Οι απαρχές της σεξουαλικής απελευθέρωσης και ο λογοτεχνικός της αντίκτυπος στην λογοτεχνία του μεσαίωνα και της πρώιμης νεοτερικής εποχής

Είναι σχεδόν αυταπόδεικτο μα όχι ιδιαίτερα γνωστό στο ευρύ κοινό ότι οι απαρχές της σεξουαλικής απελευθέρωσης πρέπει να αναζητηθούν στην μέση και ύστερη μεσαιωνική περίοδο.Πρέπει επίσης να επισημανθεί ότι δεν συναντάται ένα ενιαίο κίνημα σεξουαλικής απελευθέρωσης ή ερωτικής επανάστασης στην μορφή που έλαβε χώρα κατά τον 20ο αιώνα , με τα φεμινιστικά κινήματα πρώτου και δεύτερου κύματος καθώς και με τον γαλλικό Μάη του 1968, αλλά απαντούνται μεμονωμένες περιπτώσεις ζευγαριών που είχαν απήχηση στα προϊόντα του λαϊκού πολιτισμού της εποχής, όπως τα ιπποτικά μυθιστορήματα και τα αφηγηματικά τραγούδια των μεσαιωνικών τροβαδούρων την συμβολή των οποίων στην σεξουαλική απελευθέρωση θα παρουσιάσω παρακάτω. Επίσης πρέπει να θεωρείται εσφαλμένη η αντίληψη της σύνδεσης σεξουαλικής απελευθέρωσης και κινήματος των χίπις, διότι πολύ απλά οι χίπιδες απλώς επιδίδονταν σε μηδενιστικού, φυσιοκρατικού και New Age τύπου όργια συνήθως σε υπαίθριους χώρους.Όργια λάμβαναν χώρα ανέκαθεν από αρχαιοτάτων χρόνων. Παραδείγματα πολλά σε Αρχαία Ελλάδα, Ρώμη, Περσική αυτοκρατορία και ούτω καθεξής.

Μεσαιωνικοί Τροβαδούροι

Εν αρχή λοιπόν ο έρωτας στις προνεωτερικές φεουδαλικές κοινωνίες ήταν μια έννοια σχεδόν άγνωστη και απαγορευμένη. Σε αυτό είχα συντελέσει αναμφίβολα η επιρροή της εκκλησία και του πολιτικού συστήματος του παποκαισαρισμού που δέσποζε μετά την πτώση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.Ο γάμος, και κατ΄ επέκταση το σύνολο των νόμιμων και θεσμικών σεξουαλικών σχέσεων είχε περισσότερο τη μορφή ενός συχνά προσυμφωνημένου κοινωνικού συμβολαίου η σύναψη του οποίου γινόταν αυστηρά ανάμεσα σε βασιλικές και αριστοκρατικές οικογένειες, επαγγελματικές συντεχνίες και αγροτικές κοινότητες. Αποσκοπούσε στην αναπαραγωγή του ανθρώπινου είδους, στην εγγύηση και επικύρωση οικονομικών/γαιoκτητικών συμφωνιών, ενώ συχνό φαινόμενο ήταν οι επιγαμίες μεταξύ γόνων βασιλικών οικογενειών για διπλωματικούς λόγους, γάμοι με σαφές πολιτικό υπόβαθρο δηλαδή. Άξιο αναφοράς είναι το βάρβαρο έθιμο που επέτρεπε στον φεουδάρχη να συνευρίσκεται με την μέλλουσα γυναίκα του δουλοπαροίκου του!

Πολιτισμικοί και ταξικοί φραγμοί περιόριζαν ή απαγόρευαν τους γάμους μεταξύ ατόμων προερχόμενα από διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, κάστες και συντεχνίες. Πάντοτε οι γάμοι γινόντουσαν με την αρωγή των γονέων και συμπεθέρων ενώ δεν ήταν λίγες οι περιπτώσεις που οι μελλόνυμφοι συναντούσαν για πρώτη φορά ο ένας τον άλλον την ημέρα του γάμου τους. Λογικό και απολύτως αναμενόμενο λοιπόν να υπάρξουν αντιδράσεις για την ανελευθερία και την επιβεβλημένη ελέω θεού και ουσιοκρατική επιλογή συντρόφου από τρίτα πρόσωπα, όσο και αν λαμβάνουμε υπόψην μας την ιστορικότητα των κοινωνικών φαινομένων της εποχής. Κάποιοι νέοι και νέες, ενίοτε ανήκοντες σε διαφορετικές κοινωνικές τάξεις, συντεχνίες και κάστες σήκωσαν κεφάλι, επαναστάτησαν διεκδικώντας το δικαίωμα να επιλέγουν οι ίδιοι τον σύντροφο της ζωής τους και ποιον θα παντρευτούν.

Αυτή λοιπόν ήταν η άτυπη έναρξη της σεξουαλικής απελευθέρωσης, η οποία κατά τον μέσο και ύστερο μεσαίωνα είχε ιδιαίτερη απήχηση. Η απήχηση αυτή καταγράφηκε και διαιωνίστηκε από τους τροβαδούρους και τους συγγραφείς, μαζί και ο έρωτας που πλέον έλαβε τη σημασία της σεξουαλικής έλξης, της αγάπης και της σχέσης που οδηγεί σε στον γάμο. Θα αναφερθώ σε τρία δημοφιλή λογοτεχνικά παραδείγματα/τεκμήρια. Στον Θάνατο του Βασιλιά Αρθούρου του Σερ Τόμας Μαλόρι παρουσιάζονται ο Τριστάνος και η Ισόλδη. Η Ισόλδη στέλνεται από την Κελτική Ιρλανδία στην Ρωμαιοβρετονική Κορνουάλη προκειμένου να παντρευτεί τον Μάρκο, τον δούκα της περιοχής με τον οποίο έχουν σημαντική διαφορά ηλικίας.Γνωρίζει όμως τον Τριστάνο, τον ανηψιό του Μάρκου, ένα τριτοκλασσάτο ευγενή , ερωτεύονται και συνάπτουν ένα μυστικό και πολυθρύλιτο ερωτικό δεσμό κόντρα σε κοινωνικές νόρμες και επιταγές.Δηλαδή η Ισόλδη προτίμησε από το να τελέσει έναν διπλωματικό γάμο πολιτικής σκοπιμότητας να ακολουθήσει την καρδιά της και να επιλέξει η ίδια τον συντροφό της.Αντίστοιχα ο Τριστάνος θυσίασε την κοινωνική του θέση,Το ζεύγος αυτό δεν είχε ασφαλώς αίσια κατάληξη. Αψήφησαν ωστόσο κινδύνους και κατεστημένα. Αξίζει να σημειωθεί ότι η ιστορία αυτή ανήκει στον αρθουριανό επικό κύκλο που έκανε την εμφανισή του σε ολοκληρωμένη μορφή τον 12ο αιώνα, στην μέση μεσαιωνική περίοδο δηλαδή.

Ροχέλιο ντε Εγουσκίθα, Τριστάνος και Ισόλδη

Το πλέον γνωστό και δημοφιλές λογοτεχνικό παράδειγμα που τεκμηριώνει την απαρχή της σεξουαλικής απελευθέρωσης είναι αναμφισβήτητα το Ρωμαίος και Ιουλιέτα του Γουίλιαμ Σαίξπηρ, δεύτερο σε χρονολογική σειρά, ανέβηκε το 1599 όταν πλέον ο μεσαίωνας είχε απέλθει και η νεοτερική εποχή διακρινόταν μαζί με τον διαφωτισμό στον ορίζοντα. Οι Μοντέκοι με τους Καπουλέτους, δυο επιφανείς οικογένειες ευγενών της Βερόνας, διχάζονται από βαθύ μίσος και μια μακροχρόνια βεντέτα. Προορίζουν σαφώς τα παιδιά τους για γάμο με γόνους φιλικών ως προς τους ίδιους αριστοκρατικών οικογενειών, ο Ρωμαίος και η Ιουλιέτα όμως ερωτεύονται, αποφασίζουν να θυσιάσουν στο όνομα της αγάπης τους τα ονόματα, τους τίτλους τους ευγενείας και τέλος τις ίδιες της ζωές τους προκειμένου να δείξουν την περιφρόνηση τους προς τα κατεστημένα της εποχής αρνούμενοι να παραχωρήσουν την ελευθερία του ή έστω μέρος αυτής για το οικογενειακό συμφέρον. Αξίζει σε αυτό το σημείο να αναφερθεί ότι ότι το εν λόγω ζεύγος δεν προέβει σε ριζοσπαστικές διαταξικές αλλαγές, διότι αμφότεροι ανήκουν στην τάξη των ευγενών, αλλά στην ουσία αντιπαρατέθηκε στη διχόνοια, τη βεντέτα, τον οικονομικό ανταγωνισμό και στους γάμους συμφερόντων μεταξύ ισχυρών οικογενειών, καθώς και εναντίον των επιβεβλημένων συνοικεσίων δίχως την συγκατάθεση του ζευγαριού.

Αποτελούν διαχρονικό σύμβολο της σεξουαλικής απελευθέρωσης με μια εξαιρετικά δημοφιλή και ακμάζουσα δημοτικότητα. Το τρίτο και τελευταίο λογοτεχνικό παράδειγμα που επιβεβαιώνει την απήχηση και τη διαιώνιση της σεξουαλικής απελευθέρωσης και του έρωτα προέρχεται από τον ελλαδικό χώρο και πιο συγκεκριμένα από την βενετοκρατούμενη Κρήτη των αρχών του 17ου αιώνα. Πρόκειται για τον Ερωτόκριτο, το έμμετρο αφηγηματικό μυθιστόρημα του Βιτζέντζου Κορνάρου, ένα αριστούργημα της κρητικής λογοτεχνίας εμπνευσμένο από τα αντίστοιχα ευρωπαϊκά ιπποτικά και ερωτικά μυθιστορήματα και ένα ακόμη σύμβολο της σεξουαλικής απελευθέρωσης. Στην παρούσα περίπτωση τα εμπόδια που εναντίον του ζεύγους είναι σε μεγάλο βαθμό ταξικά. Ο Ερωτόκριτος είναι ένας αστός, γιος ενός αυλικού που τυγχάνει σύμβουλος του ηγεμόνα της κορναρικής Αθήνας του Ηράκλη, του οποίου κόρη είναι η Αρετούσα.Τα δυο παιδιά ερωτεύονται αλλά τα ήθη της εποχής τους απαγορεύουν να είναι μαζί.Σκλήρή τιμωρία περιμένει το Ερωτόκριτο.Όταν ο ηγεμόνας μαθαίνει πως ένας αστός γιος ενός χαμηλόβαθμου αυλικού έχει ειδύλλιο με την βασιλοπούλα του επιβάλει την ποινή της εξορίας. “Τα μαθες Αρετούσα μου τα θλιβερά μαντάρα; Ο κύρης σου με εξόριξε τσι ξενιτιάς της στράτα.” Αυτοί οι στίχοι, πασίγνωστοι και χιλιοτραγουδιμένοι, περιγράφουν στην ουσία τον ανηλεή διωγμό που υπέστησαν από την άρχουσα τάξη ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα, η οποία φυλακίστηκε σε έναν πύργο μαζί με την νταντά της να την επιτηρεί, ερμηνεύοντας ταυτόχρονα τους διωγμούς που υπέστησαν όσοι τόλμησαν να αντιπαρατεθούν στις σεξουαλικές νόρμες της εποχής. Ο Ερωτόκριτος λοιπόν εξορίστηκε, επέστρεψε όμως αυτή τη φορά ως ελευθερωτής πολεμόντας και νικώντας τις ορδές των Βλάχων που πολιορκούσαν την Αθήνα. Μετά την νίκη έγινε αποδεκτός για γαμπρός από τον ηγεμόνα. Παρότι το δικαίωμα του γάμου εξαγοράστηκε στην ουσία από την νίκη στον πόλεμο, ο Ερωτόκριτος και η Αρετούσα αποτελούν ένα ακόμη ζεύγους σύμβολο των απαρχών της σεξουαλικής απελευθέρωσης.

Ερωτόκριτος και Αρετούσα, έργο του Θεόφιλου

Παρά την επική, ελαφρώς φαντασιακή και ολίγον εξιδανικευμένη μορφή που έλαβαν οι ήρωες των ιπποτικών μυθιστορημάτων δεν παύουν να αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα της εποχής τρόπον τινά.Το παρόν κείμενο αποτελεί στην ουσία φόρο τιμής για τους θεμελιωτές της ερωτικής επανάστασης, τόσο τους δράστες όσο και τους συγγραφείς που την διαιώνισαν.

Νίκος Αντωνάκος – Τελειόφοιτος Κοινωνικής Ανθρωπολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο

Ενδεικτική βιβλιογραφία

E. M. Burns, Ευρωπαϊκή ιστορία, ο δυτικός πολιτισμός, μτφρ. Τάσος Δαβέρης, Θεσσαλονίκη 2006

Φεμινιστική θεωρία και πολιτισμική κριτική, Αθανασίου Αθηνά (επιμ.), Αθήνα 2006

Όλα τα προαναφερθέντα στο κείμενο λογοτεχνικά έργα