Σοβιετική Κουλτούρα και Επιστημονική Φαντασία

Η επιστημονική φαντασία (στο εξής ε.φ.) είναι ρεύμα της μυθοπλασίας το οποίο εμφανίζεται στη λογοτεχνία, στον κινηματογράφο, στα κινούμενα σχέδια και σε άλλες μορφές τέχνης. Η ε.φ. συνήθως ταυτίζεται με μορφές της σύγχρονης ποπ κουλτούρας οι οποίες χαρακτηρίζονται από μελλοντολογικά μοτίβα, προβλέψεις για ένα προβληματικό ή ιδανικό μέλλον. Έτσι συχνά η ε.φ. νοείται ως είδος το οποίο περιγράφει το μέλλον. Κατα την άποψή μου αυτό είναι λάθος ή πιο σωστά αυτή η προσέγγιση είναι αρκετά τετριμμένη και δεν προκαλεί ενδιαφέρον. Έτσι ξεκινώ με ένα σκανδαλώδη αφορισμό: η πραγματικά ποιοτική ε.φ. δεν αναφέρεται στο μέλλον, αλλά στο παρόν. Η ε.φ. με τη μορφή της μπορεί να αποφύγει βαρίδια ή κοινοτοπίες του ιστορικού της πλαισίου, δίνει στον καλλιτέχνη τη δυνατότητα να κρίνει αναλυτικά και με διαύγεια την εποχή του. Αυτό άλλωστε φαίνεται σε αρκετά λογοτεχνικά έργα και ταινίες ε.φ. τα οποία πραγματεύονται προβληματισμούς της φιλοσοφίας, της πολιτικής, της κοινωνιολογίας, ενσωματώνοντας τους στις δυστοπιες ή ουτοπίες που περιγράφει. Έτσι μιλώντας για ένα μακρινό μέλλον, περιγράφει κανείς πτυχές του δικού μας κόσμου, παρακάμπτωντας τις πολιτισμικές, τις ιδεολογικές και τις πολιτικές άμυνες του θεατή ή αναγνώστη.

Μια δεύτερη παρανόηση για την ε.φ. είναι η εξής: θεωρούμε πως κυριαρχείται από την λεγόμενη “όπερα του διαστήματος” (space opera, όπως η soap opera ή σαπουνόπερα). Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού του είδους είναι οι ταινίες Star Wars και Star Trek. Χωρίς να κατακρίνω το συγκεκριμένο είδος καθώς ανήκω στο φανατικό κοινό του, εκτιμώ πως υπάρχουν εξίσου σημαντικά ρεύματα της ε.φ. τα οποία αγνοούμε. Παράλληλα κατανοούμε την επιστημονική φαντασία ως παράγωγο της δυτικής ποπ κουλτούρας πράγμα επίσης προβληματικό. Η ως προς εμάς ανατολή έχει βαθιές ρίζες σε αυτό το είδος. Αφενός λόγω της παράδοσής της στη μυθοπλασία του φανταστικού (λαϊκοί μύθοι, γοτθικά μοτίβα, ουτοπίες), αφετέρου εξαιτίας της μεγάλης παραγωγής πολιτιστικών αγαθών που μας προσφέρει η ανατολή, καθ’ όλη τη διάρκεια ύπαρξης του είδους. Η ιστορία της ε.φ. στη λογοτεχνία ξεκινά στην ανατολική Ευρώπη τουλάχιστον τον 19ο αιώνα με αρκετούς συγγραφείς του φανταστικού οι οποίοι στρέφονται στις ουτοπίες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Νικολάι Τσερνισέφσκι, ο οποίος το 1863 γράφει το μυθιστόρημα “Τι να κάνουμε;” Ένα έργο το οποίο έχει χαρακτηριστεί ριζοσπαστικό και περιγράφει τη δημιουργία αγροτικών παραγωγικών μονάδων στα πρότυπα της βιομηχανικής οργάνωσης. Οι χαρακτήρες του έργου θυσιάζουν τα πάντα για την επίτευξη των ονείρων τους, προκρίνοντας το ρόλο της διανόησης ως οδηγό των μαζών στο δρόμο για τη σοσιαλιστική επανάσταση. Το έργο ενέπνευσε τον Λένιν, ο οποίος το διάβασε αρκετές φορές, μέσα σε μικρό χρονικό διάστημα και χρησιμοποίησε τον τίτλο στο δικό του διάσημο πολιτικό κείμενο. Επίσης γνωστός είναι ο συγγραφέας ο Αλεξάντερ Γκριν, ο οποίος τοποθετούσε τις ιστορίες του σε έναν φανταστικό κόσμο (ονομάστηκε Γκρινλάντια απο τους θαυμαστές του).

Η λογοτεχνία του φανταστικού καθορίζεται από τις εξελίξεις της εποχής της. Μέσα στον αναβρασμό της προεπαναστατικής Ρωσίας ο ρωσικός φουτουρισμός θα εξάρει την πρωτοπορία της τεχνολογίας και της επιστήμη και αυτό θα αποτυπωθεί στην λογοτεχνία. Τα πρώτα δείγματα της ε.φ. εμφανίζονται στο έργο του Κωνσταντίν Εντουάρντοβιτς Τσιολκόφσκι, ενός από τους σημαντικότερους επιστήμονες της πυραυλικής επιστήμης, ο οποίος ασχολήθηκε και με τη λογοτεχνία. Πιο γνωστός όμως, εκπρόσωπος της ε.φ. εκείνης της περιόδου είναι ο Αλεξάντρ Μπογκντάνοφ με τα έργα του “Κόκκινο αστέρι” και “Μηχανικός Μένι”, στα οποία περιγράφει μια κομμουνιστική ουτοπία τοποθετημένη στον πλανήτη Άρη. Ο Μπογκντάνοφ ήταν επίσης πολυσχιδής προσωπικότητα: φιλόσοφος, επιστήμονας καλλιτέχνης, πολιτικός και στα έργα του προβάλλονται αρκετές από τις φιλοσοφικές του απόψεις.

Όμως η οκτωβριανή επανάσταση αναποδογυρίζει το οικονομικό, το πολιτικό και πολιτισμικό τοπίο της ευρώπης. Η επίδρασή της στην τέχνη είναι θυελλώδης. Τις δεκαετίες μετά την επανάσταση η ΕΣΣΔ γίνεται εύφορο έδαφος ανάπτυξης των τεχνών. Ο Μπογκντάνοφ με την προλετκούλτ και οι φουτουριστές αγκαλιάζουν τη νέα σοβιετική εξουσία η οποία προσπαθεί με ταχείς ρυθμούς να εξηλεκτρίσει και να εκσυγχρονίσει παραγωγικά τη χώρα. Σημαντικοί συγγραφείς της περιόδου είναι ο Αλεξάντρ Μπελάγιεφ και ο Αλεξέι Τολστόι. Η ε.φ. στη μετα επαναστατική Ρωσία, στρέφεται προς ένα λαμπερό και αισιόδοξο μέλλον, εμπνέεται από την προσδοκώμενη επιτάχυνση της ΕΣΣΔ, την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας που φέρνει η νέα σοσιαλιστική κοινωνία, η οποία πετά τα βαρίδια της θρησκείας, της οικονομικής εκμετάλλευσης και αναδομεί την αχανή και ταλαιπωρημένη από το τσαρικό καθεστώς επαρχία. Παράλληλα η ε.φ. σατυρίζει το παλιό, την εκμετάλλευση και τον καπιταλισμό. Ο Αλεξέι Τολστόι με το εμβληματικό μυθιστόρημα του Αελίτα (1923) περιγράφει έναν εξωγήινο πολιτισμό στον Άρη στον οποίο κυριαρχούν έντονες ταξικές αντιθέσεις και οι ήρωες προσπαθούν να διοργανώσουν επανάσταση ενάντια στο καταπιεστικό καθεστώς. Το μυθιστόρημα απέκτησε φήμη και γυρίστηκε ταινία βασισμένη σε αυτό με τον ίδιο τίτλο το 1924, από τον Γιακόφ Προταζάνοφ. Επίσης διάσημα είναι τα έργα του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ “Μοιραία Αυγά” και η “Καρδιά ενός σκύλου”. Ο Μπουλγκάκοφ αποτελεί μια ξεχωριστή φιγούρα εκείνης της περιόδου. Αποτελούν κείμενα διαυγούς αναλυσης των δυσκολιών αυτής της περιόδου, τα οποία περιγράφουν και προαναγγέλλουν τα επόμενα δύσκολα χρόνια ταξικής πάλης στο εσωτερικό της χώρας πριν τον πόλεμο. Ο Μπουλγκάκοφ ανατέμνει κριτικά τη σοβιετική κοινωνία με συγκλονιστική ειλικρίνεια, η οποία τον κάνει εξαιρετικά αντιδημοφιλή στην εποχή του, όμως σήμερα τα κείμενα του παραμένουν ζωντανά και συναρπαστικά.

Τις δεκαετίες 1930-1950 το κλίμα αλλάζει και η ε.φ. υποχωρεί σημαντικά. Αφενός λόγω του κλίματος προσμονής του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου και αφετέρου λόγω της ανάδυσης του σοσιαλιστικού ρεαλισμού ως κυρίαρχου ρεύματος στην ΕΣΣΔ. Οι δυσχέρειες της κολεκτιβοποίησης, λογω της αντίστασης διαφόρων στρωμάτων της υπαίθρου (κουλάκοι, γαιοκτήμονες), φέρνει ξανά την ταξική πάλη στην επιφάνεια, ραγίζοντας το όραμα του φουτουρισμού για ένα λαμπρό μέλλον που η τεχνολογία θα προοδεύει και θα συμπαρασύρει μαζί της την κοινωνία. Για τις δύσκολες δεκαετίες 1940-1950, δεν χρειάζεται να πούμε πολλά. Ο μεγάλος πατριωτικός πόλεμος και η ανοικοδόμηση της ΕΣΣΔ άφησαν το στίγμα τους στη λογοτεχνία.

Όμως η πραγματικά “χρυση εποχή” της ε.φ. ξεκινά μετά την ανοικοδόμηση της ΕΣΣΔ. Στα τέλη της δεκαετίας του 1950 έχουμε αναγέννηση του είδους, παράλληλα οι κατακτήσεις της ΕΣΣΔ στο διάστημα (Σπουτνικ 1959, Γκαγκαριν 1961), ζωντανεύουν την ε.φ. Οι συγγραφείς και οι εκδόσεις αυξάνονται ραγδαία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Ιβάν Γιεφρέμοφ με την Ανδρομέδα (1959) και οι εξαιρετικά δημοφιλείς συγγραφείς, αδελφοί Αρκάντι και Μπόρις Στρουγκάτσκι οι οποίοι τότε ξεκινούν να τυπώνουν σύντομες ιστορίες ε.φ. όπως ο Αυθορμητισμός (1958). Πολλά βιβλία των αδελφών Στρουγκάτσκι εκτυλίσσονται σε ένα σύμπαν το οποίο ονομάζουν “Ο κόσμος του μεσημεριού”, στο οποίο η Γη έχει φτάσει στον κομμουνισμό και παρακολουθεί την εξέλιξη άλλων πλανητών με ανθρωποειδείς πολιτισμούς, στέλνοντας πράκτορες (progressors) με σκοπό να να επιταχυνθεί η ανάπτυξή τους. Τα έργα τους αποτελούν μια σκοτεινή κριτική για την κοινωνία, με χαρακτηριστικό παράδειγμα το βιβλίο “Δύσκολο να είσαι θεός”, το οποίο μεταφέρθηκε στη μεγάλη οθόνη το 2013 από τον Αλεξέι Γκερμάν. Το διασημότερο έργο των αδελφών Στρουγκάτσκι είναι το “Πικ-νικ στην άκρη του δρόμου”, ένα από τα σημαντικότερα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, το οποίο αποτέλεσε βάση της διάσημης ταινίας Στάλκερ, μάλιστα οι αδελφοί συνεργάστηκαν στη συγγραφή του σεναρίου. Την περίοδο εκείνη μεταφράζονται πολλά έργα ε.φ. στα ρωσικά όπως του Ιουλίου Βερν και του H.G. Wells, παράλληλα φαίνεται να υπάρχει επικοινωνία ανάμεσα στις κοινότητα ε.φ. των καπιταλιστικών και σοσιαλιστικών χωρών κατά τη διάρκεια του ψυχρού πολέμου. Η λογοτεχνική παραγωγή τις επόμενες δεκαετίες χτυπά ρεκόρ συγγραφέων και βιβλίων, ενώ εκδίδονται και κυκλοφορούν πολλά περιοδικά. Σημαντικό έργο παρουσιάζουν οι Μιχαήλ Γέμτσεφ και Γερεμέι Παρνόφ. Στο βιβλίο τους “Παγκόσμια Ψυχή” (1964), περιγράφουν την ανάπτυξη ενός βιολογικού ιστού, στα στρατιωτικά εργαστήρια της Μόσχας, ο οποίος αυτονομείται και παράγει μια βιομάζα, η οποία συνδέει τηλεπαθητικά όλους του ανθρώπους του πλανήτη, έτσι κατασκευάζεται μια συλλογική συνείδηση ως ένα ανθρώπινο στάδιο της εξέλιξης. Επίσης διάσημος στην ΕΣΣΔ υπήρξε και ο Κυρ Μπούλιτσεφ, ιστορικός μέλος της Ακαδημίας Επιστημών της ΕΣΣΔ ο οποίος έγραψε αρκετά βιβλία ε.φ. για ενήλικες, όμως το πιο γνωστό έργο του είναι η σειρά παιδικών βιβλίων ε.φ. με τίτλο Αλίσα Σελέζνεβα. Η σειρά αυτή μεταφέρθηκε σε κόμικ, ταινίες κ.α. ακόμα και σήμερα θεωρείται φαινόμενο της ανατολικής ποπ κουλτούρας. Η παιδική και εφηβική ε.φ. απέκτησε διακριτή μορφή με πληθώρα έργων, ιδιαίτερα στον κινηματογράφο, πιο γνωστά είναι τα έργα του Βικτρόροφ “Μόσχα Κασσιόπεια” και “Έφηβοι στο διάστημα”. Η απήχηση του είδους στο κοινό είναι τεράστια, ενώ η ένωση σοβιετικών συγγραφέων το 1981 καθιερώνει τα ετήσια βραβεία έργων ε.φ. με τίτλο “Αελίτα”, με τους αδελφούς Στρουγκάτσκι να λαμβάνουν το βραβείο εκείνη τη χρονιά και το θεσμό να υφίσταται έως σήμερα. Μετά το 1991, η λογοτεχνική και κινηματογραφική παραγωγή μειώνεται δραματικά, με ελάχιστες φωτεινές εξαιρέσεις όπως αυτή του Ντιμίτρι Γκλουκόβσκι και της σειράς βιβλίων του “Μέτρο 2033”. Όμως το δημιουργικό κλίμα δεν μένει στα όρια των σοβιετικών δημοκρατιών αλλά επικοινωνεί με τη δύση και τις υπόλοιπες σοσιαλιστικές χώρες της Ευρώπης. Σημαντικό όνομα είναι τσεχοσλοβάκος συγγραφέας Κάρελ Τσάπεκ με το βιβλίο του “Ο πόλεμος με τις σαλαμάνδρες” (1936), ήταν ο πρώτος που εισήγαγε τον όρο ρομπότ και καταδεικνύει τις ρίζες που υπάρχουν ήδη από τον μεσοπόλεμο. Σημαντική φυσιογνωμία είναι επίσης ο γιουγκοσλάβος, πλέον Σέρβος Ζόραν Ζίβκοβιτς, μελετητής αναλυτής της ε.φ. με σωρεία ερευνών καθώς κατείχε αντίστοιχη έδρα στο πανεπιστήμιο ( το θέμα της διδακτορικής του διατριβής ήταν “Ο ανθρωπομορφισμός στα εργα του Άρθουρ Κλαρκ”) αλλά και σπουδαίο λογοτεχνικό έργο. Η ΓΛΔ και η τσεχοσλοβακία παράγουν αρκετές ταινίες ε.φ, ενώ η Πολωνία μας χαρίζει έναν από τους πιο σημαντικούς σύγχρονους συγγραφείς τον Stanislaw Lem. Στο εμβληματικό του έργο “Σολάρις”, ένα φιλοσοφικό έργο επιστημονικής φαντασίας, περιγράφονται τα όρια και οι αντοχές της επιστήμης και της κατανόησης μας για το σύμπαν. Όταν η ανθρωπότητα έρχεται αντιμέτωπη με ένα πλανήτη ο οποίος φαίνεται να έχει νόηση, επιστρατεύει όλα τα μέσα για να μπορέσει να τον εξηγήσει και να επικοινωνήσει μαζί του. Τα αδιέξοδα της επιστήμης αλλά και οι υπαρξιακές αναζητήσεις, που παρουσιάζονται στο Σολάρις, δεν είναι αφορμή για να απομονωθούμε από το σύμπαν ή τη γνώση αλλά να ενσωματωθούμε σε αυτό. Ο Λεμ υποστηρίζει με το έργο του πως μπορούμε να ζήσουμε αγκαλιάζοντας αυτό που δεν μπορούμε να κατανοήσουμε με τα ήδη υπάρχοντα εργαλεία της γνώσης μας.

Η χρυσή εποχή της επιστημονικής φαντασίας δεν εξαντλειται στον έντυπο λόγο αλλά επιδρά ισχυρά πάνω στον κινηματογράφο. Όταν κανείς μιλάει για ε.φ. στην ΕΣΣΔ συνήθως αναφέρεται σε δύο ταινίες το Σολάρις και το Στάλκερ, δύο αριστουργήματα του παγκόσμιου κινηματογράφου, γυρισμένα από τον κορυφαίο σοβιετικό σκηνοθέτη Αντρέι Ταρκόφσκι. Οι ταινίες αυτές βαθύτατα φιλοσοφικές και υπαρξιακές δεν μπορούν να αναλυθούν μέσα σε μια σύντομη εισήγηση. Αυτό όμως που τις ξεχωρίζει είναι το εξής: ενώ πρόκειται για μεγάλες παραγωγές εφάμιλλες των αντίστοιχων ταινιών του Χόλιγουντ, πρώτον βασίζονται σε βιβλία (πράγμα όχι τόσο συχνό στη Δύση) και δεύτερον ξεχωρίζουν για τον νοηματικό πλούτο και την πνευματική έλξη που προκαλούν. Συνιστούν απόδειξη πως η ε.φ. μπορεί να συνομιλεί με τη ψυχολογία, τη φιλοσοφία και την επιστήμη και όχι να εξαντλείται σε μεγάλες εκρήξεις στο κενό του διαστήματος. Ωστόσο θα αδικήσουμε την ιστορία του κινηματογράφου αν κρατήσουμε μια οριενταλιστική οπτική και ερμηνεύσουμε τα έργα του Ταρκόφσκι ως εξαιρέσεις ενός κανόνα που θέλει τον σοβιετικό κινηματογράφο όχημα προπαγάνδας ή παραγωγό blockbuster για τον Β’ ΠΠ. Η ε.φ. στην ΕΣΣΔ και τις Λαϊκές Δημοκρατίες ήταν εξαιρετικά ζωντανή και παραθέτω μερικές ενδεικτικές ταινίες, όχι μόνο γιατί είναι ταινίες εξαιρετικές (πολλές από αυτές δεν είναι ακόμα προσβάσιμες σε εμάς) αλλά για να καταδείξω τον θεματικό πλούτο της σοβιετικής ε.φ. και να καταρρίψω το μύθο που προανέφερα.

“Ξενοδοχείο νεκρών ορειβατών” (1979) του Εσθονού Γκριγκόρι Κρομάνοφ, μια ταινία μυστηρίου η οποία αποτελεί μίξη ε.φ. και φιλμ νουαρ. “Βρικόλακας Φεράτ” (1982) από την Τσεχοσλοβακία του διάσημου Γιουράι Χερτζ, ταινία τρόμου με στοιχεία ε.φ που διαδραματίζεται στη σύγχρονη εποχή. “Ο πλανήτης των κεραυνών” (1962) του σκηνοθέτη του Αλεξάντερ Καζάντσεφ. Η κωμωδία για τα ταξίδια στο χρόνο “Κύριοι, σκότωσα τον Αϊνστάιν” (1969) του τσεχοσλοβάκου Ολντριχ Λιπσκι και πολλά άλλα.

Καταληκτικά, η ε.φ. πίσω από αυτό που ονόμαζαν σιδηρούν παραπέτασμα, υπήρξε ζωντανή, δημιουργική και το πιο σημαντικό δεν αποτελούσε τον φτωχό συγγενή του Αμερικανικού παραδείγματος αλλά συγκροτούνταν ως διακριτή κουλτούρα η οποία αντικατοπτρίζει τις ιδιαιτερότητες της οικοδόμησης του σοσιαλισμού αλλά κυρίως, κατά την άποψη μου, το κλίμα οραματισμού και κοινωνικών προβληματισμών που απασχολούσαν τη σοβιετική κοινωνία. Το ενδιαφέρον είναι πως αυτοί προβληματισμοί και τα οράματα κατέληγαν, μέσα από την μυθοπλασία της ε.φ,. να διαστέλλονται και να περικλείουν ολόκληρη την ανθρωπότητα. Υπ’ αυτό το πρίσμα η σοβιετική ε.φ. δεν αφορά μόνο για την εποχή της και τη χώρα της αλλά αποκτά έναν χαρακτήρα οικουμενικό.