Οι «Άθλιοι» επιστρέφουν κι εμπνέουν!

Κεντρικός ήρωας της ιστορίας του είναι ένας εποχιακός εργάτης γης, ο θρυλικός Γιάννης Αγιάννης, που η ανέχεια τον εξαναγκάζει να κλέψει ένα καρβέλι ψωμί και που καταδικάζεται γι’ αυτή του την πράξη σε 19 χρόνια φυλακή. Τα κάτεργα τον μεταμορφώνουν σε κτήνος. Μετά την απελευθέρωσή του, η συνάντησή του με έναν επίσκοπο, ο οποίος τηρεί τις πιο ανθρωπιστικές αρχές του χριστιανισμού, τον οδηγεί στο να αλλάξει χαρακτήρα και να επιδιώξει, ως σκοπό ζωής, την ηθική του τελείωση. Εξελίσσεται σε έναν αυτοδημιούργητο αστό – επιχειρηματία, που αναζητά την ατομική λύτρωση στη χριστιανική θρησκεία και γίνεται το σύμβολο των αδικημένων και κατατρεγμένων.

Η χωρίς παρελθόν εργάτρια Φαντίνα, που η απόλυτη φτώχεια εξαναγκάζει να γίνει πόρνη.

Ο άτεγκτος εκπρόσωπος της κρατικής εξουσίας, ο αστυνομικός Ιαβέρης, που, αν και προερχόμενος από το κοινωνικό περιθώριο, γίνεται ο πιο ένθερμος απολογητής και θεματοφύλακας της «τάξης».

Το αποτρόπαιο ζευγάρι των Θεναρδιέρων, υβρίδιο ανάμεσα στον μικροαστό και το λούμπεν προλεταριάτο.

Η ομάδα των νεαρών επαναστατών, με χαρακτηριστικότερη μορφή τον «ροβεσπιερικό» Ενζολορά.

Ο συγγραφέας εστιάζει στις συνθήκες εξαθλίωσης της αναδυόμενης εργατικής τάξης, τα πρόσωπα του βιβλίου «συμβολίζουν» κοινωνικές και πολιτικές «περσόνες» της συγκεκριμένης περιόδου του 19ου αιώνα. Πιο χαρακτηριστική μορφή ο Γαβριάς, που εκφράζει το εξεγερτικό πνεύμα του προλεταριάτου, παιδί του δρόμου, συνειδητοποιημένος, περιπαικτικός – τραγουδώντας το γνωστό τραγουδάκι «τι κακό σε αυτό το μέρος, γι’ αυτό φταίει ο Βολταίρος, κι αν ξερό ψωμί μασώ για αυτό φταίει ο Ρουσό» – χάνει τη ζωή του στα οδοφράγματα του Παρισιού. Και βέβαια συμβολισμό έχει και ο κεντρικός ήρωας των «Αθλιων» του Β. Ουγκό, ο Γιάννης Αγιάννης. Παρακολουθούμε την ηθική του ανύψωση: Παρόλο που ξεκινά από τους κόλπους του λούμπεν προλεταριάτου, μέσα από την προσωπικότητά του αναδεικνύονται οι αρετές των ταπεινών, των προλετάριων του φτωχόκοσμου, που όμως σύμφωνα και με τις αντιλήψεις του Ουγκό, φτάνουν μέχρι την καλοσύνη, την αγάπη, όχι όμως την επανάσταση που συμβαίνει δίπλα του, γύρω του, αλλά ο ίδιος δεν συμμετέχει.

Η κοινωνική αδικία και η τεχνητή κόλαση

Προλογίζοντας ο συγγραφέας τους «Αθλιους», όταν πρωτοκυκλοφόρησαν στις Βρυξέλλες, το 1862, σημείωνε: «Οσο υπάρχει, εξαιτίας των νόμων και των ηθών μια κοινωνική αδικία που δημιουργεί τεχνητά, μέσα στην καρδιά του πολιτισμού, κολάσεις και εμπλέκει μια μοίρα ανθρώπινη στο πεπρωμένο που η φύση του είναι θεϊκή, όσο τα τρία προβλήματα του αιώνα, η κατάπτωση του άντρα από την προλεταριοποίηση, ο εξευτελισμός της γυναίκας από την πείνα και η ατροφία του παιδιού από το σκοτάδι, παραμένουν άλυτα, κι όσο ο λαός μας είναι καταδικασμένος να πεθαίνει από κοινωνική ασφυξία, όσο υπάρχει αμάθεια και αθλιότητα, βιβλία σαν κι αυτό εδώ, ίσως να μην είναι ανώφελα».

Η έντονη αντίθεσή του με το καθεστώς του Ναπολέοντα Γ’ τον οδηγεί σε μια μακροχρόνια εξορία στα νησιά της Μάγχης. Εκεί, στο νησί Γκουέρνσεϊ γράφει τους «Αθλιους», ανεβάζοντας στο προσκήνιο της μυθιστορηματικής δράσης τον άνθρωπο της εργατικής τάξης (ιδιαίτερα τους βασανισμένους εργαζόμενους της προβιομηχανικής Γαλλίας). Ο λαϊκός χαρακτήρας του έργου βοήθησε μάλιστα την εργατική τάξη να το αγαπήσει και να έρθει σε επαφή, ως αναγνωστικό κοινό, με τη λογοτεχνία.

Ο Β. Ουγκό εμπνεόταν από έναν ουτοπικό σοσιαλισμό, συμπαθούσε την Παρισινή Κομμούνα, οι ιδέες του όμως δεν συναντήθηκαν με τις ιδέες των σύγχρονών του, Μαρξ και Ενγκελς. Καταγγέλλει τον καπιταλισμό και τις άθλιες συνθήκες εκμετάλλευσης που φέρνει για τη ζωή των χιλιάδων φτωχών και καταπιεσμένων. Στο πρόσωπο του Ιαβέρη καταγγέλλει τη σκληρότητα και απανθρωπιά της αστικής εξουσίας (της κάθε εκμεταλλευτικής εξουσίας). Η προσέγγισή του όμως παραμένει διαισθητική, συναισθηματική και όχι επιστημονική.

Η πορεία απ’ την κτηνωδία στο καθήκον

Να πώς ο ίδιος ο Ουγκό δίνει το στίγμα του βιβλίου του: «Το βιβλίο που έχει μπρος του ο αναγνώστης αυτή τη στιγμή, είναι η πορεία απ’ το κακό στο καλό, απ’ το άδικο στο δίκαιο, απ’ το ψεύτικο στο αληθινό, απ’ τη νύχτα στη μέρα, απ’ το ένστικτο στη συνείδηση, απ’ τη σήψη στη ζωή, απ’ την κτηνωδία στο καθήκον, απ’ την κόλαση στον ουρανό». Οι πληγές της ανθρωπότητας όμως, που ο Ουγκό πίστευε ότι θα κλείσουν τον 20ό αιώνα, είναι ακόμη ανοιχτές, όπως είναι ανοιχτοί και οι λογαριασμοί για το επαναστατικό υποκείμενο της εποχής μας, την εργατική τάξη και το κόμμα της.

Διαβάστε αυτήν την εξαιρετική έκδοση της «Σύγχρονης Εποχής», ξαναμελετήστε αυτόν τον συγγραφέα, που είναι ένας ολόκληρος κόσμος παγιδευμένος μέσα σε έναν άνθρωπο.

Αυτόν που μας είπε πως «εκεί που ανοίγει ένα σχολείο, κλείνει μια φυλακή».

Πως «τίποτε δεν μπορεί να αντισταθεί σε μια ιδέα που έχει έρθει η ώρα της».

Πως «δεν είναι τίποτα να πεθάνεις. Είναι τρομακτικό να μη ζεις».

Πως «το διάβασμα είναι όπως η τροφή και το νερό. Το πνεύμα που δεν διαβάζει χάνει βάρος, όπως ένα σώμα που δεν τρώει».

Πως «μπορώ, θέλω, γνωρίζω. Είναι οι τρεις λέξεις που κυβερνούν τον κόσμο».

Σεμίνα Διγενή

Αναδημοσιεύεται από τον Ριζοσπάστη Σάββατο 27 Ιούλη 2024 – Κυριακή 28 Ιούλη 2024