O Ράντγιαρντ Κίπλινγκ και η αποικιοκρατία: Πέρα από το βιβλίο της ζούγκλας
Πάνω από μια φορά τον προειδοποιούν οι γονείς του, να μη χάσει την απαραίτητη απόστασή του από το λαό, να μην αναμειγνύεται υπερβολικά με τους αποικιοκρατούμενους κατοίκους. Γιατί οι Βρετανοί δε θεωρούν εαυτούς καταπιεστές, αλλά κατά κύριο λόγο παιδαγωγούς ενός οπισθοδρομικού λαού, αγγελιοφόρους του πολιτισμού.
Σαν σήμερα έφυγε από τη ζωή ο βρετανός συγγραφέας Ράντγιαρντ Κίπλινγκ, γνωστός για το αγαπημένο σε όλους “Βιβλίο της ζούγκλας”, αλλά και για το διάσημο ποίημά του “Αν” , που προκάλεσε την επίσης γνωστή σκωπτική λογοτεχνική απάντηση του Βάρναλη. Με αφορμή την επέτειο του θανάτου του, μεταφράζουμε σήμερα ένα άρθρο του Michael Reitz, το οποίο αν και ίσως αρκετά ευμενές προς τον Κίπλινγκ σε κάποια σημεία, προσπαθεί να ανιχνεύσει με περιεκτικό τρόπο τη σχέση του με τον βρετανικό ιμπεριαλισμό και τους αποικιοκρατούμενους πληθυσμούς ανάμεσα στους οποίους μεγάλωσε.
Η αδιαμφισβήτητη προσωπική συμπάθεια που ένιωθε για τους απλούς κατοίκους της Ινδίας ο Κίπλινγκ δεν τον έκανε να ξεπεράσει τα ιδεολογικά όρια της κοινωνικής του θέσης. Πιστός στη “διαπαιδαγωγητική” αξία της αποικιοκρατίας, εισηγείται απλώς μια πιο ανθρωπιστική και αποτελεσματική προσέγγισή της, με φανερά πατερναλιστική διάθεση. Η γνησιότητα των στιγμιοτύπων της καθημερινής ζωής που περιγράφει διασφάλισαν στα έργα του μια διαχρονική θέση στην παγκόσμια λογοτεχνία, με την άλλοτε απαράμιλλη δημοφιλία του να φθίνει ωστόσο μαζί με την δύναμη της Βρετανικής Αυτοκρατορίας, που ποτέ δεν απαρνήθηκε:
O Ράντγιαρντ Κίπλινγκ και η αποικιοκρατία: Πέρα από το βιβλίο της ζούγκλας
O Ράντγιαρντ Κίπλινγκ δεν είναι μόνο ο συγγραφέας του “Βιβλίου της Ζούγκλας” , αλλά μέχρι σήμερα ένας συγγραφέας που πολώνει. Οι μεν βλέπουν το πολυσχιδές έργο του ως προπαγάνδα της Βρετανικής αυτοκρατορίας και της μισάνθρωπης ιδεολογίας της εκμετάλλευσης. Για τους δε είναι ένας από τους ιδιοφυέστερους συγγραφείς των νεότερων χρόνων.
Ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ ήρθε στον κόσμο στις 30 Δεκέμβρη 1865 στη Βομβάη, το σημερινό Μουμπάι. Ο πατέρας του Τζων Λόκγουντ Κίπλινγκ είναι δάσκαλος στην υπηρεσία της βρετανικής αποικιακής διοίκησης.
Οι οικονομικές δυνατότητες της οικογένειας Κίπλινγκ είναι μεν περιορισμένες, ωστόσο ο Ράντγιαρτ και η αδερφή του μεγαλώνουν με όλες τις ανέσεις των Αγγλόπαιδων της Ινδίας, ένας όχι ευκαταφρόνητος αριθμός Ινδών οικιακών υπηρετών φροντίζει για την οικογένεια.
Από νωρίς ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ κινείται σε δύο κόσμους: τον εκλεπτυσμένο τρόπο ζωής των Βρετανών, που ενδιαφέρονται ελάχιστα για επαφή με τον ντόπιο πληθυσμό. Κι από την άλλη την πλούσια ποικιλία της Ινδίας, που σε εκείνον εμφανίζεται κυρίως στην αφηγηματική τέχνη της νταντάς του.
Η πειθαρχία του Βρετανικού Σχολείου
Η ειδυλλιακή αυτή κατάσταση διακόπτεται απότομα, όταν ο Κίπλινγκ -όπως ήταν τότε συνηθισμένο για γόνους Βρετανών αποίκων- στέλνεται σε σχολείο της Αγγλίας. Εκεί κυριαρχεί μια βίαιη στρατιωτική πειθαρχία, ταπεινώσεις και ξύλο βρίσκονται στην ημερήσια διάταξη. Πολλές φορές το αγόρι τραυματίζεται τόσο βαριά από τον ξυλαδαρμό των δασκάλων του, που δεν μπορεί να λάβει μέρος στο μάθημα.
Όταν ως 16χρονος επιστρέφει το 1882 στην Ινδία, ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ είναι πάλι στον κόσμο που νιώθει για σπίτι του. Ακόμα περισσότερο: Η Ινδία είναι για εκείνον παράδεισος. Ο πατέρας του στο μεταξύ βρίσκεται στη Λαχόρ, που σήμερα ανήκει στο Πακιστάν, έχοντας προαχθεί σε διευθυντή μουσείου. Ο γιος του από νωρίς εξελίσσεται σε πλάνητα, που εξερευνά τις σκοτεινότερες γειτονιές του Λαχόρ, και παραδίδεται νύχτες ολόκληρες στο αλκοόλ, το όπιο και τις πόρνες.
Αυτές οι όχι ακίνδυνες νεανικές “έρευνες πεδίου” θα γίνουν αργότερα διαρκής πηγή έμπνευσης για το συγγραφέα. Πάνω από μια φορά τον προειδοποιούν οι γονείς του, να μη χάσει την απαραίτητη απόστασή του από το λαό, να μην αναμειγνύεται υπερβολικά με τους αποικιοκρατούμενους κατοίκους. Γιατί οι Βρετανοί δε θεωρούν εαυτούς καταπιεστές, αλλά κατά κύριο λόγο παιδαγωγούς ενός οπισθοδρομικού λαού, αγγελιοφόρους του πολιτισμού.
Ασεβής ρεπόρτερ Ο Κίπλινγκ το 1882 γίνεται ρεπόρτερ της εφημερίδας “Civil and Military Gazette” στη Λαχόρ. Γράφει πληθώρα άρθρων, που δε συναντούν πάντα την επιδοκιμασία των συμπατριωτών του. Γιατί ο 17χρονος Κίπλιγνκ είναι ασεβής, έχει ένα εκρηκτικό ταμπεραμέντο και δείχνει να τα ξέρει όλα. Με δηκτικό σαρκασμό κοροϊδεύει συχνά τη βρετανική υπεροψία, αμάθεια και υποκριστία.
Ωστόσο, το τεράστιο συγγραφικό του ταλέντο τον οδηγεί να ταξιδέψει σε όλη την Ινδία ως ειδικός ανταποκριτής της εφημερίδας του. Αποτέλεσμα είναι η πρώτη συλλογή διηγημάτων “Απλές ιστορίες από τους λόφους”, που δημοσιεύεται στο Λονδίνο και την Καλκούτα, την οποία ακολουθούν πολλοί τόμοι με διηγήματα. Εμπεριέχουν κυρίως ιστορίες από την ινδική ζωή και θεμελιώνουν την παγκόσμια φήμη του Κίπλινγκ. Γιατί είναι ο πρώτος Βρετανός συγγραφέας που δε δίνει για δεκάρα για τα γήπεδα γκολφ και πόλο, για τις λέσχες και τους συλλόγους συζήτησης της Αγγλίας. Εκείνος γράφει για τους απλούς ανθρώπους της Ινδίας.
Παρά την αποστασιοποίηση του από τον τρόπο ζωής των Βρετανών ο Κίπλινγκ συντάσσεται με τη βρετανική αποικιακή σκέψη. Στα λογοτεχνικά του κείμενα βέβαια θέτει πάντα το ερώτημα, αν οι κατάλληλοι άνδρες βρίσκονται στην κατάλληλη θέση. Η κριτική του στρέφεται κυρίως στην αυταρέσκεια, τη γραφειοκρατία ή τη σπατάλη ανθρώπινης νοημοσύνης σε δευτερεύοντα πράγματα.
“Υβριστής” της Βρετανίας
Το 1893 ο Ράντγιαρντ Κίπλινγκ έχει δημοσιεύσει μέσα σε πέντε χρόνια ήδη επτά βιβλία με διηγήματα και ποιήματα. Παρά την πρώιμη επιτυχία και τη μεγάλη κυκλοφορία των έργων του σε πολλούς Βρετανούς δεν είναι αρεστός. Θεωρείται υβριστής που ασκεί άβολη κριτική.
Τα “Βιβλία της ζούγκλας” του Κίπλινγκ -στην αγγλική αρχική έκδοση ήταν δυο τόμοι- έχουν σαφώς παιδαγωγικό στόχο. Για παράδειγμα εξηγούνται στο νεαρό Μόγλη από το Μπαλού και τον πάνθηρα Μπαγκίρα οι βάσεις εκείνου γύρω από το οποίο θα έπρεπε να στρέφεται η ζωή ενός μέλους της αυτοκρατορίας.
Στα σημερινά αυτιά μερικά από τα επεισόδια στο “Βιβλίο της ζούγκλας” ακούγονται εντελώς υπεροπτικά κι ως δικαιολόγηση της αυτοκρατορικής εξουσίας. Έκφραση αυτού του ιδανικού, που για κάποιους σήμερα τον καθιστά ποιητή του ιμπεριαλισμού είναι ένα ποίημα το 1899. Ήδη ο τίτλος “Τhe White man‘s burden” (Το χρέος του λευκού ανθρώπου) εξόργιζε και θα συνεχίσει να εξοργίζει κάθε αντίπαλο της αποικιοκρατίας.
Βραβείο Νόμπελ για τον “μαλακό” Ιμπεριαλισμό
Το 1907 ο Κίπλινγκ λαμβάνει ως πρώτος αγγλόφωνος και ως τότε νεαρότερος συγγραφές το βραβείο Νόμπελ Λογοτεχνίας. Ρητά λέει στην πανηγυρική του ομιλία σχετικά με την αντίληψή του για τον ιμπεριαλισμό πως “δε διαθέτει εκείνη την εμμονή που περιφρονεί την κατανόηση των αισθημάτων των άλλων”. Όπως ο πάνθηρας Μπαγκίρα στο “Βιβλίο της Ζούγκλας” αναγνωρίζει πως δεν υπάρχει μόνο ένας κόσμος, έτσι αναγνώρισε κι ο Κίπλινγκ πως θα έπρεπε να βγάλει τα γυαλιά της πατρίδας του και να δει στα έθνη της βρετανικής αυτοκρατορίας και την ποικιλία των ιδεών τους τα στοιχεία ενός μελλοντικού καλύτερου κόσμου. Όταν αυτή η ιδέα δεν κατόρθωσε να επιβληθεί και η βρετανική αυτοκρατορία έχασε σταδιακά τη σημασία και την επιρροή της, έχασε κι η λογοτεχνία του Κίπλινγκ τη δημοφιλία της. Όταν πέθανε το 1936, άφησε συνολικά 36 τόμους ποιημάτων, διηγημάτων, μυθιστορημάτων και δοκιμίας. Πολλά από αυτά διαβάζονται ως “αποικιακή λογοτεχνία”, αλλά όχι μόνο.
