Το λαϊκό παραμύθι ως επιστημονικό αντικείμενο

Με ένα σοφά επιλεγμένο απόσπασμα από βιβλίο του Μ. Μερακλή ξεκινά το «Προλογικό Σημείωμά» της και η Μαριάνθη Καπλάνογλου: «Επομένως, αν και το παραμύθι φιλοξενεί την ουτοπία, εντούτοις δεν τρέφει καμιά συμπάθεια στη μεταφυσική, η ευτυχία που ονειρεύεται και με τις ουτοπίες του πραγματοποιεί είναι αποκλειστικά εγκόσμια, γήινη, υλική, θρεμμένη με τα υλικά αγαθά αυτής εδώ της ζωής».

Αφού αναφερθεί στην ιστοριογραφική αναγωγή των ιδεολογικών ριζών της Λαογραφίας στον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, η Καπλάνογλου συνεχίζει με την αναφορά στην ένταξη των ίδιων των Γκριμ στο πνεύμα της παράδοσης του Χέρντερ, καθώς «αντιτέθηκαν στην κυρίαρχη, μεταξύ των λογίων, αντίληψη για το λαό ως χονδροειδή όχλο (vulgusin populo) και προσπάθησαν να γεφυρώσουν αυτήν την απόσταση προσφέροντας στην αστική τάξη της εποχής τους μια αποδεκτή μορφή του “κατώτερου” λαϊκού πολιτισμού». Το έργο των Γκριμ καλύπτει τόσες θεματικές και πεδία, γράφει η ερευνήτρια, ώστε διαφορετικές επιστήμες να το αναγνωρίζουν ως αφετηρία τους (να σημειωθεί εδώ ότι, επί παραδείγματι, η διατήρηση ή η εκ νέου πρόσληψη της ιδιωματικής – λαϊκότροπης γλώσσας και αντίστοιχων στοιχείων του ύφους σε ορισμένες παραλλαγές των παραμυθιών ήταν για την εποχή τους κάτι εντελώς καινούργιο). Από την άλλη, υπάρχουν συγκεκριμένες πρωτοποριακές αντιλήψεις τους για την αξία του λαϊκού πολιτισμού οι οποίες παρέμειναν τελικά στο περιθώριο των φιλολογικών επιστημών και δεν αξιοποιήθηκαν. Αυτό συνέβη, λ.χ., με την αντίληψη του Γιάκομπ Γκριμ ότι «σε κάθε γνωστικό πεδίο, η πηγή της γνώσης οφείλει να είναι όσο το δυνατόν πιο διευρυμένη και να περιλαμβάνει όλες τις κοινωνικές τάξεις, τα μέσα διάδοσης και τις πολιτισμικές επιρροές, αντί να βασίζεται σε στενά οριζόμενες έννοιες επικεντρωμένες στη γραπτή πνευματική παραγωγή μιας συγκεκριμένης κοινωνικής τάξης».

Οι Γκριμ, που απέφυγαν να χαρακτηρίσουν τα παραμύθια που συγκέντρωσαν «γερμανικά», αναγνωρίζοντας εμμέσως τον διεθνή τους χαρακτήρα, διέθεταν ένα ολόκληρο δίκτυο ανταποκριτών και αφηγητών ποικίλης κοινωνικής προέλευσης (άνδρες και γυναίκες, από τις μεσαίες ή τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις), ενώ τοποθετούνταν με σαφήνεια ως προς το ποιοι πίστευαν ότι ήταν οι θεματοφύλακες των παραμυθιών, της ποίησης του λαού (Volkspoesie): «Ορισμένες κατηγορίες ανθρώπων, όπως οι βοσκοί, οι ψαράδες και οι μεταλλωρύχοι – αυτοί έχουν μια εντονότερη σύνδεση με αυτά τα παραμύθια (…) γενικά οι ηλικιωμένοι, οι γυναίκες και τα παιδιά» – «οι καλύτεροι, αν όχι οι μόνοι ρήτορες της εποχής μας», όπως είχε ήδη πει ο Χέρντερ για τα παιδιά και τις γυναίκες του λαού. Σε αυτό το πλαίσιο, η παιδικότητα, ταυτισμένη με τη φυσική κατάσταση, δεν παραπέμπει μόνο σε μια συγκεκριμένη ηλικιακή κατηγορία αλλά στη μνήμη της παιδικής ηλικίας, που ενυπάρχει σε κάθε ενήλικο.

Με τους Γκριμ γεννιέται ένα νέο λογοτεχνικό είδος, το παραμύθι για παιδιά

Με τις εκδόσεις των Γκριμ, βέβαια, γεννιέται ένα νέο λογοτεχνικό είδος, το παραμύθι για παιδιά (παλαιότερα το κοινό των λαϊκών παραμυθιών ήταν κυρίως ενήλικοι), με τον επακόλουθο «κοινωνικοποιητικό» του ρόλο (ας μην ξεχνάμε, ως προς τα καθ’ ημάς, και τις σχετικές διασκευές από τον Πέτρο Πικρό, ο οποίος, με αφορμή τη φτωχική αρχικά ζωή των παραμυθικών ηρώων των Γκριμ, ασκούσε έντονη κριτική εναντίον της κοινωνικής ανισότητας), γεγονός το οποίο, ωστόσο, σταδιακά (σύμφωνα με την Νικόλ Μπελμόν) μετάλλαξε τα παραμύθια, αναδεικνύοντας την επιφανειακή απλότητα και συσκοτίζοντας το κρυμμένο περιεχόμενό τους, και άρα μετατρέποντας την παιδικότητα σε επίφαση παιδικότητας. Παρ’ όλα αυτά, εξακολουθούν να υπάρχουν – και ίσως μάλιστα να προκύπτουν και νέες – αντιστάσεις στην εργαλειοποίηση του παραμυθιού, δηλαδή στη μετατροπή του σε «αξιοπερίεργη γραφικότητα», στη μουμιοποίησή του, στις απομιμήσεις του, όπως η «ντισνεϊκή ετοιμοπαράδοτη μαγεία».
Το παραμυθιακό είδος, γράφει η Καπλάνογλου, «παραμένει ένα παλλόμενο πεδίο έκφρασης της ουτοπίας, ευαίσθητο στις συλλογικές και ατομικές αναπαραστάσεις κάθε εποχής και κάθε κοινωνίας». Από την πλευρά της, η λαογραφική επιστήμη μελετά το παραμύθι ως ένα κράμα προφορικών και γραπτών παραδόσεων, αναγνωρίζοντας ταυτόχρονα την ανεξαρτησία της προφορικής αφηγηματικής παράδοσης – την οποία εξακολουθεί να ερευνά και η οποία υπόκειται σε διαφορετικούς κανόνες – από τη γραπτή. Οσο για την ανησυχία που έχει προκληθεί τις τελευταίες δεκαετίες σε ό,τι αφορά τη διάλυση της ίδιας της έννοιας της συλλογικότητας, φαίνεται να αντισταθμίζεται από τα αποτελέσματα πρόσφατων ερευνών που ασχολούνται με την έννοια του λαού ως διαδραστικής συλλογικής ομάδας και οι οποίες εξετάζουν τους τρόπους με τους οποίους νέες συλλογικότητες δημιουργούνται και παλαιές ανασυγκροτούνται, μέσα από πολιτισμικές συνέχειες, μνημονικές διαδικασίες, διαγενεακές μεταδόσεις και τραυματικές εμπειρίες.

Η προαναφερθείσα εδώ επιστημονική πολυφωνία απέναντι στο αντικείμενο «παραμύθι», για το οποίο, ούτως ή άλλως, η ήδη υπάρχουσα βιβλιογραφία είναι «θηριώδης», αντικατοπτρίζεται και στα 50 κείμενα – μελέτες του ογκώδους αυτού τόμου. Οσο για το λόγο για τον οποίο η Μ. Καπλάνογλου επέλεξε το προαναφερθέν εδώ απόσπασμα από το βιβλίο του Μ. Μερακλή, γίνεται φανερός από την ομοιότητα που το συγκεκριμένο απόσπασμα παρουσιάζει με το ακόλουθο χωρίο από τον Πρόλογο της συλλογής των Γκριμ: «Η απόδειξη κάθε αυθεντικής ποίησης είναι ότι δεν υφίσταται ποτέ χωρίς κάποια σχέση με την πραγματική ζωή και επιστρέφει σε αυτή, όπως ακριβώς τα σύννεφα επιστρέφουν στον τόπο της γέννησής τους αφού έχουν ποτίσει τη γη».

Πηγή: Ριζοσπάστης