Τζέιμς Τζόις: «Μια στήριξη της χειραφέτησης του προλεταριάτου θα σήμαινε ανατροπή της κάθε λογής τυραννίας»

Στις 13 του Γενάρη 1941 έφυγε από τη ζωή ο μεγάλος Ιρλανδός λογοτέχνης – συγγραφέας Τζέιμς Τζόις, ανανεωτής και «πατέρας» του μοντέρνου μυθιστορήματος. Σημαντικότερα έργα του «Οι Δουβλινέζοι», «Οι εξόριστοι», «Οδυσσέας», «Το πορτραίτο του καλλιτέχνη», κ.ά.

Το κείμενο που ακολουθεί είναι ένα μικρό απόσπασμα από τη μελέτη της Γκ. Γκενίγεβα για τον Τζόις, που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Πολιτιστική (1984), σε μετάφραση Μαρίας Χατζηγιάννη. Το Χρονολόγιο είναι από το βιβλίο της Μαντώς Αραβαντινού “Τζαίημς Τζόυς – Ζωή και έργο” (εκδ. Θεμέλιο, Αθήνα 1983), και παρουσιάζεται κι αυτό στο περιοδικό.

***

Ένας τεράστιος αριθμός βιβλίων και άρθρων έχουν γραφεί νια τη ζωή και το έργο του, ιδιαίτερα στις αγγλόφωνες χώρες, κι όμως οι κριτικοί εξακολουθούν ακόμα να μιλάνε γι’ αυτόν. Ο Τζόις απεικονίζεται σαν ένας συγγραφέας που τα δέχεται όλα ή σαν ένας συγγραφέας που τ’ αρνείται όλα· σαν ένας σχολαστικός ή ένας σχετικιστής· σαν δημοκράτης ή σαν αριστοκράτης· σαν οπαδός του Φρόιντ και του Γιουνγκ· σαν ένας Ιρλανδός Δάντης· σαν ένας Ιρλανδός Μπεν Τζόνσον κ.α. Αυτή η τόσο πλατιά ποικιλία αντίθετων προσδιορισμών είναι συνέπεια όχι μόνο του πλούτου της φαντασίας των κριτικών, αλλά και της πολυπλοκότητας της βιογραφίας και του έργου του Τζόις. Ο ίδιος ενθάρρυνε αυτό το είδος της σύγκρουσης γνωμών και αξιολογήσεων. Ο Τζόις διακατεχόταν από ένα πόθο για αθανασία στην τέχνη. Πίστευε ότι το πιο δύσκολο ήταν να σκάψουν μέχρι βαθιά, μέχρι την ουσία του έργου του και ότι οι αισθητικοί θα έκαναν για χρόνια συνέδρια και διασκέψεις σχετικά με το έργο του και θα έγραφαν μονογραφίες και κριτικά άρθρα.

(…) Ο Τζόις είναι ένα φαινόμενο τεράστιο και απίστευτα πολύπλοκο και η αξιολόγησή του απαιτεί ευελιξία στην κρίση και στα συμπεράσματα. Ένας ρεαλιστής, ένας μετρ του ευρωπαϊκού μοντερνισμού: Και οι δυο απόψεις είναι υποστηρίξιμες. Και η αλήθεια βρίσκεται όχι στην απόρριψη του ενός ή του άλλου προσδιορισμού, αλλά στη διαλεκτική τους σύνδεση που αντικατοπτρίζει το πολύπλοκο μονοπάτι στο μήκος του οποίου αναπτύχθηκε η λογοτεχνία στις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα.

Είναι καιρός να επανεξετάσουμε το θρύλο ότι ο Τζόις είχε αντιδραστικές πολιτικές απόψεις. Πάντα μιλούσε ενάντια σε οτιδήποτε ήταν στάσιμο και πνευματικά νεκρό κι έδειχνε ζωηρό ενδιαφέρον για οτιδήποτε ήταν καινούργιο. Ήταν αντίθετος σε κάθε μορφή βίας και απάτης. Επίσης συμπαθούσε το σοσιαλισμό. Έγραφε στον αδελφό του Στάνισλας: «Έχεις δείξει συχνά την αντίθεσή σου στις σοσιαλιστικές τάσεις μου. Αλλά δεν μπορείς να δεις απλά ότι μια στήριξη της χειραφέτησης του προλεταριάτου, μια αντίδραση ενάντια στην κληρικοκρατία ή την αριστοκρατία ή την αστική τάξη, θα σήμαινε ανατροπή της κάθε λογής τυραννίας;» Και όταν ο Στάνισλας επισήμανε τις σοσιαλιστικές συμπάθειες του αδελφού του και του απόδωσε τη μομφή της «παγκόσμιας αγάπης», ο συγγραφέας απάντησε: «Είναι λάθος σου να φαντάζεσαι ότι οι πολιτικές μου απόψεις είναι εκείνες ενός οπαδού της παγκόσμιας αγάπης. Είναι οι απόψεις όμως ενός σοσιαλιστή καλλιτέχνη».

(…)Ο Τζόις εξαιτίας της ιδιορρυθμίας της προσωπικότητάς του και της τέχνης του, συνήθως αρνιόταν ότι οποιαδήποτε επίδραση [του Ίψεν] είχε ποτέ αποτέλεσμα πάνω του. Ωστόσο, ομολογούσε ότι είχε συνειδητά μαθητεύσει στον Ίψεν κι έτσι το ζήτημα της επίδρασης του δραματουργού πάνω στον Τζόις αποκτά μια ειδική σημασία. Ήταν η ηθική έκκληση των θεατρικών έργων του Ίψεν εκείνο στο οποίο ανταποκρίθηκε ο Τζόις, όταν πήρε το δύσκολο μονοπάτι της λογοτεχνίας στην επαρχιακή Ιρλανδία στις αρχές του αιώνα. Για τον Τζόις, ο Ίψεν ήταν το πρότυπο ενός καλλιτέχνη ικανού ν’ αποτιμήσει νηφάλια και ψύχραιμα την ηθική παράλυση της κοινωνίας και την ιστορία αυτού του καλλιτέχνη θα την ενσάρκωνε στα δικά του έργα.

(…) Η αξία και το ταλέντο οποιουδήποτε συγγραφέα πρέπει να μετριούνται όχι μόνο από την υποδοχή που κάνουν στα έργα του οι σύγχρονοί του, αλλά και από το σε ποιο βαθμό παραμένουν πολύτιμα και οικεία στις επόμενες γενιές — με άλλα λόγια, από το αν το έργο επιζεί του συγγραφέα του ή πεθαίνει μαζί του. Τα έργα του Τζόις δεν έγιναν μνημεία του παρελθόντος. Μέχρι τις μέρες μας η έκδοση μεταφράσεων των έργων του Τζόις είναι γεγονός μεγάλης σημασίας σε κάθε χώρα.

(…)Ο Τζόις θα έπρεπε να θεωρηθεί σαν ένας μεγαλοφυής καλλιτέχνης, έστω και μόνο για το λόγο ότι υπήρξε ικανός να «σπάσει» το κατεστημένο σύστημα της απεικόνισης του κόσμου στην τέχνη. Αλλά η μεγαλοφυία καθεαυτή μένει ανεπανάληπτη και αμίμητη και αυτός είναι κατά πάσα πιθανότητα ο λόγος που οι μεγαλοφυείς καλλιτέχνες σπάνια γίνονται και ιδρυτές «σχολής», παρόλο που έχουν αποφασιστική επίδραση στην παραπέρα πορεία της τέχνης. Αυτό συνέβη και με τον Τζόις. Δεν είχε — και πιθανότατα δεν μπορεί να έχει — κανένα άμεσο συνεχιστή του έργου του. Οι μιμητές του είναι καλλιτέχνες πολύ αδύνατοι. Ωστόσο, η μέθοδος του Τζόις ήδη απορροφήθηκε από την ευρωπαϊκή και από την παγκόσμια λογοτεχνία. Μερικές φορές είναι πολύ δύσκολο να χαράξει κανείς τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σ’ ό,τι πηγάζει κατευθείαν από τον Τζόις και σε ό,τι είναι χαρακτηριστικό γνώρισμα της τέχνης του εικοστού αιώνα. Χωρίς τον Τζόις είναι αδύνατο να φανταστούμε το έργο μιας πλειάδας από τους μεγαλύτερους μετρ της δυτικής λογοτεχνίας. Ο Τζον Μπόιντον ζήτησε ζωηρά να δειχτεί το πόσα χρωστάνε οι μυθιστοριογράφοι στον Τζόις. Σαν απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα θα μπορούσε κανείς ν’ αναφέρει ονόματα πρώτης γραμμής. Στη Βρετανία τους: Τ.Σ. Ελιοτ, Άλντους Χάξλεϊ, Γκράχαμ Γκριν και Ντίλαν Τόμας. Στην Αμερική τους: Φ. Σκοτ Φιτζέραλντ, Τόμας Γουλφ, Ουίλιαμ Φόκνερ, Ερνστ Χέμινγουέι, Τζον Ντος Πάσος. Τζον Απντάικ, Τζον Μπάρθελεμι. Στη Γαλλία τους: Βαλερί Λαρμπό και Μισέλ Μπιτόρ.

Φυσικά, αυτός ο κατάλογος απέχει πολύ από του να είναι πλήρης. Μιλώντας για την επίδραση του Τζόις πρέπει να μην ξεχνάμε τις αισθητικές επιταγές του και τους πειραματισμούς του, αλλά επίσης να μην ξεχνάμε την ηθική έρευνά του και αναζήτηση. Απ’ αυτή την άποψη είναι δυνατό να μιλάει κανείς για τη σχέση ανάμεσα στα έργα του και στα ηθικά συμπεράσματα του Γκράχαμ Γκριν, του Ουίλιαμ Γκόλντιν και του πρόσφατου έργου της Άιρις Μάρντοχ.

Το ζήτημα της επίδρασης του Τζόις στη φόρμα είναι επίσης περίπλοκο. Όπως ήδη ειπώθηκε, το μοντέρνο δυτικό μυθιστόρημα δεν μπορεί να εννοηθεί χωρίς τον Τζόις. Αλλά το πείραμα του Τζόις συνδέεται αντικειμενικά επίσης με τις αναζητήσεις των συγγραφέων της αβαν – γκαρντ, των οποίων η προσοχή στρέφεται κατά κύριο λόγο σε ζητήματα φόρμας.

Η τέχνη του Τζόις είναι ένα παράδειγμα της συνύπαρξης της αλήθειας και της πλάνης. Όταν καταστρέφει την τέχνη του με φορμαλιστικούς πειραματισμούς, τον απορρίπτουμε. Όμως εκτιμάμε βαθιά την αξία της μαεστρίας του σαν συγγραφέα, την κοινωνική και ηθική κριτική του για την κοινωνία, την σε υψηλό βαθμό απαιτητικότητά του από τον συγγραφέα και την από μέρους του έκθεση του ατομικισμού και του εγωισμού, ολ’ αυτά τα πράγματα που του εξασφαλίζουν μια θέση ανάμεσα στους πιο σημαντικούς συγγραφείς του εικοστού αιώνα.

Τζέιμς Τζόις (1882-1941)

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ

1882 – 2 Φλεβάρη γεννιέται ο Τζέιμς Αύγουστος Τζόις. Στις 6 Μάη του ίδιου χρόνου οι «Αήττητοι» σκοτώνουν στο Φαίνιξ Παρκ το λόρδο Φρέντερικ Κάβεντις, αντιπρόσωπο του βασιλιά, και το γραμματέα του Τόμας Μπέαρκ.

1885 – Γεννιέται ο Στανίσλαος Τζόις. Ιδρύεται το εργατικό κόμμα της Ιρλανδίας. Ξαναεκλέγεται ο Παρνέλ.

1887 – Οι Times του Λονδίνου κατηγορούν τον Παρνέλ για συνεργασία με τους τρομοκράτες. Ο Εντουόρντ Ντυζαρντέν δημοσιεύει στη Γαλλία το μυθιστόρημα Οι δάφνες κόπηκαν. Χρήση του εσωτερικού μονόλογου. Ελληνικά ένα μέρος του μυθιστορήματος αποδόθηκε από το Σταυράκη Κοσμά, στο περιοδικό Τρίτο Μάτι, τεύχος 3, Οκτώβρης 1935.

1888 – Ο Τζόις, έξι χρονών, πηγαίνει εσωτερικός στο καθολικό κολέγιο Κλόνγκοβς Γουντ.

1890 – Ο Παρνέλ κατηγορείται για μοιχεία και εξαφανίζεται από την πολιτική σκηνή.

1891 – Πρώτο ποίημα του Τζόις, στα εννιά του χρόνια. Τίτλος «Et tu Healy».

1892 – Γίνεται πρόταση για αυτοδιοίκηση της Ιρλανδίας. Η Βουλή των Λόρδων την απορρίπτει.

1898 – Ο Τζόις μπαίνει στο κολέγιο του Πανεπιστημίου του Δουβλίνου (Trinity).

1900 –  Ο Τζόις αρχίζει το μυθιστόρημα Στήβεν ο ήρωας. Τον τίτλο τον προτείνει ο Στανίσλαος.

1901 – Ο Τζόις παίρνει το δίπλωμά του απ’ το Πανεπιστήμιο του Δουβλίνου (Trinity College).

1902 – Το πρώτο ταξίδι στο Παρίσι. Ζει σ’ ένα φοιτητικό δωμάτιο στην οδό Racine. Δε βρίσκει ιδιαίτερα μαθήματα. Η φτώχεια του δυσπερίγραπτη.

1903 – Γρήγορη επιστροφή στο Δουβλίνο. Θάνατος της μητέρας του, Μαίη Τζόις. Αρχίζει τους Δουβλινέζους.

1904 – Δημοσιεύει ποιήματα σε περιοδικά και στις 10 Ιούνη γνωρίζει τη Νόρα Μπερνάκλ. Τον Οκτώβρη φεύγουν κι οι δυο τους από την Ιρλανδία και, μέσω Ζυρίχης, καταλήγουν στην Πόλα. Ίσως πρώτη συνάντηση με Νικόλα Σάντας στο πέρασμά του από την Τεργέστη.

1905 – Ο Τζόις και η Νόρα στην Τεργέστη. Τον Ιούλιο αυτής της χρονιάς γεννιέται ο γιος του Τζόρτζιο. Πρώτη επανάσταση στη Ρωσία. Τον Οκτώβρη πρώτη συνάντηση με τον Έλληνα κόντε Φραντσέσκο Σορντίνα. Αρχίζει μια μακριά φιλία. Στη Γαλλία ο Προυστ αρχίζει το μυθιστόρημα Αναζητώντας το χαμένο χρόνο.

1906 – Ο Τζόις τελειώνει στην Τεργέστη τους Δουβλινέζους και ξαναπιάνει το Στήβεν τον ήρωα, που θα γίνει Το πορτρέτο του καλλιτέχνη. Πρώτη χρονολογημένη συνάντηση με τον ρωμιό Νικόλα Σάντας και τον Ιταλό Σβέβο. Δημιουργία της παράνομης αντιστασιακής οργάνωσης των Sinn Fein. Αναχώρηση Τζόις και Νόρας για τη Ρώμη, όπου μένουν ένα χρόνο περίπου.

1907 – Δημοσιεύεται η ποιητική συλλογή Chamber music. Ο Τζόις κι η Νόρα γυρνούν στην Τεργέστη. Γεννιέται η κόρη τους Λουτσία.

1909 – Πρώτο ταξίδι στην Ιρλανδία με τον γιο του Τζόρτζιο. Δεύτερο ταξίδι τον Οκτώβρη στο Δουβλίνο. Ο Τζόις ανοίγει τον κινηματογράφο La Volta.

1910 – Δοκιμάζει να εκδώσει τους Δουβλινέζους. Θάνατος του Εδουάρδου της Αγγλίας και στέψη του Γεώργιου Ε΄.

1912 – Σύντομη διαμονή στο Δουβλίνο – η τελευταία. Κάψιμο των Δουβλινέζων.

1913 – Συνάντηση με Αμαλία Πόππερ. Γράφει τον Τζιάκομο ΤΖόις.

1914 – Έκδοση των Δουβλινέζων. Τελειώνει Το πορτρέτο του καλλιτέχνη και αρχίζει τους Εξόριστους. Πρώτες σημειώσεις για τον Οδυσσέα.

1915 – Η Ιταλία μπαίνει στον πόλεμο με τους συμμάχους. Η Αυστρία βάζει υπό περιορισμό τους Άγγλους υπηκόους. Ο Τζόις με τη βοήθεια των Σορντίνα και Ράλλη φεύγει από την Τεργέστη για τη Ζυρίχη. Οι δυο Έλληνες φίλοι του εγγυώνται πως δε θ’ αναμιχθεί σε καμιά πολιτική κίνηση. Μάλλον βέβαιη αναχώρηση του Νικόλα Σάντας από την Τεργέστη για Ζυρίχη. Σύντομη παραμονή του Σάντας στη Ζυρίχη και αναχώρηση για Βαρκελώνη.

1916 – Στις αρχές της χρονιάς συνάντηση με Παύλο Φωκά. Αρχίζει ελληνικά μαθήματα. Το Πάσχα του 1916, η πιο ματωμένη βδομάδα του Δουβλίνου. Το Δεκέμβρη του ίδιου χρόνου Το πορτρέτο του καλλιτέχνη εκδίδεται στην Αμερική.

1917 – Πρώτα προβλήματα της όρασής του. Πρώτο γλαύκωμα. Αγγλική έκδοση του Πορτρέτου του καλλιτέχνη.

1918 – Πρωτοδημοσιεύεται το πρώτο επεισόδιο του Οδυσσέα, ο «Τηλέμαχος», στο Little Review. Ο Τζόις ιδρύει το θίασο English Players. Γνωριμία και φιλία με τον Φραντζ Μπάτζεν. Δεύτερη κρίση γλαυκώματος στο δεξί μάτι. Δημοσιεύονται οι Εξόριστοι. Το Δεκέμβρη του ίδιου χρόνου συνάντηση με τη Μάρθα Φλάισμαν, την ελβετική ερωτική του ιστορία.

1919 – Σταματάει την οπερετική αλληλογραφία του με τη Μάρθα, γιατί τα γράμματά του της προκαλούν νευρική κρίση. Χάνει τη δίκη με τον υπάλληλο του αγγλικού προξενείου. Η μις Γουήβερ του στέλνει την πρώτη της μεγάλη χορηγία, 5.000 λίρες Αγγλίας. Στις 14 Μαρτίου ο Παύλος Φωκάς φεύγει από τη Ζυρίχη κι επιστρέφει στο Γαλάτσι της Ρουμανίας. Από κει στέλνει κάρτα στον Τζόις το Σεπτέμβρη. Το Νοέμβρη της ίδιας χρονιάς επιστροφή του Τζόις οικογενειακώς στην Τεργέστη. Γράμματα με Έλληνες της Τεργέστης.

1920 – Συναντάει τον Πάουντ, που τον πείθει να πάει στο Παρίσι. Τον Ιούλη οι Τζόις φτάνουν στο Παρίσι. Σε τρεις βδομάδες βρίσκει σπίτι και την εκδότρια του Οδυσσέα Σύλβια Μπητς.

1921 – Νέα προβλήματα με τα μάτια του. Το Δεκέμβρη διαβάζει μπροστά σε κοινό αποσπάσματα από τον Οδυσσέα. Εισήγηση: Valery Larbeau.

1922 – Το Φλεβάρη εκδίδεται ο Οδυσσέας. Το φθινόπωρο δύο εγχειρήσεις στα μάτια.

1923 – Αρχίζει τη γραφή του Finnegans Wake.

1924 – Πρώτη γαλλική μετάφραση του Πορτραίτου του καλλιτέχνη, με τίτλο «Dedalus». Τον Ιούνιο η πρώτη ιριδεκτομή στο αριστερό μάτι. Δεύτερη εγχείρηση το Νοέμβρη.

1925 – Δημοσίευση σελίδων από το Finnegans Wake, που παρουσιάζεται με τον προσωρινό τίτλο «Έργο σε εξέλιξη».

1926 – Στο Λονδίνο παίζονται οι Εξόριστοι. Τον Ιούνιο τρίτη εγχείρηση στα μάτια.

1927 – Υβριστικές κριτικές για τον Οδυσσέα. στην Αγγλία. Ο Τζόις αντιδρά άσχημα.

1929 – Πρώτη γαλλική μετάφραση του Οδυσσέα, εκδότρια η Αντριέν Μονιέ. Συνεργασία με Μπέκετ και Στιούαρτ Τζίλμπερτ. Τον Οκτώβρη η πρώτη σοβαρή κρίση της κόρης του, της Λουτσίας.

1930 – Αρχίζει συνεργασία με Πωλ Λεόν. Δίνει τα πρώτα βιογραφικά στοιχεία στον επίσημο βιογράφο Herbert Gorman. Ο Μπέκετ και ο Peron μεταφράζουν γαλλικά το κομμάτι «Άννα – Λίβια Πλουραμπέλ».

1931 – Τον Ιούλιο παντρεύεται τη Νόρα στο Λονδίνο. Τέλος της «ελεύθερης ένωσής» τους. Στις 29 του Δεκέμβρη πεθαίνει ο πατέρας του Τζων Τζόις.

1932 – Η Λουτσία κλείνεται σε νευρολονική κλινική. Ο Τζόις είναι πενήντα χρονών.

1933 – Η μεγάλη δίκη στην Αμερική για την απαγόρευση του Οδυσσέα. Η κατάσταση της Λουτσίας χειροτερεύει.

1934 – Η Αμερική επιτρέπει την έκδοση του Οδυσσέα.

1934-1938 – Ο Τζόυς πηγαινοέρχεται στη Ζυρίχη, όπου η Λουτσία παραμένει σε κλινική. Ο Τζόις γράφει το Finnegans.

1939 – Ο εκδοτικός οίκος Faber εκδίδει το Finnegans Wake στην Αγγλία. Το Δεκέμβρη οι Τζόις καταφεύγουν στο Νότο της Γαλλίας. Η Λουτσία μεταφέρεται στο Παρίσι όπου θα μείνει όλο τον πόλεμο.

1940 – Στις 17 Δεκέμβρη η οικογένεια Τζόις φτάνει στη Ζυρίχη χωρίς τη Λουτσία.

1941 – Στις 13 Γενάρη, ο Τζόις πεθαίνει στη Ζυρίχη.