούσης της επανάστασης και η πανίσχυρη ΠΡΟΛΕΤΚΟΥΛΤ του Μπογκντάνοφ είναι η οργάνωση που κυριαρχεί στην πνευματική ζωή της νεαρής Σοβιετικής Ρωσίας. Η νέα εξουσία αγκαλιάζει τις φιλο-τεχνολογικές τους απόψεις για λόγους ιδεολογικούς αλλά και πρακτικούς. Προκειμένου να επιβιώσει, η χώρα έπρεπε πρώτα να ξεπεράσει ταχύτατα την ιστορική καθυστέρηση που της κληροδότησε το τσαρικό παρελθόν, αλλά και τις τεράστιες καταστροφές που άφησαν πίσω τους ο εμφύλιος πόλεμος και η ξένη εισβολή. Η ανάγκη εκσυγχρονισμού συνοψίστηκε από το Λένιν στο σύνθημα “Κομμουνισμός  = Σοβιετική εξουσία + εξηλεκτρισμός”, που για προφανείς λόγους ενθουσίασε τους κονστρουκτιβιστές. Στο περιβάλλον εκείνο θα γραφτούν τα πρώτα αμιγώς σοβιετικά έργα ε.φ.

Το 1923 κυκλοφορεί το μυθιστόρημα “Αελίτα” του Αλεξέι Νικολάγιεβιτς Τολστόι, όπου περιγράφεται το διαστημικό ταξίδι του σοβιετικού μηχανικού Μστισλάβ Λος και του συνταξιούχου στρατιωτικού φίλου του στον Άρη. Εκεί, θα ανακαλύψουν ότι στον πλανήτη επικρατεί ένας ανεπτυγμένος πολιτισμός με έντονη ταξική διάρθρωση. Ο μηχανικός θα ερωτευτεί την όμορφη Αρειανή πριγκίπισσα Αελίτα και μαζί με το φίλο του θα προσπαθήσουν να ηγηθούν μιας εξέγερσης των καταπιεσμένων. Τελικά, η εξέγερση θα αποτύχει και οι δύο φίλοι θα αναγκαστούν να επιστρέψουν στη Γη. Το βιβλίο έκανε αίσθηση και λίγα χρόνια αργότερα μεταφέρθηκε και στον κινηματογράφο. Γνωστό έργο του Αλεξέι Τολστόι είναι επίσης και το “Υπερβολοειδές του Μηχανικού Γκάριν” (1926), όπου ένας τρελός επιστήμονας εφευρίσκει ένα πανίσχυρο όπλο ακτίνων, με τη βοήθεια του οποίου προσπαθεί να κατακτήσει τον κόσμο. Άλλος σημαντικός συγγραφέας της εποχής ήταν ο Αλεξάντερ Ρομάνοβιτς Μπελάγιεφ. Στο μυθιστόρημά του “Ο Πωλητής του Αέρα” (1929), ένας πράκτορας των δυτικών ιμπεριαλιστών επιδιώκει να κλέψει με ειδικά μηχανήματα τη γήινη ατμόσφαιρα με σκοπό να την εμπορευθεί και να γίνει έτσι κυρίαρχος του πλανήτη. Άλλα γνωστά έργα του είναι “Το Κεφάλι του Καθηγητή Ντόουελ” (1925), ένα ευφάνταστο θρίλερ με κεντρική ιδέα τη μεταμόσχευση ανθρώπινων κεφαλιών και ο “Αμφίβιος Άνθρωπος” (1928), όπου ένας επιστήμονας μεταμοσχεύει βράγχια καρχαρία στο γιο του, με αποτέλεσμα ο τελευταίος να αποκτήσει τη δυνατότητα διαβίωσης στο θαλάσσιο περιβάλλον. Από την εποχή εκείνη, άξια αναφοράς είναι και δύο έργα σατιρικής ε.φ. του αντιφρονούντα συγγραφέα Μιχαήλ Αφανάσιεβιτς Μπουλγκάκοφ, “Η καρδιά ενός Σκύλου” (1925) και “Τα Μοιραία Αυγά” (1925). Με το είδος φλέρταρε, επίσης, και ο σπουδαίος Αντρέι Πλατόνοφ στα διηγήματά του “Οι Απόγονοι του Ήλιου” (1922), “Η Σεληνιακή Σφαίρα” (1926) και “Το Αιθέριο Κανάλι” (1927), αν και το κύριο χαρακτηριστικό των έργων του είναι μια μίξη ρεαλιστικής πραγματικότητας και στοιχείων του θαυμαστού, κάτι που παραπέμπει περισσότερο σε μαγικό ρεαλισμό.

Σε γενικές γραμμές, η ε.φ. των πρώτων μετεπαναστατικών χρόνων ανήκει στην κατηγορία της λεγόμενης “σκληρής” επιστημονικής φαντασίας (αυτής, δηλαδή, που πραγματεύεται τεχνολογικά θέματα), γεγονός που εξηγείται στη βάση το καλλιτεχνικό και κοινωνικό κλίμα της εποχής. Μέχρι τα μέσα, πάντως, της δεκαετίας του ’20, τα καλλιτεχνικά ρεύματα που διαμόρφωσαν τη σοβιετική ε.φ. στα πρώτα χρόνια της έχουν εξαντλήσει πια τα περιθώρια εξέλιξής τους. Ο Κονστρουκτιβισμός θα προχωρήσει την ιδεοληπτική του λατρεία για οτιδήποτε τεχνολογικό μέχρι την ολοκληρωτική απόρριψη του συναισθήματος, της φαντασίας και τελικά της ίδιας της τέχνης ως κάτι το μεταφυσικό και κοινωνικά άχρηστο (στην κατεύθυνση αυτή θα ενσωματώσει και καλλιτέχνες της Ρωσικής Πρωτοπορίας). Το Μπολσεβικικό Κόμμα και μεγάλες μορφές του σοβιετικού πνευματικού κόσμου όπως ο Μαγιακόφσκι και ο Αϊζενστάιν θα συγκρουσθούν ιδεολογικά με αυτές τις μηδενιστικές για την τέχνη αντιλήψεις και προς τα τέλη της δεκαετίας του ’20 θα αρχίσει σταδιακά να μορφοποιείται το κίνημα του Σοσιαλιστικού Ρεαλισμού ως απάντηση στο καλλιτεχνικό αδιέξοδο.