Αγιατολάχ Χομεϊνί – Από την ανατροπή του σάχη στην εδραίωση της θεοκρατίας στο Ιράν
Με την καθοριστική συμβολή του, το ετερόκλητο κίνημα κατά του καθεστώτος του σάχη σύντομα υποχώρησε προς όφελος ενός μονολιθικού θεοκρατικού καθεστώτος, στοιχεία του οποίου, παρά τις αλλαγές που έχουν μεσολαβήσει, διαμορφώνουν μέχρι σήμερα σε σημαντικό βαθμό την κοινωνικοπολιτική φυσιογνωμία του Ιράν.
H Ιρανική Επανάσταση αναμφίβολα υπήρξε ένα από τα γεγονότα-σταθμούς του 20ου αιώνα και ο πρωταγωνιστής της, Αγιατολάχ Χομεϊνί κατόρθωσε να ταυτίσει το όνομά του όσο κανείς με το ξέσπασμα και κυρίως την εξέλιξή της. Με την καθοριστική συμβολή του, το ετερόκλητο κίνημα κατά του καθεστώτος του σάχη σύντομα υποχώρησε προς όφελος ενός μονολιθικού θεοκρατικού καθεστώτος, στοιχεία του οποίου, παρά τις αλλαγές που έχουν μεσολαβήσει, διαμορφώνουν μέχρι σήμερα σε σημαντικό βαθμό την κοινωνικοπολιτική φυσιογνωμία του Ιράν. Αν και ο Ρουχολάχ Μοσταφαβί, όπως ήταν το πραγματικό του όνομα, ποτέ δεν είχε κρύψει τις προθέσεις του, από τον καιρό που αναδείχτηκε σε ηγετική μορφή του αγώνα κατά της δυναστείας των Παχλαβί της Περσίας, είναι γεγονός πως πριν την κατάληψη της εξουσίας φρόντισε να διανθίσει τις διακηρύξεις του με συνθήματα πολιτικών ελευθεριών και κοινωνικών μεταρρυθμίσεων που φάνηκε στον πορεία πως είχαν μόνο προπαγανδιστικό χαρακτήρα.
Ο Χομεϊνί σε νεαρή ηλικία
Γεννήθηκε στις 24 Σεπτέμβρη στο Χομεϊν, απ’όπου προέρχεται και το επίθετο που υιοθέτησε στα 1930, και καταγόταν από οικογένεια με μακρά παράδοση σε μουλάδες. Εξελίχθηκε κι ο ίδιος σε σημαντικό σιίτη κληρικό και λόγιο, συγγράφοντας πολυάριθμα έργα περί ισλαμικής φιλοσοφίας, ηθικής και δικαίου. Από νωρίς τάχθηκε κατά του καταπιεστικού καθεστώτος του σάχη, ενώ κατήγγειλλε τις δυτικές επιρροές, επιδιώκοντας τον “εξαγνισμό” του Ισλάμ. Τη δεκαετία του ’50 ανακηρύθχηκε αγιατολάχ, τίτλος που τη δεκαετία του ’60 αναβαθμίστηκε σε εκείνον του “Μεγάλου Αγιατολάχ”, κάτι που τον κατέστηκε έναν από τους ανώτατους θρησκευτικούς ηγέτες της χώρας. Το 1962 ξεκίνησε η δημόσια αντιπαράθεσή του με το σάχη, με αφορμή τον περιορισμό των θρησκευτικών γαιοκτησιών σε ένα πρόγραμμα αγροτικής μεταρρύθμισης και την παραχώρηση περισσότερων δικαιωμάτων στις γυναίκες, όπως ψήφο και κατάργηση του νόμιμου γάμου στα 9 έτη για τη γυναίκα. Η σύλληψη του Χομεϊνί, προκάλεσε κύματα διαδηλώσεων κατά του σάχη, ενώ το 1965, ένα χρόνο μετά την απελευθέρωσή του από τη φυλακή εξορίστηκε στο Ιράκ, στην ιερή σιϊτική πόλη Νατζάφ. Ο ίδιος έμεινε εκεί με το καθεστώς του πολιτικού πρόσφυγα ως το 1978, όπου ενισχύθηκε παντοιοτρόπως (και με όπλα) από την ιρακινή κυβέρνηση, ιδιαίτερα μετά την ανάληψη της εξουσίας από το κόμμα Μπάαθ, που εχθρευόταν το σάχη και στήριζε την ανατροπή του. Το 1978 εκδιώχθηκε από το Σαντάμ Χουσεΐν, τόσο λόγο πίεσης της Περσίας, όσο και λόγω της ογκούμενης επιρροής του σάχη μεταξύ των σιϊτών της χώρας.
Με τη σύζυγό του Χαντιτζέχ Σαγαφί, με την οποία απέκτησαν επτά παιδιά, από τα οποία επέζησαν ως ενήλικες τρεις κόρες και δυο γιοι
Κι ενώ ήδη η επιρροή του στο Ιράν τα χρόνια της εξορίας είχε αυξηθεί δραματικά, λόγω της τεράστιας δυσαρέσκειας απέναντι στο αυταρχικό και αμερικανοκίνητο καθεστώς των Παχλαβί, ο Χομεϊνί άρχισε να κερδίζει διεθνή διασημότητα με την απόφαση της γαλλικής κυβέρνησης να του παραχωρήσει άσυλο στα προάστια του Παρισιού, απ’όπου οι ομιλίες του, γραμμένες σε κασέτες, προωθούνταν παράνομα στην Περσία. Την εποχή εκείνη ο Χομεϊνί παρουσιαζόταν από μερίδα του δυτικού τύπου περίπου ως Ιρανός Γκάντι, ενώ η αναχώρησή του για την Περσία ουσιαστικά έγινε με τη διευκόλυνση των ηγετών των ΗΠΑ, της Βρετανίας, της Γαλλίας και της Γερμανίας κατά τη σύνοδο της Γουαδελούπης στις αρχές του Γενάρη του 1979, όταν και αποφάσισαν να άρουν την εμπιστοσύνη τους από τον ως τότε σύμμαχό τους σάχη. Υπάρχουν εξάλλου πηγές που υποστηρίζουν πως η ίδια η CIA προσπάθησε να έρθει σε επαφή με συνεργάτες του σάχη στο Παρίσι, προτιμώντας μια ισλαμιστική διακυβέρνηση την επόμενη μέρα, παρά την επικράτηση του φιλοσοβιετικού κόμματος Τουντέχ, που είχε επίσης πολύ σημαντική επιρροή στην αντιπολίτευση κατά της μοναρχίας.
Ο σάχης διέφυγε από τη χώρα στις 16 Γενάρη 1979, εν μέσω τεράστιων διαδηλώσεων και απεργιών επί μήνες. Ο Χομεϊνί επέστρεψε θριαμβευτής στην Τεχεράνη την 1η Φλεβάρη 1979, όπου ανακηρύχθηκε θρησκευτικός ηγέτης της Ιρανικής επανάστασης.
Αρχικά ο Χομεϊνί εμφανίζεται ανοιχτός στην πολυφωνία και σε κοινωνικά αιτήματα, επηρεασμένος από το λεγόμενο “ιδεολόγο της ισλαμικής επανάστασης” ισλαμιστή διαννοούμενο Αλί Σαριάτι, που πρότεινε ένα κράμα ριζοσπαστικού σιϊτισμού με την ταξική πάλη και το σοσιαλισμό, στην πραγματικότητα ωστόσο ό,τι ακολούθησε μικρή σχέση είχε με τις θεωρίες του τελευταίου. Τα πρώτα δύο χρόνια μετά την επανάσταση πάντως υπήρχε μια ιδιότυπη κατάσταση διαρχίας στο Ιράν, με τον Χομεϊνί από τη μια πλευρά και τον πρώτο εκλεγμένο πρωθυπουργό Μεχντί Μπαζαργκάν, που προερχόταν από το στρατόπεδο του πρώην προέδρου Μοσαντέκ, που είχε ανατραπεί με δυτική στήριξη το 1953. Αρχικά οι δυο ηγέτες φαίνονται να συνεργάζονται, λαμβάνοντας μέτρα όπως η κρατικοποίηση του πετραλαϊκού και τραπεζικού τομέα, η αγροτική μεταρρύθμιση, η σύμπλευση με το Κίνημα των Αδεσμεύτων και κάποια μέτρα αντιμετώπισης της φτώχειας. Έιναι όμως σαφές ότι ο Χομεϊνί δεν είχε πρόθεση να μοιραστεί την εξουσία με τους αντιπάλους του. Χαρακτηριστική σε αυτή την κατεύθυνση είναι η απόρριψη του προτεινόμενου από τον Μπαζαργκάν συντάγματος, με τη στήριξη δημοκρατικών και σοσιαλιστικών δυνάμεων, καθώς η βουλή ελεγχόταν από προσκείμενους στο Χομεϊνί αντιπροσώπους. Παράλληλα, οι “Φρουροί της Επανάστασης” δηλαδή παραστρατιωτικού τύπου σώματα προσκείμενα στον αγιατολάχ επιβάλλουν σταδιακά την εξουσία τους σε τοπικό επίπεδο.
Από διαδήλωση τον καιρό της Ιρανικής Επανάστασης
Κομβικό σημείο για τις διεθνείς σχέσης του Αγιατολάχ, αλλά και την εδραίωση της εξουσίας του στη χώρα είναι φυσικά η κατάληψη της Αμερικανικής πρεσβείας από ισλαμιστές φοιτητές το Νοέμβρη του 1979, με την ομηρία 52 διπλωματών για 444 ημέρες, που οδήγησε σε παραίτηση των Μπαζαργκάν. Ως απόλυτος κυρίαρχος πια ο ΧομεΪνί επιβάλλει μετά από δημοψήφισμα το 1980 νέο σύνταγμα που επιβάλλει την έννοια του “Βελαγιά αλ Φακίχ”, σύμφωνα με την οποία ο “Ανώτατος ηγέτης” κατέχει την απόλυτη εξουσία ως εκπρόσωπος του 12ου κρυμμένη ιμάμη της σία. Τόσο ο καπιταλισμός, όσο και ο κομμουνισμός, καταγγέλονταν ως αντιϊσλαμικά συστήματα, ο “άθεος μαρξισμός” βέβαια με ιδιαίτερη ένταση.
Σημείο καμπής για την οριστική αντιδραστικοποίηση του καθεστώτος υπήρξε το αποτυχημένο πραξικόπημα κατά του Χομεϊνί, με τη σύμπραξη του βασιλιά Χουσεΐν της Ιορδανίας και του Σαντάμ Χουσεΐν, και την επίνευση του συμβούλου ασφαλείας των ΗΠΑ Μπρεζίνσκι. Ακολούθησε η εισβολή του Ιράκ το Σεπτέμβρη του 1980, που έγινε αφορμή για ένα πραγματικό όργιο βίας, καταστολής και δημόσιων εκτελέσεων κατά της αντιπολίτευσης, περιλαμβανομένου του Τουντέχ, του οποίου ο ΓΓ και άλλα στελέχη “ομολόγησαν” μετά από βασανιστήρια πως ήταν “σοβιετικοί πράκτορες”. Ο οχταετής πόλεμος Ιράν – Ιράκ, με τις ΗΠΑ να παίζουν μυστικά βρώμικο διπλό ρόλο προμηθεύοντας το Ιράν με όπλα, παρά το δυσβάσταχτο κόστος σε νεκρούς και χρήματα τελικά ανέδειξε ενισχυμένο στο εσωτερικό τον Χομεϊνί, μολονότι δεν πέτυχε τους πολεμικούς του στόχους. Έφυγε από τη ζωή στις 3 Ιούνη 1989 από καρκίνο, ενώ τους τελευταίους μήνες της ζωής του ξέσπασε η διαβόητη υπόθεση με τους “Σατανικούς Στίχους” του Βρετανού συγγραφέα Σαλμάν Ρούσντι, όταν ο Χομεϊνί, που αρχικά απλά απαξίωνε το βιβλίο, εξέδωσε το Φλεβάρη του 1989 φετφά (θρησκευτικό διάταγμα) με το οποίο καλούσε σε δολοφονία του συγγραφέα για “προσβολή στον προφήτη”. Λίγους μήνες πριν πεθάνει επίσης, ο Χομεϊνί είχε προλάβει να νομιμοποιήσει ξανά το σκάκι στη χώρα, το οποίο είχε τεθεί εκτός νόμου σε δημόσιους χώρους στην αρχή της Ισλαμικής Επανάστασης καθώς θεωρήθηκε πως προάγει το τζόγο.
