Αλέκα Παπαρήγα: Ζούμε την πιο όμορφη ζωή, στο δρόμο της συνειδητής επιλογής του αγώνα για τον σοσιαλισμό – κομμουνισμό

Στις 30 του Γενάρη 2022, πραγματοποιήθηκε η εκδήλωση της ΕΠ της ΚΟΑ για τον ένα χρόνο από τον θάνατο του Μάκη Μαΐλη. Μια εκδήλωση στην οποία η συγκίνηση έσμιξε με τη μαχητική αισιοδοξία που αποπνέει η παρακαταθήκη που αφήνει η δράση του ιστορικού στελέχους του ΚΚΕ, το παράδειγμά του.

Στην – κεντρική – ομιλία η Αλέκα Παπαρήγα, πρώην ΓΓ της ΚΕ του ΚΚΕ, σήμερα μέλος της ΚΕ του Κόμματος, αναφέρθηκε στη δράση του Μάκη Μαΐλη, επικεντρώνοντας μεταξύ άλλων στην προσφορά του από τους τομείς δουλειάς που του ανατέθηκαν και τη θέση του επικεφαλής του Τμήματος Ιστορίας του Κόμματος, που «συγκέντρωνε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του, πολύ πριν περάσει από τις προηγούμενες χρεώσεις», και στη συμβολή του στην ανάπτυξη νέων στελεχών «οπλισμένων» με πολύπλευρες ικανότητες, ενώ έκλεισε με  αναφορά στη ζωή και δράση των κομμουνιστών, τονίζοντας πως «η ελπίδα συμβαδίζει με τον συνειδητό αγώνα» και ότι «ακόμα και αν ο θάνατος είναι πρόωρος, όπως του Μάκη στα 70 του χρόνια, από τη στιγμή που είναι αναπόφευκτος είναι καλοδεχούμενος, με αυτήν την έννοια, γιατί έχουμε ζήσει δύο και τρεις ζωές μαζί, τίποτε δεν πήγε και δεν θα πάει χαμένο».

Αναδημοσιεύουμε από τον Ριζοσπάστη ολόκληρη την ομιλία της Αλέκας Παπαρήγα, πιστεύοντας βαθιά ότι αποτελεί εκτός από ουσιαστική απόδοση τιμής στον εκλιπόντα Μάκη Μαΐλη, και ένα μεστό, αισιόδοξο «μάθημα» αντίστασης και ανυπότακτης στάσης ζωής για όσες και όσους εμπνέονται από τα ίδια ιδανικά.

Το βίντεο με την ομιλία:

«Πέρασε κιόλας ένας χρόνος από τη μέρα που έφυγε από τη ζωή, ύστερα από πολύμηνη μάχη με τον καρκίνο, ο Μάκης της βιομηχανικής, εργατικής Ελευσίνας. Μας λείπει πάρα πολύ, σε όλους μας, στην ΚΕ, στο Κόμμα γενικότερα, στην Οργάνωσή του και εννοείται, οπωσδήποτε στους τομείς δουλειάς που είχε δουλέψει ακούραστα. Λείπει στην οικογένεια, στους συντρόφους και συντρόφισσες που τον γνώρισαν από πιο κοντά.

Τη μέρα της τελετής αποχαιρετισμού, οι εκπρόσωποι της ΚΕ και του ΚΣ της ΚΝΕ μίλησαν για το ποιος ήταν ο Μάκης Μαΐλης με ολοκληρωμένο και αντικειμενικό τρόπο και πνεύμα, χωρίς την παραμικρή υπερβολή και ίχνος υποκειμενισμού. Μίλησαν για τον Μάκη με την “αταλάντευτη επαναστατική εργατική συνείδηση και πολιτική πρακτική”. Τον “εργατικό, επίμονο και δημιουργικό, που αφιέρωσε όλη του τη ζωή στο Κόμμα”. Για τον Μάκη που “υπηρέτησε με μαχητικότητα και σεμνότητα τις αρχές του ΚΚΕ με ακλόνητη πίστη στο σοσιαλισμό – κομμουνισμό, κόντρα στην επίθεση και τον αντικομμουνισμό των επιτελείων του συστήματος”. Για τη “σημαντική και ξεχωριστή συνδρομή του στην επεξεργασία των Δοκιμίων Ιστορίας του Κόμματος και σε άλλες ιστοριογραφικές επεξεργασίες”. Για τον Μάκη που “συνέβαλε με αρθρογραφία και μονογραφίες”. Για τον Μάκη που “με πάθος και επιχειρήματα υπερασπίστηκε τον επαναστατικό χαρακτήρα του ΚΚΕ” και έδωσε όλο του το είναι στην πορεία αποκατάστασής του.

Η συμβολή ενός συντρόφου, μιας συντρόφισσας δεν τελειώνει με τον θάνατο, ή εν πάση περιπτώσει σε μια κρίσιμη φάση που λόγω υγείας δεν μπορεί να παρακολουθεί και να συμβάλλει στις ανάγκες και τις εξελίξεις. Υπάρχει και το μετά τον θάνατο. Μη βιαστείτε να αναρωτηθείτε μήπως πέφτω στην παγίδα του ιδεαλισμού, της μεταφυσικής. Υπάρχει εξήγηση σ’ αυτό, δηλαδή της προσφοράς μετά θάνατο που θα αναφερθεί πιο κάτω.

Ανταποκρίθηκε πλήρως στο δύσκολο καθήκον ως επικεφαλής του Τμήματος Ιστορίας

Οπως γνωρίζετε, για πολλά χρόνια ο Μάκης ήταν επικεφαλής του Τμήματος Ιστορίας, δηλαδή της βοηθητικής Επιτροπής της ΚΕ στην οποία ανατέθηκε η προεργασία μελέτης της Ιστορίας του Κόμματος από το 1918 έως το 1967, με τη βοήθεια της καθοδήγησης του ΠΓ, ώστε στη συνέχεια με βάση την εισήγηση του ΠΓ, η ΚΕ να διαμορφώσει τελικά κείμενα για συζήτηση και τελική απόφαση σε αντιπροσωπευτικό κομματικό σώμα. Ταυτόχρονα, όλα τα μέλη του Κόμματος, επίσης φίλοι, οπαδοί, όσοι ενδιαφέρονταν, με τις εκδόσεις στα χέρια τους είχαν και έχουν τη δυνατότητα να εκφράσουν γνώμες, να λύσουν απορίες, να μάθουν, να κρίνουν, να διδαχθούν. Ακόμα και ως προεργασία δεν ήταν και δεν είναι κάτι εύκολο, απαιτήθηκε εξαντλητική έρευνα, συλλογικός προβληματισμός όλων όσοι έχουν χρεωθεί αυτόν τον δύσκολο τομέα δουλειάς, προκειμένου να φθάσει η προεργασία στο δυνατό ανώτατο ολοκληρωμένο επίπεδο, ώστε η ΚΕ, τα σώματα που συγκροτούνται, όλο το Κόμμα να μπορεί να κρίνει, να βελτιώσει, να ολοκληρώσει.

Για το Κόμμα μας, για την ΚΕ, οπωσδήποτε δεν ήταν μια συνηθισμένη ερευνητική διαδικασία. Η μελέτη της ιστορικής πορείας του Κόμματος, του εργατικού κινήματος ήταν αδύνατο να πάρει τον δρόμο της χωρίς να ξεκινήσει ταυτόχρονα η διερεύνηση των αιτιών της νίκης της αντεπανάστασης, της διακοπής δηλαδή της σοσιαλιστικής οικοδόμησης που οδήγησε στην καπιταλιστική παλινόρθωση πριν από 30 χρόνια. Από τα ίδια τα πράγματα, η σοσιαλιστική οικοδόμηση και η πορεία της παγκόσμιας ταξικής πάλης ήταν επίσης αναπόφευκτα δεμένη με το σύνολο των διεθνών εξελίξεων, την αντιπαράθεση σοσιαλισμού – καπιταλισμού, την ταξική πάλη στις καπιταλιστικές χώρες. Ηταν αναπόφευκτα συνδεδεμένη με τη στρατηγική του ΔΚΚ. Επομένως, η νίκη της αντεπανάστασης την περίοδο 1989-’91 πρόσθεσε στο ΚΚΕ ένα μεγάλο πρωτόγνωρο καθήκον, που έμοιαζε αρχικά με ασήκωτο φορτίο: Να εξετάσει τη σοσιαλιστική οικοδόμηση από τη στιγμή του ξεκινήματος, τον Οκτώβρη του ’17, την αντίστοιχη πορεία του ΔΚΚ και τελικά τη στρατηγική και τον ρόλο του κάθε ΚΚ στη χώρα του, στην προκειμένη περίπτωση του ΚΚΕ. Κάθε άλλο παρά εύκολη υπόθεση, αφού έως τα τέλη της δεκαετίας του ’80 δεν είχαμε υποψιαστεί καν ότι στην ημερήσια διάταξη έμπαινε η εξέταση της στρατηγικής του κομμουνιστικού κινήματος και της σοσιαλιστικής οικοδόμησης τον 20ό αιώνα, άρα η σωστή μελέτη και σχέση με τη θεωρία του σοσιαλισμού – κομμουνισμού, του μαρξισμού – λενινισμού, των διεθνών εξελίξεων, με τη βοήθεια της μελέτης έως και μετάφρασης μεγάλου όγκου επίσημων, αυθεντικών αρχείων.

Δεν απαιτούσε μόνο τόλμη, απαιτούσε πάνω απ’ όλα επίγνωση του καθήκοντος να κρίνουμε αντικειμενικά, μακριά από κάθε αντίληψη εξιδανίκευσης, λαθολογίας και μηδενισμού, χωρίς την επίδραση της συναισθηματικής φόρτισης που προκαλούσε η αναμφισβήτητα ηρωική πορεία του Κόμματός μας, των μπολσεβίκων, των κομμουνιστών σε όλη τη Γη. Στη δουλειά της βοηθητικής Επιτροπής για την Ιστορία του ΚΚΕ επικεφαλής ήταν ο Μάκης Μαΐλης, ο οποίος ανταποκρίθηκε πλήρως, όπως αδιάψευστα μαρτυρά η συλλογική εξέταση της δουλειάς των στελεχών που πραγματοποιείται στο Κόμμα, ιδιαίτερα σε προσυνεδριακή περίοδο.

Το σωστό και αποδοτικό να βοηθάς να αναπτύσσονται νέα στελέχη

Οταν η ασθένειά του τον καθήλωσε και μετά τον θάνατό του, όλοι σκεπτόμαστε πώς θα προχωρήσουμε χωρίς τον Μάκη. Κι όμως, η δουλειά του Τμήματος Ιστορίας προχωρά, με τον αντικαταστάτη του Μάκη, τα παλαιότερα και με τα νέα μέλη του Τμήματος Ιστορίας και των συνεργατών του, παρά την απουσία του, όσο και αν μας λείπει σε όλους και θα μας λείπει.

Προκύπτει λοιπόν και μέσα από το προσωπικό παράδειγμα του Μάκη, τι σημαίνει ένα στέλεχος να έχει στοχοπροσήλωση και αυτοπεποίθηση στη δουλειά του, που δεν έχει καμία σχέση με το πνεύμα αυτάρκειας, ταυτόχρονα, όμως, να μη βλέπει τον εαυτό του αναντικατάστατο, ακόμα και αν όργανα, συνεργάτες σύντροφοι εκτιμούν έτσι με βάση τα αποτελέσματα της δουλειάς και τον ιδιαίτερο προσωπικό ρόλο. Πράγματι, υπάρχουν βέβαια και θα υπάρξουν και στην πορεία πάμπολλα παραδείγματα και αποδείξεις στο Κόμμα, σήμερα όμως αφιερώνουμε το ζήτημα αυτό στο προσωπικό παράδειγμα του Μάκη. Ο καλός ο καπετάνιος, ας χρησιμοποιήσω αυτήν τη λέξη, δεν κρίνεται μόνο αν σωστά οδηγεί το σκάφος σε νηνεμία ή σε φουρτούνα, αλλά και αν θεωρεί και προσωπικό του καθήκον με έμπρακτες αποδείξεις, δηλαδή αποτελέσματα, να βοηθά να αναπτύσσονται και να εξελίσσονται νέα στελέχη, με καθοδηγητική ιδέα ότι η επόμενη γενιά πρέπει να αποδεικνύεται καλύτερη από την προηγούμενη και τη σημερινή.

Ο Μάκης δεν ανάλωνε μόνο τον χρόνο του ώστε να ανταποκρίνεται στις χρεώσεις που είχε, αλλά και στη βοήθεια όλων των συντρόφων και των συντροφισσών, με την ανάθεση ευθύνης, την ενθάρρυνση, με την κριτική, ώστε να ωριμάζουν και να βελτιώνονται όλοι και όλες που ήταν στην άμεση ευθύνη του. Αλλά, μετά λόγου γνώσης συμπληρώνω ότι ήταν ακόμα πιο απαιτητικός και αυστηρός με τους ίδιους τους καθοδηγητές και καθοδηγήτριές του, όταν είχε συγκεκριμένες παρατηρήσεις και κριτική.

Μπορεί να θεωρείται εύκολο και απλό σχετικά να αυξάνεις τον χρόνο της προσωπικής σου προσφοράς, να συγκεντρώνεις δουλειά στα χέρια σου για να είσαι σίγουρος ότι θα έχεις άμεσο αποτέλεσμα και, μάλιστα, ενδεχόμενα, σχεδόν βέβαια, με λιγότερα λάθη και ελλείψεις. Το σωστό και αποδοτικό, όσο και αν είναι αρχικά δύσκολο, αποδεικνύεται ότι είναι να αφιερώνεις χρόνο για να βοηθήσεις στην ανάπτυξη και ωρίμανση των συντρόφων που συνεργάζεσαι, που μπορεί να μην έχουν πάντα την πείρα, ακόμα και το εύρος των απαιτούμενων γνώσεων. Αυτός είναι μονόδρομος για την ανανέωση του στελεχικού δυναμικού, είναι νόμος όχι μόνο για την κοινωνική ζωή γενικά, αλλά και την κομματική.

Ο Μάκης δεν δίσταζε να κάνει κριτικές παρατηρήσεις και μαζί να αναγνωρίζει τη θετική δουλειά άλλων συντρόφων. Η κριτική του δεν του μείωνε τη διάθεση να δείξει εμπιστοσύνη, να εμπνέει τη θέληση να γίνει ο καθένας και η καθεμία καλύτερος, καλύτερη. Δεν τον παρέσυρε κανένα πνεύμα φιλικότητας ή δισταγμού ή φόβου μήπως δυσαρεστήσει. Τον ενδιέφερε η αποτελεσματικότητα της συλλογικής δουλειάς και όχι η δημοφιλία του υπεύθυνου. Ολα αυτά φαίνονται καθαρά, διακριτά στη θετική εξέλιξη που σημειώνουν ιδιαίτερα οι νεότεροι σύντροφοι, μέλη και συνεργάτες στο Τμήμα Ιστορίας.

Ετσι πρέπει να ερμηνεύσουμε τη μετά θάνατο διαπιστωμένη συμβολή του Μάκη. Επίσης, η προσφορά του συνεχίζεται και με τη μελέτη και αξιοποίηση άρθρων, μονογραφιών και άλλων κειμένων του που είναι κατατεθειμένες στο Τμήμα Ιστορίας, οι οποίες συμβάλλουν στην ιστορική γνώση, στην ανάπτυξη της διαλεκτικής υλιστικής εξέτασης των φαινομένων και εξελίξεων.

Ανάγκη κάθε στέλεχος και μέλος να αναπτύσσουν πολύπλευρες ικανότητες

Μια άλλη πλευρά που προκύπτει από την προσφορά του Μάκη Μαΐλη αφορά ένα ζήτημα που στα Συνέδρια του Κόμματός μας, ιδιαίτερα στο 20ό και 21ο, έχει αναδειχθεί πιο έντονα. Είναι η ανάγκη το κάθε στέλεχος και, τηρουμένων των αναλογιών, το κάθε μέλος να αναπτύσσει πολύπλευρες ικανότητες, να κατακτά πολύπλευρη πείρα, που σημαίνει ανάπτυξη ενός αναγκαίου θεωρητικού, ιδεολογικοπολιτικού επιπέδου, προσωπική συμμετοχή στην οργάνωση της πάλης, στη δοκιμασία της συσπείρωσης εργατικών – λαϊκών δυνάμεων, ώστε η πείρα να προκύπτει ως προϊόν μελέτης, σύνθετης επεξεργασίας, απαλλαγμένη από τυχόν συγκυριακά ή και τυχαία γεγονότα και προπαντός, παραμερίζοντας κάθε κίνδυνο υποκειμενισμού. Αυτό δεν επαφίεται αποκλειστικά και μόνο στην ατομική ευθύνη του καθενός, της καθεμιάς, πρώτα απ’ όλα πηγάζει από τη μελετημένη εναλλαγή τομέων δουλειάς και καθηκόντων.

Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι ο Μάκης, κάτω από συγκεκριμένες επιτακτικές ανάγκες, πέρασε από πολλούς τομείς δουλειάς, οργανωτικό, σε τμήματα της ΚΕ, στο Γραφείο Τύπου της ΚΕ, ώσπου να καταλήξει σε έναν τομέα που, από ό,τι φάνηκε, συγκέντρωνε το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του, πολύ πριν περάσει από τις προηγούμενες χρεώσεις. Αξιοποίησε την εναλλαγή χρεώσεων, με αποτέλεσμα να συνδυάζει τη διανοητική και πρακτική – οργανωτική δουλειά, ενώ ανεξάρτητα από τις ιδιαίτερες χρεώσεις του, δεν παρέλειπε να παίρνει άμεσα μέρος στις κινητοποιήσεις, στην ταξική πάλη. Η συνένωση της διανοητικής και πρακτικής δουλειάς, στο πρόσωπό του, συνοδευόταν και από τη σταθερή ατομική αυτομόρφωση έως τη μελέτη λογοτεχνικών και ποιητικών έργων. Ετσι απέκτησε τη δυνατότητα η στοχοπροσήλωσή του στα γενικά και ειδικά κομματικά καθήκοντα να είναι σταθερή, να βαθαίνει, να είναι απαλλαγμένη από τις αρνητικές συνέπειες της μονομέρειας, της αναπόφευκτης στενότητας που προκαλεί ο μονόπλευρος προσανατολισμός στην περιορισμένη τοπική ή και κλαδική πείρα.

Πίσω από το αυστηρό, καμιά φορά βλέμμα του, αλλά και το πλατύ χαμόγελο και το χιούμορ που διέθετε, κρύβονταν πολλές ευαισθησίες και μεγάλος κύκλος ενδιαφερόντων. Οποιος δεν ζούσε πολύ κοντά του, ίσως δεν φανταζόταν ότι ο λιτός, περιεκτικός, χωρίς περικοκλάδες και φραστικά στολίσματα, λόγος του δεν οφειλόταν σε στενότητα γνώσεων ή απολυτότητα αντίληψης, αλλά ήταν προϊόν της γενίκευσης της πολύπλευρης πείρας και των γνώσεων, της ευθύνης που ένιωθε να συμμετέχει στον συλλογικό προβληματισμό, εντοπίζοντας τα πιο ουσιαστικά και καθοριστικά ζητήματα, ενώ ήταν διακριτή η θέλησή του να μαθαίνει, ώστε να μπορεί και να επικεντρώνει και να γενικεύει.

Υπάρχει και κάτι ανεκπλήρωτο στα ενδιαφέροντα και τις επιθυμίες του Μάκη, η θέλησή του να μελετήσει την ιστορία της ελληνικής γλώσσας, κάτι που είχαμε συμφωνήσει κατά καιρούς να βρούμε κάποιο χρόνο να ασχοληθούμε μαζί. Δυστυχώς, θα μείνει και δική μου ανεκπλήρωτη επιθυμία – έχω λοιπόν και έναν πιο προσωπικό λόγο να λέω, μου λείπει και εμένα ο Μάκης.

Εμείς, κομμουνιστές και κομμουνίστριες οφείλουμε να τα δίνουμε όλα όσα απαιτούνται και εξαρτώνται από εμάς, για τη νέα κοινωνία, τη σοσιαλιστική – κομμουνιστική, που ποτέ δεν έπαψε να είναι και ρεαλιστική και αναγκαία και όχι ζήτημα “Δευτέρας Παρουσίας”, όπως λένε οι ρεφορμιστές οπορτουνιστές, προκειμένου να δικαιολογήσουν την απόφασή τους να διαχειρίζονται τις αντιθέσεις και αντιφάσεις του καπιταλισμού προς όφελος του κεφαλαίου, στο όνομα του δήθεν ρεαλισμού.

Γι’ αυτό θέλουμε να ζήσουμε όσο γίνεται περισσότερο, να μη χάσουμε τίποτε, αν είναι δυνατόν να νιώσουμε τις πρώτες δονήσεις και τους ίδιους τους σεισμούς που θα έλθουν. Και αν λόγω προχωρημένης ηλικίας ή άλλων απρόσμενων προσωπικών προβλημάτων, προβλημάτων υγείας, δεν τα καταφέρουμε, πάλι μπορούμε να ολοκληρώσουμε τον βιολογικό μας κύκλο με την ικανοποίηση ότι βάλαμε και εμείς ένα μικρό λιθαράκι στην πλατιά λεωφόρο προς τον σοσιαλισμό.

Ο Μάκης βεβαίως γνώριζε από ένα σημείο και μετά, αρκετά έγκαιρα, ότι ο χρόνος της ζωής του ήταν μετρημένος. Η κομμουνιστική πίστη και αφοσίωση δεν μπορεί να νικήσει μια ασθένεια που η επιστήμη σηκώνει τα χέρια της, εννοείται στη συγκεκριμένη περίπτωση. Ωστόσο, ήταν ψύχραιμος και νηφάλιος. Μια ή δύο φορές τολμήσαμε να συζητήσουμε οι δύο μας αυτήν την προοπτική. Συμφωνήσαμε λοιπόν ότι για μας τους κομμουνιστές και κομμουνίστριες που ζούμε καθημερινά τους παλμούς του αγώνα, που μένουμε προσηλωμένοι στο σκοπό μας, η ζωή μας μετράει διπλά και τριπλά. Ακόμα και αν ο θάνατος είναι πρόωρος, όπως του Μάκη στα 70 του χρόνια, από τη στιγμή που είναι αναπόφευκτος είναι καλοδεχούμενος, με αυτήν την έννοια, γιατί έχουμε ζήσει δύο και τρεις ζωές μαζί, τίποτε δεν πήγε και δεν θα πάει χαμένο.

Η ελπίδα βρίσκεται στον δρόμο της συνειδητής επιλογής του αγώνα

Οπως ήδη σας είναι γνωστό, ο Μάκης στο βιογραφικό του σημείωμα έγραφε ότι “…δεν θυμάμαι να ξημέρωνε μέρα που να είχα στο νου πρώτα κάτι άλλο και όχι το Κόμμα”. Επιτρέψτε μου να υποδυθώ τον “δικηγόρο του διαβόλου”.

Μπορεί κάποιος που δεν έχει ζήσει με όλο του το είναι την κομματική ζωή, την κομματική δράση, να σκεφθεί μήπως το Κόμμα ως πρώτη έγνοια περιορίζει τη δυνατότητα ένα στέλεχος να απολαύσει ή να ασχοληθεί με την προσωπική ζωή και σφαίρα, με τη χαρά της μητρότητας και πατρότητας, με την οικογένεια, τους κοντινούς συγγενείς και φίλους. Η ζωή των χιλιάδων αλύγιστων κομμουνιστών που έζησαν μεγάλες καμπές του κινήματος και την ιδιαίτερη σκληρότητα του ταξικού αντίπαλου, στα γραπτά τους, στα μηνύματά τους έδειξαν το αντίθετο, ότι είχαν πλήρη επίγνωση της αξίας της προσωπικής ζωής και αξιοπρέπειας, της αξίας να παλεύεις για τα παιδιά σου, την οικογένειά σου, τον σύντροφο ή την συντρόφισσά σου στις γραμμές του συλλογικού αγώνα, για τα παιδιά και τις οικογένειες όλων.

Ας δούμε γύρω μας, γνωρίζουμε εκατοντάδες ανθρώπους, συναδέλφους, γείτονες, συντοπίτες, γυναίκες και άνδρες που χωρίς τη συμμετοχή στον αγώνα, χωρίς τα συλλογικά κομματικά καθήκοντα και ΚΝίτικες υποχρεώσεις, όμως “βολοδέρνουν” απογοητευμένοι, κουρασμένοι και αποθαρρυμένοι πολλές φορές από την αγωνία της επιβίωσης, της σκληρής καθημερινότητας, της ανυπαρξίας ακόμα και ελεύθερου προσωπικού χρόνου εξαιτίας π.χ. των αλλαγών στη διάρκεια και σταθερότητα του ημερήσιου χρόνου εργασίας, κυρίως παγιδευμένοι στην ανασφάλεια έως την ανεργία και τη γενικευμένη αβεβαιότητα. Δεν είναι λίγες οι φορές που ακούμε από ανθρώπους που ζουν πολλά βάσανα ότι δεν χρειάζεται να δράσουν, γιατί η ελπίδα γι’ αυτούς “πεθαίνει τελευταία”, εξηγώντας την παθητικότητα, τη μη συμμετοχή, ή και την αποστράτευση. Δεν πρόκειται για ελπίδα, αλλά για την παγίδα της ουτοπίας. Η ελπίδα συμβαδίζει με τον συνειδητό αγώνα.

Προσωπικά βάσανα, προσωπικές ανάγκες, όνειρα και απαιτήσεις έχουν και οι κομμουνιστές και κομμουνίστριες και μάλιστα πολλαπλάσιες απαιτήσεις να ζούμε καλύτερα, ομορφότερα με βάση τις ταχύτατα αντικειμενικά αυξανόμενες ανάγκες, τις σύγχρονες δυνατότητες. Αυτό που μας ξεχωρίζει, αυτό που μας δίνει δύναμη και θέληση, αυτό που μας δίνει χαρά και ελπίδα που δεν έχει καμία σχέση με την ουτοπία, είναι ότι εμείς ξέρουμε πού θέλουμε να πάμε, πώς πρέπει να βαδίσουμε ώστε να πάμε προς τα εκεί, τον σοσιαλισμό – κομμουνισμό. Και θα πάμε σίγουρα προς τα εκεί.

Μας λείπει ο Μάκης, όμως όλοι οι υπόλοιποι προχωράμε, θα προχωράμε ανυποχώρητοι και ανυποχώρητες, ζούμε την πιο όμορφη ζωή, έστω και αν έχει συμπληγάδες, ανηφόρες και κατηφόρες, στιγμές ενθουσιασμού αλλά και απογοήτευσης, αυτή είναι η ζωή μας, συλλογική και προσωπική, στο δρόμο της συνειδητής επιλογής του αγώνα για τον σοσιαλισμό – κομμουνισμό».