Ο «Όρκος» των ποιητών στον Λόρκα και άλλα τρία ποιήματα του Στρατή Τσίρκα

Ο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα κατέχει επάξια μια θέση στο πάνθεον της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Ο μεγάλος ποιητής και δραματουργός απαρνήθηκε την ασφάλεια και τη θαλπωρή της ζωής της τάξης του και με το έργο του, αλλά και με την ίδια τη ζωή του, αντιτάχτηκε στην εκμετάλλευση ανθρώπου από άνθρωπο και στην αδικία. Για την ομορφιά και τη δύναμη της ποίησής του αγαπήθηκε όσο λίγοι ποιητές στον κόσμο και στη χώρα μας (είναι ίσως ο περισσότερο μελοποιημένος μη Έλληνας ποιητής) και μισήθηκε από τους κτηνώδεις και πιο πιστούς υπερασπιστές των συμφερόντων της κυρίαρχης τάξης, τους φασίστες.

Τον Αύγουστο του 1936 ο Λόρκα πέφτει στα χέρια μιας συμμορίας φασιστών τρομοκρατών, οργάνων του στρατηγού Φράνκο, που ένα μήνα νωρίτερα έχει καταλάβει με στρατιωτικό πραξικόπημα την εξουσία στην Ισπανία. Στις 19 του ίδιου μήνα, τα ξημερώματα, τον τουφεκίζουν στο Βιθνάρ, λίγο έξω από τη πολυτραγουδισμένη Γρανάδα. Η δημοκρατική Ισπανία, η ανθρωπότητα ολόκληρη συγκλονισμένη θρηνεί τον μεγάλο ποιητή της…

Περίπου ένα χρόνο μετά τη δολοφονία του Λόρκα, στις 4 του Ιούλη 1937, ξεκινούν στη Βαλένθια της δημοκρατικής Ισπανίας οι εργασίες του «2ου Διεθνούς Συνεδρίου των Συγγραφέων για την Υπεράσπιση της Κουλτούρας εναντίον του Φασισμού», με τη συμμετοχή δεκάδων ποιητών και συγγραφέων από όλο τον κόσμο, ανάμεσά τους και ο Στρατής Τσίρκας.

Στρατευμένος διανοούμενος, με συμβολή στην Αντίσταση και στον αγώνα κατά του φασισμού, ο Τσίρκας (το πραγματικό του όνομα ήταν Γιάννης Χατζηανδρέας) συμμετέχει στις εργασίες του συνεδρίου που πραγματοποιείται υπό τους ήχους των ένοπλων συγκρούσεων μεταξύ των δυνάμεων του φρανκικού φασισμού και των δημοκρατικών που υπερασπίζονται με σθένος την πόλη.

Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα

Καθώς οι μάχες μαίνονται το συνέδριο μεταφέρεται στο Παρίσι.  Στο Théâtre de la Porte Saint-Martin, ο Λουί Αραγκόν, ο Μπέρτολντ Μπρέχτ, ο Πάμπλο Νερούντα, ο Ιλία Έρενμπουργκ, η Άννα Ζέγκερς, ο Νικολάς Γκιγιέν, ο Αλέχο Καρπεντιέρ, ο Αλεξέι Τολστόι, ο Τριστάν Τζαρά, ο Λάνγκστον Χιους και άλλοι κορυφαίοι άνθρωποι του πνεύματος από όλο τον κόσμο συνεδριάζουν στη «σκιά» ενός μεγάλου πορτρέτου του μεγάλου Ισπανού ποιητή.

Τη Δευτέρα 19 του Ιούλη 1937, τελευταία μέρα του συνεδρίου και έντεκα μήνες μετά το στυγερό έγκλημα του φασισμού, ο Στρατής Τσίρκας συντάσσει τον «Όρκο» στο Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα μαζί με τον Αμερικανό ποιητή Λάνγκστον Χιους. Μέσα σε κλίμα συγκίνησης και αποφασιστικότητας ο Αραγκόν διαβάζει καταχειροκροτούμενος τον «Όρκο» και τα ονόματα που τον υπογράφουν – 40 ποιητές και συγγραφείς από 26 χώρες.

Τον Μάη του 1962, ο Στρατής Τσίρκας μεταφέρει στην «Επιθεώρηση Τέχνης» το κλίμα του συνεδρίου και παραθέτει τον «Όρκο» στο Λόρκα:

Στ’ όνομά σου, Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα, που πέθανες
στην Ισπανία για τη λευτεριά του ζωντανού λόγου,
Εμείς, ποιητές από πολλές χώρες του κόσμου, που
μιλάμε και γράφουμε σε διάφορες γλώσσες,
οριζόμαστε εδώ πέρα, όλοι μαζί,
πως τ’ όνομά σου δε θα ξεχαστεί ποτέ πάνω στη γη,
και στ’ όνομά σου, όσο που θα υπάρχει
τυραννία και καταπίεση
να τις καταπολεμούμε, όχι μονάχα με το λόγο,
μα και με τη ζωή μας.

Ο Στρατής Τσίρκας συγκαταλέγεται στους πιο άξιους και σημαντικούς εκπροσώπους των γραμμάτων μας, με συμβολή στην Αντίσταση και στον αγώνα κατά του φασισμού. Γεννήθηκε στο Κάιρο της Αιγύπτου, στις 10 του Ιούλη 1911 και έφυγε από τη ζωή στις 27 του Γενάρη 1980.

Στρατής Τσίρκας

Πολυταξιδεμένος και με πλούσια πολιτισμική εμπειρία, έγραψε μυθιστορήματα (Ακυβέρνητες Πολιτείες», «Χαμένη Άνοιξη» κ.ά.),  διηγήματα, μελέτες (σημείο αναφοράς για τους νεότερους μελετητές το έργο του για τον Καβάφη) και μεταφράσεις.

Έγραψε ελάχιστα ποιήματα. Όλα τα δημοσιευμένα του συγκέντρωσε και επιμελήθηκε ο Παύλος Α. Ζάννας στο βιβλίο «Στρατής Τσίρκας, Τα ποιήματα» που κυκλοφόρησε από τον «Κέδρο» το 1981. Ο λιγοσέλιδος τόμος περιλαμβάνει μεταξύ άλλων μια ενότητα τεσσάρων ποιημάτων, κάτω από τον τίτλο «Για την Ισπανία και τον Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα».

Πρώτο στη σειρά ο «Όρκος», ο οποίος δίνεται με αρκετές διαφορές σε σχέση με το δημοσίευμα της «Επιθεώρησης Τέχνης»:

ΟΡΚΟΣ

Στ’ όνομά σου, Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα,
που πέθανες στην Ισπανία για τη λευτεριά
του ζωντανού λόγου,
Εμείς, ποιητές απ’ όλες τις χώρες του κόσμου,
μιλώντας και γράφοντας στις διάφορες και ποικίλες
γλώσσες μας,
παίρνουμε εδώ τον όρκο τον κοινό,
τ’ όνομά σου να μην ξεχαστεί ποτές πάνω στη γης,
κι όσο υπάρχει τυραννία και καταπίεση
στ’ όνομά σου
να τις πολεμούμε
όχι μονάχα με το λόγο
μα και με τη ζωή μας.

Ο Παύλος Α. Ζάννας στις σημειώσεις του στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου, αναφέρεται και στο σημείωμα του Τσίρκα στην «Επιθεώρηση Τέχνης».

2ο Διεθνές Συνέδριο των Συγγραφέων για την Υπεράσπιση της Κουλτούρας εναντίον του Φασισμού, Théâtre de la Porte Saint-Martin, 19 του Ιούλη 1937. Από αριστερά: Ρομπέρ Ντεσνός, Τριστάν Τζαρά, Λάνγκστον Χιους, ο Λουί Αραγκόν διαβάζει τον «Όρκο», Νικολάς Γκιγιέν, Στρατής Τσίρκας, Κάρλος, Πελισέρ, στη «σκιά» του πορτρέτου του Φεντερίκου Γκαρθία Λόρκα (Φωτογραφία: «Επιθεώρηση Τέχνης», Μάης 1962).

Από την ίδια έκδοση αντιγράφουμε και τα άλλα τρία ποιήματα του Στρατή Τσίρκα «για την Ισπανία και τον Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα»:

ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ

Με την γκρίζα κάπα του
ο αγέρας σάρωσε όλα τ’ άστρα
και τα ’κρυψε στους ελαιώνες και τους πρόσταξε
αδιάκοπα να τραγουδούν:
κρι… κρι
κρι… κρι.

Όμως, Εσύ δεν ήρθες,
Φεντερίκο,
παρά την ώρα που κουνούσε
τόσο σιγά της βάρκας μας το ξάρτι,
σαν ένα δάχτυλο που γαργαλούσε
την πίσω από τα σύννεφα κρυμμένη
κοιλιά
του Φεγγαριού.

Και το Φεγγάρι, α, το Φεγγάρι, το «Φεγγάρι Σου»
γελούσε,
― μα ξεκαρδίζονταν στα γέλια το Φεγγάρι, ―
και κυλούσε
από τον ουρανό ως τη θάλασσα
και πάλι
ανέβαινε ψηλά και χαχανούσε.
(Κ’ ήταν το ίδιο το Φεγγάρι,
που τα παιδιά μες στα τραγούδια Σου,
το πιπιλούνε
σαν κεράσι).

Έτσι ήρθες κ’ είχες δώδεκα
πλανήτες κεντημένους στο πετσί Σου
και γύρω απ’ το λαιμό Σου φόραγες
το κόκκινο μαντίλι των τσιγγάνων.
Κ’ είχες στο μέτωπο
τ’ αστέρι το λευκό που σημαδεύει
τον Ταύρο τον καλό,
τ’ αστέρι που ντροπιάζει στους αιώνες
το Φράνκο και το Μόλα και το Λάνο.

Έθεσες πάνω μου τα δυο Σου χέρια,
(τα χέρια Σου… που κλαίει όλη η Γρενάδα…
τα κλαιν οι σπαραγμένες της κιθάρες,
μα πιο πολύ ― αχ, πιο πολύ απ’ όλους ―
τ’ αρφανεμένα στήθια της Καλής Σου)…
Κι αμίλητος εκοίταζες μαζί μου,
Φεντερίκο,
Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα,
το Φεγγάρι…

ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΤΟ ΜΑΡΤΥΡΙΚΟ

Απόψε μάταια πολεμώ ν’ απολησμονηθώ…
Μάταια σε κράζω θάλασσα, θάλασσα κυματούσα,
να ’ρθεις με τους άνεμους σου, να ’ρθεις με τις δροσιές σου
και με την αναστάσιμη χαρά των ταξιδιών.
Της θύμησης τα βλέφαρα ορθάνοιχτα του κάκου
αναζητούν τα ηλιόλαμπρα ξεφτίδια τα χρυσά
να παίζουν με τα κύματα και τα λευκά πανιά
πού εφήμεροι συντρόφοι μας, χανόταν με τους γλάρους.

Απόψε μάταια προσκαλώ τους κάμπους τους πλατιούς,
που στόλισαν και πλούμισαν οι μόχτοι των ανθρώπων,
τα πεύκα και τα έλατα και τους λαούς των δέντρων,
που τρικυμίζει ο άνεμος και νοσταλγούν πουλιά.
Και το φεγγάρι αναζητώ και τη φωτοπλημμύρα
την ξωτική, που δόξαζε τους δρόμους του νησιού,
τους φράχτες και τις πέργολες που γέρνανε βαριές,
τα ρόδα και τα γιασεμιά και τα πορτοκαλάνθια.

Απόψε εντός μου θέριεψαν οι αγωνίες πολλών
που μες στης μεγαλούπολης αυτής τ’ άμετρα σπίτια
καρδιοχτυπούν θανάσιμα για χάρη της Μαδρίτης…

Τον πόνο το μαρτυρικό της Ισπανίας πονώ.

Σ’ ΕΝΑΝ ΠΟΙΗΤΗ

Πώς ένιωθε
η Παναγία Παρθένα,
στης Βηθλεέμ τους ακάθαρτους στάβλους,
από τις άκρες των σκονισμένων πελμάτων της
ν’ ανεβαίνει το γάλα;
Πώς αναβρύζει το κρίνο
μέσ’ απ’ τον ταπεινό βολβό
και τα βράδια γελάει
στα κοπάδια των άστρων,
γαλανές ρεματιές
σαν περνούν τιντινίζοντας;

Έτσι σε νιώθω!
Μια καταιγίδα από γάλα,
στοργή και κραυγές ανοιξιάτικες,
πλανήτες κι ουράνιους γλυκασμούς,
που με τυλίγει.

Μας δένουν τα ίδια πράματα:
Τα χιονισμένα παράθυρα,
οι ελαιώνες με τα κίτρινα χώματα
οι γλάροι, ω οι γλάροι… κ’ η θάλασσα,
οι μουσικές μαρμάρινες βρύσες
και τα παιδιά που τρέχουν κάτω απ’ τα πλατάνια.

Και μια πίκρα μας αδερφώνει:
Το αίμα.
Το κόκκινο αίμα που τρέχει
καταγής.

Πώς να σου τραγουδήσω
τη φιλία μου;
Καταλαβαίνω που έρχεται
από τη ρίζα του κορμιού μου
και με γεμίζει
γλύκα και φως.