Η σοβιετική λογοτεχνία και ποίηση τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια

Η ομιλία πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο εκδήλωσης του 46ου Φεστιβάλ Βιβλίου στο Ζάππειο με θέμα: «Οκτωβριανή Επανάσταση, 100 χρόνια: Διαρκής έμπνευση για συγγραφείς και κινηματογραφιστές»

Η σοβιετική λογοτεχνία και ποίηση είναι δημιούργηματα της Μεγάλης Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης, της μεγαλύτερης των κοινωνικών επαναστάσεων. Τη νέα ιστορική εποχή, την εποχή της μετάβασης από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό χαιρέτησαν οι συγγραφείς Ιλία Σελβίνσκι, Βαλέρι Μπριούσοφ, Βικέντυ Βερεσάγιεφ, Ναριμάν Ναριμάνοφ, Αντρέι Ούπιτς, και άλλοι. Ένα άλλο τμήμα λογοτεχνών την αναγνώρισε αργότερα. Τέτοιος ήταν ο δρόμος του Αλεξέι Τολστόι ενώ ανάλογη πορεία ακολούθησε ο Ιλία Έρενμπουργκ. Αξίζει να σημειωθεί ότι αρκετοί καλλιτέχνες της παλιάς γενιάς δεν την δέχτηκαν και ορισμένοι απ’ αυτούς επέλεξαν το δρόμο της εξορίας βλέποντας την σαν κάτι χαοτικό σαν τον ”θρίαμβο του κτήνους”.

Τα χρόνια 1918-1920 στις σελίδες των εφημερίδων ”Πράβντα” και ”Ιζβέστια” δημοσίευε συνεχώς μονογραφίες, διηγήματα και ανταποκρίσεις ο Αλεξάντρ Σεραφίμοβιτς. Ο Μαγιακόφσκι είχε τρομερή δραστηριότητα σε πολλούς τομείς ενώ δημοφιλή ήταν τα έργα του Ντέμιαν Μπέντνι. Ο Μπλοκ ήταν ακόμα ένας από τους λίγους εκπροσώπους της καλλιτεχνικής διανόησης που προσχώρησαν στον εξεγερμένο λαό. Γνωστό του ποίημα ”Οι δώδεκα” στο οποίο σε ένα δρόμο της Πετρούπολης εμφανίζεται ένα τμήμα από κόκκινους φρουρούς που στο διάβα του παραμερίζει την παλιά κοινωνία. Τον Αύγουστο του 1921, ο προλετάριος ποιητής και επαναστάτης Ιλίγια Ιόνοφ αποτίοντας φόρο τιμής στον αποβιώσαντα ποιητή, στη νεκρολογία του μνημόνευσε ”τη φωτεινή ιπποτική του μορφή” την οποία αυτός και η σύντροφοί του βλέπανε προεπαναστατικά ανάμεσα από τα σιδερένια κάγκελα της φυλακής.

Βασικό χαρακτηριστικό της ποίησης της εποχής ήταν η χρησιμοποίηση συμβόλων από τη  φύση και τη θρησκεία. H απεικόνιση της θύελλας, του αγέρα και της φωτιάς αποτυπώνεται στα ποιήματα  «Η κόκκινη θύελλα» του Λεμπ Κβίτκο, «Ξυπόλητοι στις φλόγες» του Μίκας Τσάροτ και στα «Κόκκινα άλογα» του Γέγκις Τσάρεντς.

Στα ποιήματα της περιόδου συμπεριλαμβάνονται τα «Οκτώβρης» του Σαϊφι Κουντασιέφ, «Η νύχτα μπροστά στα Σοβιέτ» του Βέλιμιρ Χλέμπνικοφ, ενώ ο Γκαλακτιόν Ταμπίτζε με το «Τζον Ρηντ» αποτυπώνει το ξεσήκωμα του λαού και ο Ντέμιαν Μπέντνι στον «Κεντρικό δρόμο» περιγράφει τα γεγονότα του 1905 και του 1917.

Το ύφος της εποχής ήταν εξυμνητικό, ο στίχος σε αρκετές περιπτώσεις λυρικός ενώ χρησιμοποιήθηκε η ωδή όπως και οι λαϊκές και μυθολογικές παραδόσεις. Αρκετά δημοφιλής έγιναν οι ηρωικές μπαλάντες.

Η λογοτεχνία που γεννήθηκε τον Οκτώβρη ήταν πολυεθνική και πολύγλωσση. Λίγο γνωστό είναι ότι μέχρι το 1917 λαοί της Κεντρικής  Ασίας είχαν μόνο προφορική λαϊκή ποίηση και μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα δημιούργησαν την εθνική τους λογοτεχνία. Στα πρώτα χρόνια ακόμη της σοβιετικής εξουσίας ο Καζάχος συγγραφέας Μουκάνοφ στα ποιήματα ”Εργάτης γης” και ”Οκτώβρης” έδειξε πως δημιουργούνται νέοι άνθρωποι στη φωτιά του επαναστατικού αγώνα ενώ το 1917 ο εικοσάχρονος Μουχτάρ Αουέζοφ έγραψε το θεατρικό έργο ”Ενλίκ-Κεμπέκ” μέσω του οποίου κήρυξε τον πόλεμο ενάντια στην εξουσία του πλούσιου πατριάρχη-μπέη.

Οι Αρμένιοι συγγραφείς Ζαργιάν και Ντερμιτσάν διηγούνται για κείνους που άφοβα πέσανε για τη νίκη της επανάστασης ενώ η ζωή και ο αγώνας της ουκρανικής αγροτιάς περιγράφεται στο έργο ”Το αγριόχορτο” του Αντρέι Γκολόφκο. Ανάμεσα στους ποιητές της νέας γενιάς στην Κεντρική Ασία ξεχωρίζουν οι φωνές του Τουρκμένιου ποιητή και πεζογράφου Μπέρντυ Κερμπαμπάγιεφ και του ποιητή και δραματουργού Χαμζά Νιαζί στην Ουζμπέκικη λογοτεχνία. Διασώθηκαν αναμνήσεις για το πως γυναίκες, αφού είδαν θεατρικό του Χαμζά, σε ομαδική έξαρση, πέταξαν το φερετζέ φεύγοντας από το θέατρο με ακάλυπτα πρόσωπα.

Με τον τερματισμό του Εμφυλίου στις γραμμές των σοβιετικών συγγραφέων προσέρχονται νέοι που στην πλειοψηφία τους πήραν μέρος στις επαναστατικές μάχες. ”Εμείς είμαστε νέοι, γίναμε λογοτέχνες μετά το ’17”, έγραψε ο Λεονίντ Λεόνοφ. Το ίδιο λέει και ο ποιητής Νικολάι Τιχόνοφ: ”Εμένα μ’ έκανε ποιητή η Οκτωβριανή Επανάσταση. Αυτή μου άνοιξε τα μάτια στον κόσμο”. Ο νεαρός το 1918 Αλεξάντρ Φαντέγιεφ έγινε μέλος των Μπολσεβίκων και μεγάλη επιτυχία γνώρισε το μυθιστόρημα του ”Κατατρόπωση” που βασίζεται σε δικές του εμπειρίες από τον παρτιζάνικο πόλεμο στην Άπω Ανατολή.

Ο Ντμίτρι Φουρμάνοφ ήταν ακόμα ένας από τους πρώτους σοβιετικούς συγγραφείς που μίλησε για τον Εμφύλιο. Στο μυθιστόρημα ”Τσαπάγεφ” περιγράφει τον λαϊκό ήρωα και στρατηλάτη Βασίλι Ιβάνοβιτς Τσαπάγεφ χρησιμοποιώντας προσωπικές αναμνήσεις αφού διετέλεσε επίτροπος της XXV Μεραρχίας του. Άλλα γνωστά έργα με αυτή τη θεματική είναι το ”Κόκκινο Ιππικό” του Ισαάκ Μπάμπελ όπως και το μυθιστόρημα του Αλεξάντρ Σεραφίμοβιτς ”Σιδερένιος Χείμαρρος”.

Στο ”Τσιμέντο” ο Φιοντόρ Γκλαντκόφ πραγματεύεται το θέμα της εργασίας. Ένα εργοστάσιο παραγωγής τσιμέντου ξαναρχίζει να λειτουργεί μετά τις καταστροφές που έπαθε κατά τη διάρκεια του εμφυλίου. Ο Γκόρκι έδωσε μεγάλη σημασία στο έργο και παρατήρησε ότι ήταν το ”πρώτο μετά την επανάσταση που πιάνει σταθερά το σπουδαιότερο ζήτημα των καιρών – την εργασία”.

Βασικό ερώτημα εκείνα τα χρόνια, στο επαναστατικό καλλιτεχνικό πεδίο, ήταν και το τι μορφή θα είχε η κουλτούρα της νέας κοινωνίας. Στο πλαίσιο αυτό συναντάμε δυο κύριες ομάδες: τις «προλεταριακές» και τις «αριστερές» με κοινό χαρακτηριστικό τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια την απόρριψη του καλλιτεχνικού παρελθόντος. Οι πρώτες προσανατολίζονταν περισσότερο στην ταξικότητα του έργου τέχνης ενώ οι δεύτερες χαρακτηρίζονταν από έντονο πειραματισμό στη μορφή.

Συγκεκριμένα το «Προλετκούλτ»( Προλεταριακή Κουλτούρα) ήταν μια πολιτιστική οργάνωση που ιδρύθηκε πριν τον Οκτώβρη του ’17 με σκοπό τη δημιουργία προλεταριακού πολιτισμού από τους ίδιους τους προλετάριους. Διέθετε λέσχες, σχολές, θεατρικά εργαστήρια ενώ εξέδιδε βιβλία, εφημερίδες, περιοδικά διατηρώντας στενούς δεσμούς με τα συνδικάτα. Σε συνεργασία με το Κομμισαριάτο του Λαού για την Εκπαίδευση έστελνε «εργάτες-ποιητές» στο μέτωπο για να εκπαιδεύσει ιδεολογικο-πολιτικά το στράτευμα. Στα αρνητικά του Προλετκούλτ η άρνηση της σημασίας του πολιτισμού του παρελθόντος που οδηγούσε και στη διάσπαση της συμμαχίας με τους καλλιτέχνες που θεωρούνταν συνοδοιπόροι της επανάστασης.

«Δημίους της ομορφιάς» μας λένε οι ραγισμένες φωνές.                                                                

Σπρωγμένοι απ’ την ορμή μιας άγριας περηφάνειας             

ποδοπατάμε τα λουλούδια της τέχνης, γκρεμίζουμε μουσεία,      

για ένα μεγάλο μέλλον τους Ραφαήλους καίμε! 1)

(Αυτό ήταν απόσπασμα από το ποίημα «Εμείς» του Β.Κυρίλοφ που αντανακλά τις διαθέσεις του Προλετκούλτ)

Από την άλλη το Αριστερό Μέτωπο Τεχνών(ΛΕΦ) ιδρύθηκε στα τέλη του 1922 στη Μόσχα θεωρώντας ότι ο καλλιτέχνης είναι ένας τεχνίτης που υπηρετεί την τάξη του και ότι η εργασία σχετίζεται με την καλλιτεχνική δημιουργία. Στο πλαίσιο της αντίληψης ότι η καινούργια πραγματικότητα απαιτεί νέες μορφές έκφρασης οι καλλιτέχνες του ΛΕΦ απέρριπταν τη ζωγραφική σε καβαλέτο και προσανατολίστηκαν προς το επίκαιρο, το ρεπορτάζ και το ντοκουμέντο.

Μέλη των μπολσεβίκων υπήρχαν και στις δύο ομάδες με το Κόμμα όμως να διατηρεί την αυτοτέλεια του. Έτσι στην απόφαση του 1925 μεταξύ άλλων διαβάζουμε ότι το ΚΚΡ(μπ) δεν ταυτίζεται με κάποια λογοτεχνική ομάδα και θα καταπολεμήσει στους κύκλους τους την περιφρονητική τους στάση απέναντι στην παλιά πολιτιστική κληρονομιά. Διαπιστώνει το περιεχόμενο των έργων τους αλλά δε μπορεί να δεσμευτεί για ζητήματα μορφής. Να σημειωθεί ότι και μέσα στις κομματικές οργανώσεις υπήρχε καλλιτεχνική δημιουργία όπως και στην κομμουνιστική νεολαία με διαφορετικά θέματα. Από το ποίημα «Νέα Φρουρά» του Αλεξάντρ Μπεζιμένσκι που αναδεικνύεται ο πρωτοπόρος ρόλος της και αποτελεί κάλεσμα για αγώνα με τα όπλα μέχρι ερωτική ποίηση όπως στον μελωδικό Ούτκιν:

Όταν θέλει ν αγαπήσει                                                                                                                                            

Η καρδιά σου η τρυφερή Μη γυρεύεις πλούτη,                                                                                                                                                   

Μήτε ομορφιά. Να ζητήσεις την αγάπη              

Από ένα στρατιώτη της δουλειάς

Από τα πρώτα της βήματα η σοβιετική λογοτεχνία στράφηκε προς τον ηγέτη της επανάστασης. Εκτός του Μαγιακόφσκι, πολλοί άλλοι είδαν ”τον πιο ανθρώπινο άνθρωπο” που σύμφωνα με τον Γέγκις Τσάρεντς ”συγκέντρωνε τριγύρω του πολλές χιλιάδες ανθρώπινες γενιές. Στην «Υψηλή ασθένεια» ο Μπορίς Παστερνάκ παρατηρεί ότι «…Αυτός διεύθυνε με τη ροή των σκέψεων και μόνο με αυτήν, ολόκληρη τη χώρα» ενώ ο Σεργκέι Γεσένιν με αφορμή ερωτήσεις χωρικών γράφει:

Πες μας,

Ποιος είναι αυτός ο Λένιν;

Εγώ τους αποκρίθηκα σιγανά.

”Αυτός, είσαστε εσείς”.

Αναμνήσεις για τον Λένιν έγραψε και ο Γκόρκι που στο μυθιστόρημα του ”Υπόθεση Αρταμάνοφ” αποκαλύπτει το χαμό του κόσμου της ιδιοκτησίας. Σε άλλα γνωστά έργα της περιόδου στη ”Βδομάδα” ο Γιούρι Λιμπεντίνσκι περιγράφει μια αποτυχημένη αγροτική εξέγερση που καταλήγει στη βάναυση δολοφονία κομμουνιστών ενώ ο Αλεξάντρ Τάρασοφ-Ροντιόνοφ γράφει τη ”Σοκολάτα” που αναφέρεται στην ιστορία ενός τοπικού αρχηγού της ”Τσεκά” που κατηγορείται λανθασμένα για διαφθορά. Στον ”41ο”του Μπορίς Λαβρένιοφ, μια παρτιζάνα σκοπεύτρια χάνει το 41ο θύμα της, έναν Λευκό αξιωματούχο. Όταν τον αιχμαλωτίζει ξεμένουν σ’ ένα έρημο νησί, λόγω μιας καταιγίδας, και τον ερωτεύεται. Στο τέλος όμως αποκαλύπτεται η εγωιστική μπουρζουάδικη φύση του και τον πυροβολεί κλαίγοντας παρόλα αυτά πάνω στο πτώμα του.

Στη συλλογή διηγημάτων ”Γιαπωνέζικη Μονομαχία”, στην ομώνυμη ιστορία, ο Σεργκέι Μπουντατσέφ πραγματεύεται τη μοίρα του διανοουμένου στην Επανάσταση. Ο πρωταγωνιστής της ιστορίας, ένας εκκεντρικός βιβλιογράφος δε μπορεί να βρει τη θέση του στη νέα κοινωνία. Γι’αυτό παίρνει την εκδίκησή του καίγοντας το έργο ζωής του που ήταν η μετάφραση Ευρωπαίων ποιητών στα ρώσικα. Η αντιφατική στάση των διανοουμένων ήταν ένα σύνηθες θέμα την εποχή εκείνη όπως σημειώνεται και στο πρώτο μεγάλο έργο του Κονσταντίν Φέντιν ”Πόλεις και Χρόνια”.

Στο πρώτο του μυθιστόρημα ”Οι ασβοί”, ο Λεονίντ Λεόνοφ, απεικονίζει κατά κύριο λόγο το χωριό την περίοδο του Εμφυλίου. Στο δεύτερο του ”Ο Κλέφτης” αναφέρεται στον εγκληματικό υπόκοσμο της μετεπαναστατικής Ρωσίας. Το θέμα ήταν κοινό σε πολλούς συγγραφείς μιας και υπήρχαν ακόμα τα απόνερα της παλιάς κοινωνίας αλλά και τα μωρά της Νέας Οικονομικής Πολιτικής(ΝΕΠ) μιας προσωρινής πολιτικής που υιοθέτησαν εκείνη την περίοδο για αντικειμενικούς λόγους οι μπολσεβίκοι και σηματοδοτούσε υποχωρήσεις καπιταλιστικού τύπου. Έτσι, το 1925, ο Βενιαμίν Καβέριν μελετώντας χρονικά εγκλημάτων και πρακτικά δικών αναπαράγει τη γλώσσα των κλεφτών γράφοντας το ”Τέλος ενός Γκάνγκστερ” μια περιγραφή των κλεφτών επί Νεπ. Ο Μιχαήλ Κοζάκοφ έγραψε το ”Αμπράμ Νασάτυρ, ο Ξενοδόχος”  που ακολουθεί τα βήματα ενός ξενοδόχου που γίνεται πλούσιος από μια δολοφονία ενώ το πρώτο μυθιστόρημα του Βαλεντίν Κατάγεφ, οι ”Καταχραστές” είναι μια κωμική ιστορία δυο υπαλλήλων που καταχρώνται χρήματα.

Στο ”Ένας γιάνκης στην Πετρούπολη” η Μαριέττα Σαγκινιάν υπογράφει μια κατασκοπευτική νουβέλα που συνδυάζει θρίλερ, κωμωδία και επιστημονική φαντασία. Δυτικοί καπιταλιστές και ξεπεσμένοι ευγενείς σχεδιάζουν να δολοφονήσουν τον Λένιν και ολόκληρη τη Σοβιετική κυβέρνηση. Το σχέδιό τους όμως ματαιώνεται από μια μυστική οργάνωση εργατών, τη Σοβιετική κυβέρνηση αλλά και την ίδια τη φύση η οποία τους πλήττει με μια παράξενη εκφυλιστική ασθένεια που τους μετατρέπει κυριολεκτικά σε κτήνη.

Η τεχνολογική και επιστημονική ανάπτυξη μαζί με την οικοδόμηση της νέας κοινωνίας τροφοδότησε τη σκέψη αρκετών καλλιτεχνών όπως του Αλεξέι Τολστόι που έγραψε, ενόσω ήταν ακόμη στη Γερμανία, την Αελίτα. Το ταξίδι ενός μηχανικού στον ταξικό πλανήτη Άρη, ο έρωτας του με τη βασίλισσα και η προλεταριακή επανάσταση που ξεσπά κατά την παραμονή του εκεί, είναι από τα βασικά στοιχεία της πλοκής αυτού του μυθιστορήματος που μεταφέρθηκε στον σοβιετικό κινηματογράφο. Τα χρόνια εκείνα γράφτηκε επίσης η δυστοπία του Ζαμιάτιν ”Εμείς” που αναφέρεται στην κοινωνία του Μονοκράτους της οποίας τα μέλη αναγνωρίζονται με τους κωδικούς τους αριθμούς. Όλοι οι αριθμοί ζουν σε αυστηρά καθορισμένα χρονοδιαγράμματα μέσα σε μια πόλη που είναι κατασκευασμένη με γυαλί.

Εκτός από τους θετικούς ήρωες, στη σοβιετική λογοτεχνία της δεκαετίας του ’20, υπάρχουν και οι αρνητικοί χαρακτήρες όπως στο μυθιστόρημά του Γιούρι Ολέσα ”Φθόνος”. Σ’ αυτό ο Αντρέι Μπάμπιτσεφ, ένας ήρωας του Σοβιετικού λαού προσπαθεί να βοηθήσει τον Νικολάι Καβαλέροφ. Ο τελευταίος όμως είναι ανεύθυνος, εγωκεντρικός και ονειρεύεται την προσωπική του δόξα. Το μυθιστόρημα παρουσιάζει το φθόνο εκείνων που προσπαθούν να ξεκινήσουν μια «συνωμοσία συναισθημάτων» ενάντια στην αναδιοργάνωση της οικονομίας και της καθημερινής ζωής.

Ακόμη και από μία γενική περιγραφή διαπιστώνουμε τις πρωτοπόρες και πολύμορφες αναζητήσεις των συγγραφέων που έζησαν την περίοδο της Μεγάλης Οκτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης, της επανάστασης που πρόσφερε έναν άλλο κόσμο στους καλλιτέχνες. Η νεαρή σοβιετική δημοκρατία έγινε ένα εργαστήρι λογοτεχνικής δημιουργίας και πειραματισμών, δοκιμών και αναζητήσεων, συζητήσεων και αντιπαραθέσεων γύρω από το ζήτημα της νέας επαναστατικής κουλτούρας όσο και επιμέρους θεμάτων μορφής και περιεχομένου. 100 χρόνια μετά, σε συνθήκες βαθιάς και παρατεταμένης καπιταλιστικής κρίσης, οι συγγραφείς δεν έχουν παρά να βαδίσουν στο δρόμο της αντίστασης, της ρήξης και της ανατροπής. Η Ιστορία και η Λογοτεχνία περιμένουν το επόμενο τολμηρό άλμα.

Παρατεταμένα χειροκροτήματα

Φωτογραφίες bookia.gr