Μιχάλης Παπαμαύρος: Μια πινελιά με εργο-βιογραφικά στοιχεία του

ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ Π.Ε. ΗΛΙΟΥΠΟΛΗΣ “ΜΙΧ. ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΣ”

ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ “ΟΜΑΔΑΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ”

Είναι αξιέπαινη και άξια μίμησης και από άλλα συνδικαλιστικά σωματεία εκπαιδευτικών η πρωτοβουλία του ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ Π.Ε. ΗΛΙΟΥΠΟΛΗΣ “ΜΙΧ. ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΣ” για τη δημιουργία της “ΟΜΑΔΑΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ”, αποτελούμενη από μέλη της και από συνταξιούχους εκπαιδευτικούς, ώστε να μελετούν θέματα Ιστορίας της Εκπαίδευσης, τις προτάσεις μεγάλων Παιδαγωγών, όπως του Μιχ. Παπαμαύρου και όχι μόνο, που αφορούσαν την Παιδαγωγική, την Ψυχολογία, τη Φιλοσοφία, την Οικονομία και την Πολιτική της Παιδείας, τη Διδακτική κ.ο.κ.

Ο στόχος του Συλλόγου είναι να δημιουργηθεί μια Ομάδα αποτελούμενη από εκπαιδευτικούς εν ενεργεία ή μη, που θα διαβάζουν τα έργα του Μιχ. Παπαμαύρου, θα συζητούν μεταξύ τους – κατά διαστήματα, όσο βέβαια τους επιτρέπουν οι υπηρεσιακές, συνδικαλιστικές και οικογενειακές υποχρεώσεις τους – θα παρουσιάζουν ενδεχομένως με σύντομες εισηγήσεις τους στην Ομάδα και γενικότερα σε παιδαγωγικές συγκεντρώσεις κάποιες παιδαγωγικές και διδακτικές θέσεις του Παπαμαύρου και άλλων Παιδαγωγών των αρχών του 20ού αι,, του Μεσοπόλεμου και της Μεταπολεμικής περιόδου, και θέματα  που αφορούν την Ιστορία του Γλωσσικού Δημοτικισμού (Γ. Ψυχάρης, Αλ. Πάλλης, Αργ. Εφταλιώτης κ.ά.), του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού (Δημ. Γληνός, Αλ. Δελμούζος, Μαν. Τριανταφυλλίδης. Μίλτος Κουντουράς κ.ά.) και του Κοινωνικού (Σοσιαλιστικού) Δημοτικισμού (Δημ. Γληνός. Κώστας Σωτηρίου, Μιχ. Παπαμαύρος, Ρόζα και Γιάννης Ιμβριώτης κ.ά.), του “Εκπαιδευτικού Ομίλου” (1910-1927), των “Ευαγγελικών” (1901), των “Ορεστειακών” (1903), των “Μαρασλειακών” (1925), του “Παρθεναγωγείου του Βόλου” (1908-1911, Αλ. Δελμούζος), της “Δίκης του Ναυπλίου” (1914, Αλ. Δελμούζος), της “Δίκης των τόνων” (1941, Ι. Κακριδής) κ.ά.

Βέβαια, οι ειδικοί πανεπιστημιακοί που διδάσκουν στα Πανεπιστήμια την Ιστορία της Εκπαίδευσης έχουν να συνεισφέρουν πολλά στην ενλόγω Ομάδα με τα βιβλία και τις δημοσιευμένες εργασίες τους, με διαλέξεις τους στην Ηλιούπολη κ.ο.κ.

Πρόκειται για μια προσπάθεια αυτομόρφωσης των εκπαιδευτικών, για μια ενδυνάμει λαϊκή επιμόρφωση, αφού θα μπορούν στις εκδηλώσεις της να συμμετέχουν και φιλομαθείς γονείς κ.ά. εργαζόμενοι, οι οποίοι ενδιαφέρονται για την εκπαίδευση των παιδιών τους.

Εύχομαι κάθε επιτυχία στα μέλη της “ΟΜΑΔΑΣ ΜΕΛΕΤΗΣ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΡΓΟΥ ΤΟΥ ΜΙΧΑΛΗ ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΥ ΚΑΙ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΥ ΔΗΜΟΤΙΚΙΣΜΟΥ ” στο έργο και στις δραστηριότητές της και συγχαίρω την Πρόεδρο και τα μέλη του Δ.Σ. του ΣΥΛΛΟΓΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ Π.Ε. ΗΛΙΟΥΠΟΛΗΣ “ΜΙΧ. ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΣ” για την εξαιρετική πρωτοβουλία τους, η οποία αποδεικνύει ότι πιστεύουν στη δύναμη και στην ωφελιμότητα που έχουν τέτοιου είδους εγχειρήματα. Ότι πιστεύουν στη μεγάλη αξία που έχουν η αυτομόρφωση, η δια βίου παιδεία, η λαϊκή και εργατική επιμόρφωση, η διαρκής αναζήτηση, με εκλαϊκευμένη και μη επιστημονική μεθοδολογία και μελέτη, θεμάτων  που αφορούν το επάγγελμά τους, η οποία αναμφισβήτητα τους θωρακίζει μορφωτικά, ώστε να αναπτύξουν πιο συνειδητά πλέον και πιο οργανωμένα τη συνδικαλιστική τους δράση προς όφελός τους και προς όφελος ασφαλώς μιας καλύτερης και ποιοτικότερης σχολικής εκπαίδευσης και παιδείας του ελληνικού λαού.

Ο ΣΥΛΛΟΓΟΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ Π.Ε. ΗΛΙΟΥΠΟΛΗΣ “ΜΙΧ. ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΣ” προσκαλεί τα μέλη του να συμμετάσχουν στην ενλόγω Ομάδα, την Τετάρτη, 13.11.2024 και ώρα 18.00 στο 6ο Δημ. Σχολείο Ηλιούπολης (στην οδό Μαρ. Αντύπα).

Μιχάλης Παπαμαύρος

Μια πινελιά με εργο-βιογραφικά στοιχεία του (1)

Γράφει ο Θανάσης Ν. Καραγιάννης

Ο Μιχάλης Παπαμαύρος γεννήθηκε στη Βολισσό της Χίου το 1891 και πέθανε στην Αθήνα το 1963. Γράφει ο Χάρης Σακελλαρίου στη μονογραφία του για τη  ζωή και το έργο του μεγάλου Παιδαγωγού: «Γεννήθηκε στη σκλαβιά και μεγάλωσε με το όραμα της ελευθερίας. […] Το γεγονός αυτό στάθηκε καθοριστικό για την όλη στάση του απέναντι στη ζωή, που την αντίκρισε σαν μια συνεχή απελευθέρωση από τα κάθε είδους δεσμά.» Πράγματι, όλη του η ζωή ήταν μια συνεχής προσπάθεια και ένας αγώνας με επιστημονικά, κοινωνικά και ιδεολογικά όπλα για μια άλλη δίκαιη, ειρηνική, ανθρωπιστική, σοσιαλιστική κοινωνία, αν και δεν υπήρξε κομμουνιστής, μέλος του ΚΚΕ. Αντίθετα, μάλιστα: Στους γλωσσικούς αγώνες για την επικράτηση της Δημοτικής, στις αρχές του 20ού αι., δεν πήρε μέρος, αν και αργότερα έγινε Δημοτικιστής. Στη διάσπαση του Εκπαιδευτικού Ομίλου (1927), δεν πήγε με την ομάδα του Δημ. Γληνού, αλλά μ’ εκείνη του Αλέξ. Δελμούζου. Όμως, το κοινωνικό, δημοκρατικό και πατριωτικό ήθος, από το οποίο διακατεχόταν, τον οδήγησαν σταδιακά σε αγωνιστικές πρακτικές, που συντελούσαν στην επίτευξη των στόχων που έθεταν οι κομμουνιστές παιδαγωγοί της περιόδου του Μεσοπόλεμου και της μεταπολεμικής Ελλάδας, με αποτέλεσμα να συνταχθεί μαζί τους, να διωχθεί και να φυλακιστεί. 

Μιχ. Παπαμαύρος – Εργο ζωγραφικής με λάδι, του Χάρη Σακελλαρίου

Το 1912, κατά την περίοδο των Βαλκανικών Πολέμων, προτίμησε να ενταχθεί σε εθελοντικά σώματα και να πολεμήσει για τη λευτεριά της Χίου, και έτσι να αναβάλει τις σπουδές του στη Γερμανία, όπου, βέβαια, απέκτησε τρεις διδακτορικούς τίτλους: στην Παιδαγωγική, στην Αρχαία Φιλολογία και στη Φιλοσοφία. 

Στα 1918-1919 γνωρίστηκε με τη Ρόζα Ιμβριώτη, που κι αυτή σπούδαζε Φιλοσοφία και Ψυχολογία, τότε, στη Γερμανία. 

Κατά την τριετία 1917-1920, επί κυβέρνησης Βενιζέλου, και ενώ Γεν. Γραμματέας του Υπουργείου Παιδείας ήταν ο Δημ. Γληνός, αλλά και κατά τη δεκαετία του 1920, ο Παπαμαύρος εργάστηκε σε διάφορα εκπαιδευτικά ιδρύματα (ως Καθηγητής Παιδαγωγικής, ως Διευθυντής του Αρσακείου στη Λάρισα, ως Ανώτερος Επόπτης της Δ.Ε. Ανατολικής και Δυτικής Θράκης κ.α.) 

Το 1923, με σύμφωνη γνώμη του Γληνού, διορίστηκε ως υποδιευθυντής στο Μαράσλειο Διδασκαλείο, όπου Δ/ντής ήταν ο Δελμούζος, διδάσκοντας Γεν. και Ειδ. Διδακτική. Επίσης, δίδαξε Θεωρητική Παιδαγωγική, Διδακτική και Ιστορία της Παιδαγωγικής στην Παιδαγωγική Ακαδημία του Γληνού. 

Στα «Μαρασλειακά» (1925-1926) και επί δικτατορία Πάγκαλου, μπήκε κι αυτός στο «μάτι του κυκλώνα» της συντηρητικής αντίδρασης και του αστικού κατεστημένου της εποχής, και απολύθηκε από το Μαράσλειο, μαζί με τους Ιμβριώτη, Γληνό, Δελμούζο κ.ά. 

Την περίοδο 1928-1933 διετέλεσε Διευθυντής στο Διδασκαλείο Λαμίας, όπου επιτέλεσε λαμπρό παιδαγωγικό και εκπαιδευτικό δημοκρατικό και προοδευτικό έργο. Δεν πρόλαβε να εγκατασταθεί στη Λαμία και να ο πρώτος τίτλος επικριτικού σχολίου τοπικής εφημ. της Λαμίας: «Πραξικόπημα! Ο κομμουνιστής Παπαμαύρος εις το Διδασκαλείον Λαμίας». Δεν πτοήθηκε. Συνέχισε το πλούσιο και κοινωφελές έργο του, με πολλές δραστηριότητες και πρωτοβουλίες, σημαντικό συγγραφικό επιστημονικό έργο, έκδοση του περ. «ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΖΩΗ» κ.ά. 

Ο πόλεμος που του κήρυξε ο διευθυντής της εφημ. «Ο ΡΟΥΜΕΛΙΩΤΗΣ», Ευάγγ. Λαχανοκάρδης, συνεχίστηκε με πλήθος συκοφαντικών και εμετικών δημοσιευμάτων. Αντιγράφω μόνο ένα (1931): «Αποκαλύπτομεν και καταγγέλομεν. Το Διδασκαλείον Λαμίας κέντρον κομμουνιστικής προπαγάνδας, ο διευθυντής του αρχικομμουνιστής. Μαθηταί του Διδασκαλείου χυδαίοι υβρισταί της Παναγίας και του Χριστού. Προδοτικόν αντιπατριωτικόν κήρυγμα. Ο κ. Παπανδρέου έχει τον λόγον.»  

Ο Παπαμαύρος σταδιακά βρέθηκε μέσα στο «λάκκο με τα φίδια», λοιδορήθηκε, απειλήθηκε, κατασυκοφαντήθηκε και σύρθηκε στα δικαστήρια. Οι τελευταίες πράξεις του δράματος παίχτηκαν στα δικαστήρια, όπου η αντίδραση κατάφερε να «σηκώσει κουρνιαχτό» εναντίον του, με αποτέλεσμα ν’ απολυθεί το 1933. 

Από τότε άρχισε μια περίοδος συνεχών διώξεων, στερήσεων γι’ αυτόν και την οικογένειά του. Το 1943 κλήθηκε από το ΕΑΜ ν’ ανεβεί στα βουνά της «Ελεύθερης Ελλάδας» και να προσφέρει με τις παιδαγωγικές επιστημονικές γνώσεις του στον αγώνα της Π.Ε.Ε.Α. (Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης) για τη μόρφωση νέων δασκάλων, μαζί με άλλους φωτισμένους κομμουνιστές αγωνιστές παιδαγωγούς. Έτσι, στις 14 του Μάρτη 1944, συμμετείχε στο Εθνικό Συμβούλιο, στις Κορυσχάδες Ευρυτανίας και εκλέχτηκε Εθνοσύμβουλος Χίου. Με την πράξη της Π.Ε.Ε.Α. (Κυβέρνησης του Βουνού, της «Ελεύθερης Ελλάδας») της 8.6.1944 ιδρύθηκαν δύο Παιδαγωγικά Φροντιστήρια. Ο Μιχ. Παπαμαύρος μαζί με τον Κώστα Σωτηρίου ορίστηκαν ως συνδιευθυντές του Παιδαγωγικού Φροντιστηρίου στο Καρπενήσι-Τροβάτο Ευρυτανίας. Στα εγκαίνια κεντρικός ομιλητής ήταν ο Παπαμαύρος. «Ελάτε να πλάσουμε ένα λαό», είπε μεταξύ άλλων, ο οραματιστής Παιδαγωγός. Αυτός ήταν υπεύθυνος για τη συγγραφή του Αναγνωστικού των τάξεων Ε΄ και ΣΤ΄  «Ελεύθερη Ελλάδα», της Π.Ε.Ε.Α. 

Μετά την απελευθέρωση ο Παπαμαύρος διώχτηκε. Αρχικά κλείστηκε στις φυλακές Χατζηκώστα, στη συνέχεια τον μετέφεραν στη Γυάρο (1945) κι από κει στις φυλακές της Αίγινας (1947), όπου υπέστη και το μαρτύριο της εικονικής εκτέλεσης. Στο σχολειό της φυλακής διετέλεσε δάσκαλος των συγκρατουμένων του. Σύνταξε το Αναγνωστικό Γ΄και Δ΄τάξης του Δημ. Σχολείου «Μεγάλα Χρόνια» και συνέβαλε τα μέγιστα για να μάθουν γράμματα όσοι αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης δεν ήξεραν, και για να μορφωθούν οι μαθητές της Λαϊκής Παιδείας. Το 1952 αποφυλακίστηκε. Αλλά και πάλι τον μετήγαγαν στις φυλακές Αβέρωφ, γιατί δεν ήθελε να υποστείλει τη σημαία του Αγώνα. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι αρνήθηκε κατηγορηματικά να υπογράψει δήλωση μετανοίας και αποκήρυξης των κομμουνιστικών ιδεών. Η συνείδησή του τώρα είχε ατσαλωθεί τόσα χρόνια στις φυλακές και στην εξορία. Αν και μη κομμουνιστής, υπέστη όσα υπέστησαν εκείνα τα «χρόνια της θύελλας» και μεταπολεμικά και μετεμφυλιακά όλοι οι κομουνιστές αγωνιστές για τη λευτεριά και την εθνική ανεξαρτησία της πατρίδας μας.

Στις εκλογές του 1958 πήρε μέρος ως υποψήφιος με το κόμμα της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς (ΕΔΑ). Βουλευτής Χίου εκλέχτηκε ο Κων/νος Δεσποτόπουλος και αναπληρωματικός ο Μιχ. Παπαμαύρος. Το κύκνειο παιδαγωγικό, επιστημονικό, πολιτικό άσμα του ήταν το μοναδικό, τα χρόνια εκείνα,  βιβλίο σοσιαλιστικής παιδαγωγικής: «Νέο Σύστημα Παιδαγωγικής», το οποίο αφού κυκλοφόρησε το 1961 τάραξε τα λιμνάζοντα νερά της αστικής επιστημονικής και πολιτικής αντίδρασης. Με διάφορα πολιτικά τερτίπια ξεκίνησαν ανακρίσεις, με τελικό αποτέλεσμα να κατασχεθούν όλα τα αντίτυπα του βιβλίου του που είχαν κυκλοφορήσει στη χώρα και ο ίδιος να οδηγηθεί για ένα εξάμηνο και πάλι στις επανορθωτικές φυλακές Αγρινίου. 

Πέθανε στα 1963, αφήνοντας πίσω ένα σπουδαίο επιστημονικό και παιδαγωγικό έργο, ιδεολογικά φορτισμένο με τις κοινωνικές ιδέες για τη λαϊκή παιδεία και το μετασχηματισμό της κοινωνίας σε σοσιαλιστική. Ένα έργο, πολύτιμη παρακαταθήκη στις επερχόμενες γενιές των εκπαιδευτικών και όλων των απλών ανθρώπων, των εργαζόμενων. 

Έλεγε: «Μέσα στους απλούς ανθρώπους του λαού βρίσκεις τη σοφία αιώνων, βρίσκεις το μεγαλείο της ανθρώπινης ψυχής. Αλλά και την ανθρωπιά θα βρείτε μες στον απλό και αμόρφωτο λαό.»      

 (1) Σ’ εκδήλωση της Πανελλήνιας Ένωσης Αγωνιστών και Φίλων της Ε.Π.Ο.Ν. (Π.Ε.Α.Φ.Ε.), το 2012.

ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΣ

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ 

ΒΙΒΛΙΑ:

 Η Σχολική Κοινότητα, Εκδοτικός Οίκος Δ. & Π. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΥ, Αθήνα 1928, σσ. 131

 I.H. Pestalozzi. Η ζωή και η δράση του, Τόμος Α΄, Εκδοτικός Οίκος Α.Ι. ΡΑΛΛΗ, Αθήναι 1929, σσ. 395

 Διδαχτικές Αρχές του Σχολείου Εργασίας. Είκοσι Γράμματα στον Έλληνα Δάσκαλο, ΤΥΠΟΙΣ: Κ.Ι. ΜΑΥΡΟΕΙΔΗ, Λαμία 1930, σσ. 168

 Διδαχτικές Αρχές του Σχολείου Εργασίας. Είκοσι Γράμματα στον Έλληνα Δάσκαλο, Ανατύπωση της 1ης έκδοσης, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΙ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΚΟΥΓΙΟΥΛΗ, Αθήνα χ.χ., σσ. 173

 Ειδική Διδακτική του Σχολείου Εργασίας. Είκοσι Γράμματα στον Έλληνα Δάσκαλο, Έκδοση ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΚΗ ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΛΛΑΔΟΣ, Αθήναι 1932

 Οι Γονείς και τα Παιδιά τους, Εκδόσεις «ΔΙΦΡΟΣ», Αθήναι 1959, σσ. 208

 Σύστημα Νέας Παιδαγωγικής, Ιδιωτική Έκδοση, Αθήνα 1961, σσ. 670

Σύστημα Νέας Παιδαγωγικής, Φωτομηχανική ανατύπωση της έκδοσης του 1961, Πρόλογος: Σωτήρης Παραδείσης, Εισαγωγή: Χρήστος Δ. Τουρτούρας, Ιφιγένεια Βαμβακίδου, Αθανάσιος Καραφύλλης, Εκδόσεις ΣΥΜΕΩΝ, Αθήνα 2023, σσ. 760

ΠΕΡΙΟΔΙΚΑ:

Ήταν Διευθυντής των περιοδικών: 

«Εργασία», Αθήναι 1923-1925, 36 τεύχη και 

«Εργασία και Ζωή. Μηνιαίο Παιδαγωγικό Περιοδικό του Διδασκαλείου Λαμίας», Λαμία 1932, Έξι τεύχη (Φ. Αρ. 1, 2, 3, 4, 5-6-7, 8-9-10) σσ. 186. 

ΜΕΛΕΤΕΣ – ΑΡΘΡΑ:

 Προτάσεις για μια Μεταρρύθμιση της Ελληνικής Σχολικής Διοίκησης (Vorschläge zu einer reform der griechischen schulverfassung). Διδακτορική Διατριβή (στη γερμανική γλώσσα), Πανεπιστήμιο Ιένας Γερμανίας 1916 (Δεν έχει μεταφραστεί στα ελληνικά και δεν έχει εκδοθεί στην Ελλάδα) 

 «Ο Dr Lietz και το έργο του», περ. «ΔΕΛΤΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΟΜΙΛΟΥ»,  Τόμος 8, Αρ. Φύλλου 1-4, Αθήναι 1919, σ. 100-115

 «Το Μαράσλειο και η Κοινότητά του», εφ. «Διδασκαλικόν Βήμα», Αρ. Φύλ. 2, Αθήναι 1925, σ. 53

 «Η Οργάνωση και η Ζωή της Σχολικής Κοινότητας. Τρία παραδείγματα από τα Εξοχικά Παιδαγωγεία του Dr Lietz», περ. «ΔΕΛΤΙΟ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΟΜΙΛΟΥ»,  Αθήναι 1922. Αναδημοσίευση στο βιβλίο του Αλ. Δελμούζου Οι πρώτες προσπάθειες στο Μαράσλειο, Αθήνα 1930.

 «Η Παιδεία στην Ελεύθερη Ελλάδα τον καιρό της Κατοχής», περιοδ. «ΕΠΙΘΕΩΡΗΣΗ ΤΕΧΝΗΣ», Αρ. τεύχους 57-58, Μάρτιος-Απρίλιος 1962, σ. 404-406 και στο βιβλίο του Κ.Γ. Καλαντζή, Θεσσαλού, Στον Αστερισμό του Δημήτρη Γληνού: Κώστας Σωτηρίου, Ρόζα Ιμβριώτη, Μιχάλης Παπαμαύρος. Οι τρεις φωτισμένοι Παιδαγωγοί και Αγωνιστές της Εθνικής Αντίστασης, Εκδόσεις ΔΙΠΤΥΧΟ, Αθήνα 1985, σσ. 159-202

 Ήταν Διευθυντής της ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΕΙΑΣ, Εκδόσεις εφ. «Ο ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΣ», Αθήναι 1935-1936. Σε αυτό το περιοδικό ο Μιχ.  Παπαμαύρος δημοσίευσε πολλά κείμενά του.

 Επίσης, πολλά κείμενά του βρίσκονται δημοσιευμένα στις εφ. «Σχολική Εφημερίδα» (Διευθυντής: Κ.Δ. Σωτηρίου) και περιοδ. «ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΙΣ» (Διευθυντής: Δ. Γληνός) και στην εφ. «Διδασκαλικόν Βήμα».

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ:

 G. Wyneken, Σχολείο και Νεολαία, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Α.Μ. ΚΟΝΤΟΜΑΡΗΣ & ΣΙΑ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ «ΑΘΗΝΑ», Α.Ι. ΡΑΛΛΗΣ ΚΑΙ ΣΙΑ, Αθήναι 1927, σσ. 216

 Siegfried-Kanerau, Κοινωνιολογική Παιδαγωγική. Η Ιδεολογία της παλιάς και νέας κοινωνίας, 2 τόμοι, Έκδοση «ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΟΣ», Καθημερινή εφημερίς, Αθήναι 1934 

 A.S. Makarenko, Ο δρόμος προς τη ζωή [Ένα παιδαγωγικό ποίημα], Εκδ. ΓΝΩΣΕΙΣ, Αθήναι 1953 

A.S. Makarenko, Ο δρόμος προς τη ζωή, ΕΝΩΜΕΝΟΙ ΕΚΔΟΤΕΣ, Αθήναι 21956, σσ. 269 

 ν.γ. τσερνισέφσκι, τα φιλοσοφικά, Εκδόσεις ΗΡΙΔΑΝΟΣ, Αθήνα χ.χ., σσ. 114

ΣΧΟΛΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ:

 (Σε συνεργασία με Μ. Κλεάνθους), Τα παιδιά. Αναγνωστικό Β΄ Δημοτικού, Εκδοτικός Οίκος Δ. και Π. Δημητράκου, Αθήναι 1924

 Ο προστάτης του σπιτιού. Αναγνωστικό Γ΄ Δημοτικού, Εκδοτικός Οίκος Δ. και Π. Δημητράκου, Αθήναι 1927, σσ. 182 

 Ο προστάτης του σπιτιού. Αναγνωστικό Γ΄ Δημοτικού, Ανατύπωση της 1ης έκδοσης, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΙ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΚΟΥΓΙΟΥΛΗ, Αθήνα χ.χ., σσ. 188

 Η Νέα Πατρίδα. Αναγνωστικό της Δ΄ Δημοτικού, Εκδοτικός Οίκος Ι.Ν. ΣΙΔΕΡΗ, Εν Αθήναις 1927, σσ. 176

 Η Νέα Πατρίδα. Αναγνωστικό της Δ΄ Δημοτικού, Ανατύπωση της 1ης έκδοσης, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ ΓΙΑΝΝΗ ΚΑΙ ΠΗΝΕΛΟΠΗΣ ΚΟΥΓΙΟΥΛΗ, Αθήνα χ.χ., σσ. 182

 Αλφαβητάριο για την Α΄ τάξη, Αθήναι 1929

 Ζώα του σπιτιού και της αυλής, Επιμέλεια Δ.Π. Δαμασκηνού, δημοδιδασκάλου άλλοτε Εκπ. Συμβούλου του Οικ. Πατριαρχείου, Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε., Αθήναι 1930, 21934, σσ. 128

 Ζώα του Κήπου και των Αγρών, Επιμέλεια Δ.Π. Δαμασκηνού, δημοδιδασκάλου άλλοτε Εκπ. Συμβούλου του Οικ. Πατριαρχείου, Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε., Αθήναι 1934, σσ. 147

 Ζώα του Δάσους, Επιμέλεια Δ.Π. Δαμασκηνού, δημοδιδασκάλου άλλοτε Εκπ. Συμβούλου του Οικ. Πατριαρχείου, Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε., Αθήναι 1931

 Ο Άνθρωπος και το σώμα του, Επιμέλεια Δ.Π. Δαμασκηνού, δημοδιδασκάλου άλλοτε Εκπ. Συμβούλου του Οικ. Πατριαρχείου, Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε., Αθήναι χ.χ.

 Ζώα των Λιμνών και των Θαλασσών, Επιμέλεια Δ.Π. Δαμασκηνού, δημοδιδασκάλου άλλοτε Εκπ. Συμβούλου του Οικ. Πατριαρχείου, Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε., Αθήναι χ.χ.

 Ζώα των Ξένων Χωρών, Επιμέλεια Δ.Π. Δαμασκηνού, δημοδιδασκάλου άλλοτε Εκπ. Συμβούλου του Οικ. Πατριαρχείου, Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε., Αθήναι χ.χ.

 Γενικά Γνωρίσματα των Ζώων, Επιμέλεια Δ.Π. Δαμασκηνού, δημοδιδασκάλου άλλοτε Εκπ. Συμβούλου του Οικ. Πατριαρχείου, Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε., Αθήναι χ.χ.

 (Σε συνεργασία με Παναγόπουλο) Ζωολογία Γ΄- Δ΄, Αθήναι 1946 

 Άνθη και λαχανικά, Επιμέλεια Δ.Π. Δαμασκηνού, δημοδιδασκάλου άλλοτε Εκπ. Συμβούλου του Οικ. Πατριαρχείου, Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε., Αθήναι χ.χ.

 Δένδρα Κήπου, Αγρού, Δάσους, Επιμέλεια Δ.Π. Δαμασκηνού, δημοδιδασκάλου άλλοτε Εκπ. Συμβούλου του Οικ. Πατριαρχείου, Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε., Αθήναι χ.χ.

 Φυτά του Αγρού και του Δάσους, Επιμέλεια Δ.Π. Δαμασκηνού, δημοδιδασκάλου άλλοτε Εκπ. Συμβούλου του Οικ. Πατριαρχείου, Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε., Αθήναι χ.χ.

 Των Ξένων Χωρών, Επιμέλεια Δ.Π. Δαμασκηνού, δημοδιδασκάλου άλλοτε Εκπ. Συμβούλου του Οικ. Πατριαρχείου, Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε., Αθήναι χ.χ.

 Γενικά Γνωρίσματα των Φυτών, Επιμέλεια Δ.Π. Δαμασκηνού, δημοδιδασκάλου άλλοτε Εκπ. Συμβούλου του Οικ. Πατριαρχείου, Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε., Αθήναι χ.χ.

 Αναγνωστικό για Β΄ Δημοτικού, Αθήναι χ.χ.

(Με τη συνεργασία και άλλων εκπαιδευτικών, κυρίως των Χάρη Σακελλαρίου και Γιώργου Μυρισιώτη) Ελεύθερη Ελλάδα, Αναγνωστικό Ε΄ και Στ΄ τάξης, Έκδοση Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (Π.Ε.Ε.Α.), 1944, Εκδόσεις ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΕΠΟΧΗ, Αθήνα 1983, σσ. 128

 Αριθμητικά Προβλήματα του Δημοτικού Σχολείου (Νέο Σύστημα), Οκτώ βιβλία: Τάξεις Α΄, Β΄, Γ΄, Δ΄, Γ΄- Δ΄, Ε΄, ΣΤ΄ και Ε΄- ΣΤ΄ (σσ. 119), Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε., Αθήναι 1933-1934

 Γεωμετρία για την Ε΄- ΣΤ΄ τάξη του Δημοτικού Σχολείου, Εκδοτικός Οίκος Δημητράκου Α.Ε.,Αθήναι 1934 

 Γεωγραφία της Ελλάδας (με ταξίδια)

 Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδας 

 Αλφαβητάριο για τα τουρκόφωνα παιδιά της Ανατολικής Θράκης (Ούτε απ’ αυτά τα τρία τελευταία βιβλία δεν έχει βρεθεί ακόμη κάποιο αντίτυπο)

ΒΟΗΘΗΤΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΕΝΗΛΙΚΕΣ:

 Λεξικόν Γερμανοελληνικόν, Αθήναι 1941

 Αλφαβητάρι για τελείως αγράμματους

 Μεγάλα χρόνια. Αναγνωστικό Γ΄ και Δ΄ τάξης του Δημοτικού Σχολείου, Γραφείο Διαφώτισης, Φυλακές Αίγινας, Απρίλης 1947, σσ. 87 (Στις Φυλακές Αίγινας έγραψε άλλα δύο Αναγνωστικά, τα οποία λανθάνουν)

 Μεγάλα χρόνια. Αναγνωστικό Γ΄ και Δ΄ τάξης του Δημοτικού Σχολείου, Επανέκδοση: Πανελλήνιος Πολιτιστικός Σύλλογος Απογόνων και Φίλων Εθνικής Αντίστασης και Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας. Παράρτημα Περιστερίου

 Μιχάλη Παπαμαύρου, Μεγάλα χρόνια. Το Αναγνωστικό της φυλακής, Ανακοίνωση-Εισαγωγή: Χάρης Σακελλαρίου, Εκδόσεις ΚΑΔΜΟΣ, Αθήνα 1989, σσ. 96 (Μόνο αυτό το Αναγνωστικό βρέθηκε το ένα από τα δύο αντίτυπα, που έγραψε ο επίσης φυλακισμένος αγωνιστής Σπύρος Μήλας, καθ’ υπαγόρευση του Μιχ. Παπαμαύρου. Από τ’ άλλα τρία δεν έχει βρεθεί ακόμη κάποιο αντίτυπο).

ΧΑΡΤΕΣ:

 Ιστορικός και Πολιτικός Χάρτης της Ελλάδος, Αθήναι 1945

ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΙ ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ ΜΙΧ. ΠΑΠΑΜΑΥΡΟΥ

ΒΙΒΛΙΑ – ΑΝΑΤΥΠΑ:

Μαρτίνου – Κανάκη Σωτηρία, Το κίνημα της Μεταρρυθμιστικής Παιδαγωγικής και η επίδρασή του στο παιδαγωγικό έργο του Μιχάλη Παπαμαύρου, Εκδ. GUTENBERG, Αθήνα 2009, σσ. 314

Σταυρόπουλος Γιώργος, Ιστορία του Διδασκαλείου Λαμίας, Ανάτυπο από τα «Φθιωτικά Χρονικά», Λαμία 1983, σσ. 130-148

 Φύκας Περικλής, Εκπαίδευση και Μιχαήλ Παπαμαύρος στη Λαμία (1928-1933). Άγνωστες ιστορικές πτυχές της Μεσοπολεμικής Λαμίας, Ανάτυπο από τα «Φθιωτικά Χρονικά», Λαμία 1985, σσ. 112-128

 Σακελλαρίου Χάρης, Μιχ. Παπαμαύρος. Η Ζωή-Οι διώξεις-Το έργο του, Εκδόσεις GUTENBERG, Αθήνα 1985, σσ. 269

 Καραγιάννης Θανάσης, «Μιχάλης Παπαμαύρος (1891-1963)», στο βιβλίο Θανάση Καραγιάννη, Παιδαγωγικά Πορτρέτα, Εκδόσεις ΝΤΟΥΝΤΟΥΜΗ, Αθήνα 1992, σ. 75-89

 Χαρίτος Χ.-Κανδήλα Ι. & Κοντομήτρος Γ., Τα Διδασκαλεία Λαμίας και Καρπενησίου. Συμβολή στην Τοπική Εκπαιδευτική Ιστορία, Εκδόσεις GUTENBERG, Αθήνα 2002, σσ. 382

ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ:

 Ισηγόνης Αντ,. «Παπαμαύρος Μιχαήλ», στη Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, Τόμος Β΄, Εκδόσεις ΕΛΛΗΝΙΚΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ – HERDER, Αθήνα 1968, σ. 408

 Αθανασιάδης Χ., «Ο Μιχάλης Παπαμαύρος και το Σχολείο Εργασίας», στο ένθετο της εφ. «ΑΥΓΗ», «Παιδεία & Κοινωνία», Αρ. 4., σ. 18-21

 Σακελλαρίου Χάρης, «Μιχάλης Παπαμαύρος. Ο αγωνιστής παιδαγωγός», περ. «ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ», Τεύχος 5, Μάης 1984, σ. 84-85

 Σούλη, Ρ., «Σελίδες της “Ελεύθερης Ελλάδας”. Βιβλίο του αγώνα για ελευθερία και λαοκρατία ήταν το Αναγνωστικό της Ε΄ και ΣΤ΄ τάξης, που εκδόθηκε από την Π.Ε.Ε.Α, στην Ελεύθερη Ελλάδα», Εφ. «ΡΙΖΟΣΠΑΣΤΗΣ». Ένθετη έκδοση: «7 ΜΕΡΕΣ ΜΑΖΙ», 7.10.2001, σ. 24

 Μαλαφάντης Κωνσταντίνος Δ., «Εκπαίδευση και “Στράτευση”. Το Αναγνωστικό της φυλακής του Μιχάλη παπαμαύρου (1947)», περ. «ΕΡΕΥΝΑ», Αρ. 14 (99), Φεβρ. 2001, σ. 35-42

 Σταυρόπουλος Γιώργος Π., «Οι παιδαγωγικές αρχές του Μ. Παπαμαύρου και οι προσπάθειες για εφαρμογή τους στο Διδασκαλείο Λαμίας (1928-1933)», ετήσια έκδοση «ΦΘΙΩΤΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», Τόμος 22ος, Λαμία 2001, σ. 39-60 

 Ρόδη Άννα, «Μιχάλης Παπαμαύρος: Μια ζωή αγώνας και θυσία για τη λαϊκή παιδεία», περ. «ΑΝΤΙΤΕΤΡΑΔΙΑ ΤΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ», τεύχ. 91, Φθιν. 2009, σ. 61-65

Θαν. Ν. Καραγιάννη, «Μιχάλης Παπαμαύρος. Ένας πρωτοπόρος παιδαγωγός. Ιδεολογικές προσεγγίσεις στο έργο του», Εισήγηση στο 7ο Συνέδριο του ΕΛΛ.Ι.Ε.Π.Ε.Κ., Αθήνα, Μαράσλειο Διδασκαλείο, 11.10.2014, ηλεκτρ. περιοδικό «ΑΤΕΧΝΩΣ», 12.10.2015

 «Μιχάλης Παπαμαύρος (1893-1963). Κανένας δεν χτυπήθηκε με τόση εμπάθεια και σε κανένα δε ρίξανε τόση βρώμικη λάσπη», ηλεκτρ. περιοδικό «ΚΑΤΙΟΥΣΑ», 26.4.2018

 Παραδείσης Σ., «Ο αγωνιστής παιδαγωγός Μιχ. Παπαμαύρος», εφ. «ΑΥΓΗ». Ένθετο περ. «ΠΑΙΔΕΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ», 3.12.2018

 Δούκας Μάνος, «Το κρυφό σχολειό των φυλακών Αίγινας και το Αναγνωστικό του», ηλεκτρ. περιοδικό «ΚΑΤΙΟΥΣΑ», 21.4.2020

 Ευρυτάνας Ιχνηλάτης, «Προσβολή και ύβρις», ηλεκτρ. περιοδικό «ΚΑΤΙΟΥΣΑ», 4.9.2020

 Πουρναράς Νίκος/Οικοδόμος, «Χάρης Σακελλαρίου: Εισαγωγή στο “Αναγνωστικό για την Γ΄ και Δ΄ τάξη (Μεγάλα Χρόνια)” του Μιχάλη Παπαμαύρου», ηλεκτρ. περιοδικό «ΚΑΤΙΟΥΣΑ», 8.5.2021

 «Συναγωνιστή δάσκαλε! Εμείς οι μαθητές σας θα σας περιμένουμε να γυρίσετε στο σχολείο μας νικητές…» – Σελίδες απ’ την Εθνική Αντίσταση και τον Δ.Σ.Ε., ηλεκτρ. περιοδικό «ΚΑΤΙΟΥΣΑ», 1.6.2021

 «Μνημείο Μιχάλη Παπαμαύρου: Ελάχιστη τιμή στη μεγάλη προσφορά του εμπνευσμένου Παιδαγωγού και ασυμβίβαστου Αγωνιστή», ηλεκτρ. περιοδικό «ΚΑΤΙΟΥΣΑ», 31.7.2022

 «Μιχάλης Παπαμαύρος: “Σύστημα Νέας Παιδαγωγικής”», ηλεκτρ. περιοδικό «ΚΑΤΙΟΥΣΑ», 16.9.2023

 «Στην Ηλιούπολη τιμούν τον σπουδαίο αγωνιστή παιδαγωγό Μιχάλη Παπαμαύρο», ηλεκτρ. περιοδικό «ΚΑΤΙΟΥΣΑ», 22.11.2023

 Μαρτίνου Σωτηρία, «Μιχάλης Παπαμαύρος. Ένας πρωτοπόρος του Σχολείου Εργασίας στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου» (Διαδίκτυο)

 «Μια σημαντική εκδήλωση» (στη Χίο για τον Μιχάλη Παπαμαύρο) (Διαδίκτυο)

 «Μιχάλης Παπαμαύρος: Αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης, από τους πρωτεργάτες της εκπαιδευτικής μεταρρύθμισης και του δημοτικισμού» (Διαδίκτυο)

ΑΔΗΜΟΣΙΕΥΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΙΧ. ΠΑΠΑΜΑΥΡΟ:

Σακελλαρίου Χάρης, «Ο Μιχάλης Παπαμαύρος και το έργο του». (Από το Αρχείο του Θαν. Ν. Καραγιάννη)