Τενεσί Ουίλιαμς-Ένας “σιωπηλός” επαναστάτης

Σαν σήμερα έφυγε από τη ζωή το 1983 ο πολυβραβευμένος Αμερικανός δραματουργός Τένεσι Ουίλιαμς, του οποίου τα έργα εξακολουθούν να ανήκουν στα πιο δημοφιλή του διεθνούς θεατρικού ρεπερτορίου, και στην Ελλάδα. Κάποτε πολλά από τα έργα του, ανάμεσα τους το “Λεωφορείον ο πόθος”, “Γυάλινος κόσμος” και “Λυσσαμένη Γάτα”, αντιμετωπίζονταν ως πορνογραφικά και προκαλούσαν σκάνδαλο όπου ανέβαιναν, σήμερα θεωρείται από πολλούς μελετητές “ο ποιητής των χαμένων ψυχών”, κι η έμφαση έχει μετατοπιστεί στη διερεύνηση της λυρικής πλευράς των δραμάτων του. Αυτή η θεώρηση ωστόσο υποβαθμίζει την κοινωνικοπολιτική διάσταση του έργου του, που καθρεφτίζει τις βαθιές κοινωνικές ανησυχίες του συγγραφέα, παρά την πίστη του στο παράλογο της ανθρώπινης ύπαρξη.

Έχοντας ως πρότυπο τον Τσέχωφ, σκιαγραφεί κωμικοτραγικούς χαρακτήρες, βασισμένους μεταξύ άλλων στα ταξίδια του στις νοτιοδυτικές Πολιτείες το 1939, όπου ήρθε σε επαφή με τις φτωχές οικογένειες ανέργων και μοιράστηκε το λιγοστό φαγητό με τα παιδιά τους. Πολέμησε τον διάχυτο ρατσισμό του Αμερικανικού Νότου, αλλά και τον πιο “εκλεπτυσμένο” του Βορρά, και προσπάθησε να αποτρέψει την προβολή του “Γυάλινου Κόσμου” σε αποκλειστικά λευκό κοινό στην Ουάσινγκτον το 1947. Εξοργισμένος, έστειλε επιστολή στους Τάιμς της Νέας Υόρκης αναφέροντας πως “κάθε μελλοντικό συμβόλαιο που θα κάνω θα περιέχει τον όρο να αποκλείεται η παράσταση από την Ουάσινγκτον όσο συνεχίζεται αυτή η αντιδημοκρατική πρακτική”. Είχε επίσης αντιφασιστική συνείδηση, η οποία αντανακλάται κυρίως στα πρώιμα έργα του, όπως το “Όχι για αηδόνια” του 1938, όπου μια ομάδα φυλακισμένων αντιστέκεται στην εξουσία ενός βίαιου φύλακα, ο οποίος συνειδητά σκιαγραφείται στα πρότυπα του Μουσολίνι. Ο Ουίλιαμς εξάλλου είχε επηρεαστεί από τις θεωρίες του συνεργάτη του Μπρεχτ, Έρβιν Πισκάτορ, που εξόριστος από τους ναζί άνοιξε δραματική σχολή στη Νέα Υόρκη, επηρεάζοντας καθοριστικά το αμερικανικό θέατρο. Ακόμα και το αμφιλεγόμενο ως προς την ερμηνεία του “Λεωφορείο ο πόθος”, που συχνά έχει αντιμετωπιστεί ως έργο με μισογυνικές αιχμές, από μερίδα κριτικών έχει ερμηνευτεί ως μια απεικόνιση της νοοτροπίας που γέννησε το φασισμό, όπως αποτυπώνεται στο πρόσωπο του βίαιου πρωταγωνιστή, Στάνλεϋ Κοβάλσκυ.

Ο Ουίλιαμς, ο οποίος κατά τη δεκαετία του ’60 έπεσε σε παραγωγική αδράνεια λόγω των καταχρήσεων που έκανε, πρόλαβε να καταγγείλει το μακαρθισμό, τόσο υποστηρίζοντας το συνάδελφό του Άρθουρ Μίλερ κατά την περιπέτειά του με την επιτροπή Αντιαμερικανικών ενεργειών, όσο και έμμεσα, με το συμβολικό έργο Camino Real του 1953, που μέσω της αναβίωσης ρομαντικών και “καταραμένων” μορφών της ιστορίας, όπως ο Λόρδος Μπάιρον και ο Δον Κιχώτης, στηλιτεύει την απουσία ανθρωπισμού στην Αμερική της εποχής του. Έμμεσα πολιτικά μηνύματα φέρει και το έργο του “Ο Ορφέας στον Άδη” του 1957, όπου η κεντρική ηρωίδα ανακαλύπτει πως ο πατέρας της δολοφονήθηκε από την Κου Κλουξ Κλαν, λόγω του ότι δεν εφάρμοζε το φυλετικό διαχωρισμό.

Το όψιμο έργο του συγγραφέα συχνά φλερτάρει με την αυτοπαρωδία, ωστόσο η διαχρονικότητα των καλύτερων του στιγμών οφείλεται όχι μόνο στην ικανότητα του να φιλοτεχνεί σπουδαίους ρόλους, αλλά και στην ενστικτώδη αγάπη του για τους περιθωριοποιημένους και τους ηττημένους, την αντίθεση του στην τυρρανία, πολιτική και ενδοοικογενειακή. Ο ίδιος, χωρίς να είναι πολιτικά ενεργός με την αυστηρή σημασία της λέξης, αναγνώριζε τον εξ ορισμού ανατρεπτικό ρόλο του καλλιτέχνη, γράφοντας με κεφαλαία γράμματα: “Το να είσαι καλλιτέχνης σημαίνει να είσαι επαναστάτης”.

Βασισμένο σε άρθρο του Michael Billington

Δύσκολες Νύχτες