Κοσμάς Πολίτης: Από εστέτ λογοτέχνης μέλος του ΚΚΕ
Μπήκε αιφνίδια και δυναμικά στο χώρο των γραμμάτων το 1930, ξεχωρίζοντας για τον κοσμοπολίτικο χαρακτήρα των έργων. Αργότερα, η σκληρή πραγματικότητα της Κατοχής θα τον οδηγήσει στους κόλπους του ΚΚΕ, γονιμοποιώντας παράλληλα το έργο του σε νέα κατεύθυνση.
Σαν σήμερα το 1888 γεννήθηκε ένας από τους σπουδαιότερους πεζογράφους της γενιάς του ’30, ο Κοσμάς Πολίτης, κατά κόσμον Παρασκευάς Ταβελούδης ή Πάρις για τους φίλους.
Τόπος γέννησής του ήταν η Αθήνα, ενώ όταν ήταν δύο ετών η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στη Σμύρνη, όπου φοίτησε στη ως τη Δευτέρα Γυμνασίου, και η οποία επηρέασε βαθιά και το λογοτεχνικό του έργο αργότερα. Μετά το σχολείο εργάστηκε ως τραπεζικός υπάλληλος στο εξωτερικό αλλά και στην Αθήνα, όπου εγκαταστάθηκε μόνιμα το 1924. Η πρώτη του λογοτεχνική απόπειρα ήταν το μυθιστόρημα “Λεμονοδάσος”, που κυκλοφόρησε το 1930, όταν ο ίδιος ήταν ήδη 42 ετών, και προκάλεσε αμέσως αίσθηση, όπως σημείωνε ο σημαντικός κριτικός λογοτεχνίας της εποχής, Ανδρέας Καραντώνης: «Πρωτοφάνηκε στα γράμματά μας, όχι με τον συνηθισμένο τρόπο, που φανερώνονται οι λογοτέχνες, ακόμα και οι καλύτεροι, προετοιμάζοντας δηλαδή την επιβολή του, αρχίζοντας να γράφει από νέος, να δημοσιεύει δειλά σε περιοδικά και σιγά-σιγά να χρίεται άνθρωπος των γραμμάτων, αλλά με μια εισβολή απροσδόκητη και συναρπαστική.».
Το 1933 κυκλοφόρησε το μυθιστόρημά του Εκάτη, ενώ το 1938 δημοσιεύτηκε το γνωστότερο ίσως έργο του, η Eroica, που τιμήθηκε και με το κρατικό βραβείο μυθιστορήματος, και το 1962 γυρίστηκε η ομώνυμη ταινία, βασισμένη στο έργο, σε σκηνοθεσία Μιχάλη Κακογιάννη. Όπως επισημαίνει η Νόρα Αναγνωστάκη γι’ αυτόν τον πρώτο κύκλο μυθιστορημάτων, που, χωρίς να αποτελεί τριλογία, συνδέονται εξαιτίας του κοσμοπολίτικου (διόλου τυχαίο το φιλολογικό ψευδώνυμο του συγγραφέα) και μοντερνιστικού χαρακτήρα τους, στον αντίποδα του λογοτεχνικού ρεαλισμού: “Στα τρία πρώτα βιβλία του ο Πολίτης διαγράφει τρεις μαγικούς χώρους. Το Λεμονοδάσος είναι ένα μαγεμένο δάσος όπου στήνονται οι παγίδες του έρωτα. Η Εκάτη είναι ο χώρος όπου συντελούνται οι αινιγματικές επιδράσεις τής από αιώνων δαιμονικής σελήνης στην ανθρώπινη συμπεριφορά. Και η Eroica είναι ο δικαιωματικά μαγικός χώρος της εφηβείας και των απεριόριστων ονείρων.”
Η περίοδος της κατοχής υπήρξε τραγική και συνάμα καθοριστική για τον ίδιο σε προσωπικό και πολιτικό επίπεδο. Το 1942 έχασε την αγαπημένη του κόρη Φοίβη (Κνούλη, όπως την αποκαλούσε χαϊδευτικά ο ίδιος), που πέθανε κατά τη διάρκεια τοκετού θνησιγενούς βρέφους. Την ίδια χρονιά εξαναγκάζεται σε πρόωρη αποχώρηση από την Ιονική Τράπεζα όπου εργαζόταν, ζώντας πλέον με μια πενιχρή σύνταξη και συμπληρώνοντας το εισόδημά του με μεταφράσεις. Αναγκάζεται να πουλήσει το σπίτι του στο Παλαιό Ψυχικό, που είχε σχεδιάσει ο ίδιος, σε μαυραγορίτη με τη συμφωνία να παραμείνει εκεί με ενοίκιο, καθεστώς που διατηρήθηκε μετά την κατοχή όταν το σπίτι πέρασε στα χέρια του δημοσίου λόγω χρεών του μαυραγορίτη. Οι εμπειρίες του τον οδηγούν σταδιακά από το φιλελεύθερο αστικό στρατόπεδο στο πλευρό του ΚΚΕ, μέλος του οποίου έγινε το 1944. Η πολιτική του εξέλιξη θα βρει την αντανάκλασή της στα μεταπολεμικά του μυθιστορήματα. Στο μυθιστόρημά του “Το Γυρί” (1944) αποτυπώνει για πρώτη φορά τους κοινωνικούς του προβληματισμούς. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος της ΕΔΑ και υποψήφιος βουλευτής του κόμματος στις εκλογές του 1951.
Σκηνή από την “Ερόϊκα” του Μιχάλη Κακογιάννη (1962)
Το 1960 έλαβε και νέο κρατικό βραβείο, αυτή τη φορά για το διήγημά του “Η Κορομηλιά”, ενώ ένα χρόνο μετά έγινε πρόεδρος της Εταιρείας Ελλήνων Λογοτεχνών. Το μυθιστόρημά του “Στου Χατζηφράγκου”, που διαδραματίζεται στη Σμύρνη, επίσης απέσπασε κρατικό βραβείο το 1964. Η 21η Απριλίου υπήρξε πλήγμα για το συγγραφέα, τόσο πολιτικά όσο ατομικά, καθώς εκείνη τη μέρα έχασε τη γυναίκα του, ενώ ο ίδιος συνελήφθη για τα φρονήματά του. Η παρέμβαση της Τατιάνας Γκρίτση-Μιλιέξ οδήγησε στην απελευθέρωσή του, κι έτσι κατόρθωσε να θάψει τη γυναίκα του. Μετά το θάνατό της κλείστηκε στο σπίτι του, φρουρούμενος από χωροφύλακα, ενώ και το όνομά του μπήκε στις λίστες απαγορευμένων από τη χούντα λογοτεχνών. Έτσι η εργασία του για το Μάρκο Πόλο εκδόθηκε από τον “Ταχυδρόμο”, με τον οποίο συνεργαζόταν προδιδακτατορικά, ανυπόγραφα σε επτά συνέχειες. Παρά τα συνεχή χτυπήματα της ζωής, βρήκε το κουράγιο να ξεκινήσει τη συγγραφή ενός νέου μυθιστορήματος, που με τον τίτλο “Το Τέρμα”, εκδόθηκε το 1975, μετά θάνατον, από τον Ν.Γ Πεντζίκη.
Για τη σημασία αυτού του μυθιστορήματος γράφει ο Πήτερ Μακρίτζ: “Η δράση στο ημιτελές κύκνειο άσμα του, το Τέρμα (δημοσιεύτηκε το 1975), τοποθετείται σε μια μεγάλη πόλη της ίδιας εποχής —συγκεκριμένα το 1907-8— και ενώ η πόλη δεν ονομάζεται, και τα τοπωνύμια είναι φανταστικά, και λείπει κάθε αναφορά σε Τούρκους και Εβραίους, είναι φανερό ότι πρόκειται για μυθική ανάπλαση της Σμύρνης. Το Τέρμα παρουσιάζει ένα άλλο στοιχείο νεωτερισμού στο έργο του Πολίτη: για πρώτη και μοναδική φορά το κεντρικό πρόσωπο είναι γυναίκα, η δεκαοχτάχρονη Σόφη, και η δράση εξιστορείται από τη δική της οπτική γωνία. Στο πρόσωπο της Σόφης ο Πολίτης όχι μόνο αποτείνει φόρο τιμής στις γυναίκες που έπαιξαν τον πιο σημαντικό ρόλο στη ζωή του και που ήταν τώρα όλες νεκρές —την αδελφή του, τη γυναίκα του, την κόρη του— αλλά και συμβολίζει, με τη μετάβαση της Σόφης από την αστική στην εργατική τάξη, τη δική του πολιτική στροφή.”
Ο Κοσμάς Πολίτης έφυγε από τη ζωή στις 23 Φλεβάρη 1974, λίγους μήνες πριν την πτώση της χούντας.
