Διδάγματα από την Πορτογαλία

«Στη σύγχρονη Πορτογαλία, ο δρόμος για τον σοσιαλισμό βρίσκεται στην πάλη για τη διεύρυνση της δημοκρατίας» (από το Πρόγραμμα του Πορτογαλικού ΚΚ)

Η πορτογαλική πείρα των τελευταίων χρόνων αποτελεί όντως σημαντική πηγή διδαγμάτων για την πάλη των κομμουνιστών, σε αντίθετη όμως κατεύθυνση από αυτή που προτάσσει η σοσιαλδημοκρατία. Αναδεικνύει ότι η πολιτική συνεργασίας με αστικές δυνάμεις και «αντιδεξιού μετώπου» με τη σοσιαλδημοκρατία έχει βαθιά αρνητική επίδραση στο εργατικό – λαϊκό κίνημα, οδηγεί στον αφοπλισμό και στην ενσωμάτωση, ενισχύει αντί να αντιπαλεύει το ρεύμα αυταπατών για φιλολαϊκή καπιταλιστική διαχείριση.

Η στήριξη στην κυβέρνηση των σοσιαλδημοκρατών και το «αντιδεξιό μέτωπο»

Το 2015 το ΠΚΚ στήριξε το Σοσιαλιστικό Κόμμα για τη συγκρότηση (μειοψηφικής τότε) κυβέρνησης. Στις εκλογές εκείνης της χρονιάς μειώθηκε η δύναμη του μέχρι τότε «κεντροδεξιού» κυβερνητικού συνασπισμού, ο οποίος αν και αναδείχθηκε πρώτος δεν μπορούσε να συγκροτήσει κυβέρνηση, ενώ ενισχυμένοι στη δεύτερη θέση βρέθηκαν οι σοσιαλδημοκράτες. Παράλληλα, το οπορτουνιστικό «Μπλόκο» διπλασίασε την εκλογική του δύναμη, ενώ και το ΠΚΚ κατέγραψε μια μικρή άνοδο¹.

Το ΠΚΚ εκτίμησε ότι το εκλογικό αποτέλεσμα «στεφανώνει μια μακρά διαδικασία αγώνων των εργαζομένων και του πορτογαλικού λαού» και ότι «είναι δυνατόν να βρεθεί κυβερνητική λύση με την ανάδειξη κυβέρνησης του Σοσιαλιστικού Κόμματος (…) Ανοίγει έτσι μια νέα φάση στην εθνική πολιτική ζωή, με πιο ευνοϊκές συνθήκες απάντησης στα άμεσα προβλήματα των εργαζομένων και του λαού»².

Στη βάση αυτών των εκτιμήσεων, με γνώμονα «να μην επανέλθει στην κυβέρνηση η δεξιά» και να μη χαθεί «αυτή η ιστορική ευκαιρία», το ΠΚΚ προχώρησε σε πολιτική συνεργασία με το Σοσιαλιστικό Κόμμα, παρέχοντας από κοινού με το «Μπλόκο» συναίνεση για μια κυβέρνηση μειοψηφίας του Σοσιαλιστικού Κόμματος³.

Την ίδια στήριξη παρείχε και στις εκλογές του 2019, στις οποίες το Σοσιαλιστικό Κόμμα συνέχισε την εκλογική του ενίσχυση, ενώ το ΠΚΚ υπέστη σημαντικές απώλειες (από 8,3% σε 6,3%). Στις πρόσφατες εκλογές το Σοσιαλιστικό Κόμμα κατέγραψε ακόμα καλύτερη επίδοση, έχοντας τη δυνατότητα πια να συγκροτήσει αυτοδύναμη κυβέρνηση, ενώ η εκλογική επιρροή του ΠΚΚ συρρικνώθηκε περισσότερο, φτάνοντας στο 4,4%.

Η γραμμή του κυβερνητισμού και της κοινοβουλευτικής συμπόρευσης με τη σοσιαλδημοκρατία οδήγησε, εκτός των άλλων, και στην εκλογική αποδυνάμωση του ΠΚΚ. Κυρίως, η πολιτική αυτή είχε βαθύτερα αρνητικό αποτέλεσμα στο εργατικό – λαϊκό κίνημα, καθώς ενίσχυσε την καλλιέργεια αυταπατών και ενσωμάτωσης στην ψευδαίσθηση μιας φιλολαϊκής καπιταλιστικής διαχείρισης. Κατέστησε τις λαϊκές δυνάμεις ευάλωτες στη σοσιαλδημοκρατία. Δεν διαμόρφωνε όρους ριζοσπαστικοποίησης, ανόδου της πολιτικής συνείδησης και εξαγωγής συμπερασμάτων σε μια αγωνιζόμενη λαϊκή πρωτοπορία, αλλά οδήγησε δυνάμεις στην αγκαλιά του Σοσιαλιστικού Κόμματος, με γνώμονα τη συγκρότηση αυτοδύναμης και σταθερής κυβέρνησης, που ήταν και το βασικό επιχείρημα των σοσιαλδημοκρατών.

Ασφαλώς δεν κρίνουμε την πολιτική του ΠΚΚ με βάση τα εκλογικά του ποσοστά. Πολύ περισσότερο που, όπως έχει δείξει και η πρόσφατη πείρα του ΚΚΕ, η συνεπής γραμμή υπεράσπισης των λαϊκών συμφερόντων συχνά μπορεί να πηγαίνει κόντρα στο ρεύμα αυταπατών για εύκολες, ανώδυνες εκλογικές λύσεις, χωρίς σύγκρουση με την εξουσία του κεφαλαίου. ‘Η, αντίστροφα, υπάρχουν τα παραδείγματα Κομμουνιστικών Κομμάτων (με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα τα ευρωκομμουνιστικά) που για ένα διάστημα εκτοξεύτηκαν εκλογικά, στο έδαφος του συμβιβασμού τους με τον καπιταλισμό, και στη συνέχεια διαλύθηκαν, μετασχηματίστηκαν ή συρρικνώθηκαν δραματικά.

Το σίγουρο είναι ότι η πολιτική συμμαχιών με τη σοσιαλδημοκρατία αργά ή γρήγορα οδηγεί τις κομμουνιστικές δυνάμεις σε βέβαιη ενσωμάτωση, αποδυνάμωση, πολιτική υποχώρηση, έως και απώλεια βασικών χαρακτηριστικών τους.

Το Πρόγραμμα του ΠΚΚ για την «Προηγμένη Δημοκρατία»

Η στήριξη του ΠΚΚ προς τους σοσιαλδημοκράτες μπορεί να προσεγγιστεί μόνο μέσα στο πλαίσιο των γενικότερων πολιτικών του επεξεργασιών.

Η στρατηγική επεξεργασία του ΠΚΚ παρουσιάζεται στο Πρόγραμμά του, που επικαιροποιήθηκε τελευταία φορά το 2012 και τιτλοφορείται: «Προηγμένη Δημοκρατία – οι αξίες του Απρίλη στο μέλλον της Πορτογαλίας»⁴.

Το ΠΚΚ επεξεργάστηκε το πρόγραμμά του στο 12ο Συνέδριό του το 1988, περίοδο που βρισκόταν σε πλήρη εξέλιξη η αντεπανάσταση στην ΕΣΣΔ και στις χώρες της σοσιαλιστικής οικοδόμησης. Βασίζεται στη στρατηγική των σταδίων που κυριαρχούσε στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα και μπορεί να αναγνωρίσει κανείς σε αυτό την επίδραση άλλων προβληματικών επεξεργασιών, όπως της Διακήρυξης του Σαμπινί (1968) που σηματοδοτούσε την πορεία του Γαλλικού ΚΚ προς τον ευρωκομμουνισμό.

Με βάση την αντίληψη του ΠΚΚ, η «Επανάσταση του Απρίλη» (γνωστή ως «Επανάσταση των Γαρίφαλων», τον Απρίλη του 1974, διαδικασία με την οποία τερματίστηκε η δικτατορία Σαλαζάρ και άνοιξε ο δρόμος για την εγκαθίδρυση αστικού κοινοβουλευτικού πολιτεύματος) θεωρείται μια «ανολοκλήρωτη επανάσταση». Το περιεχόμενό της προσδιορίζεται ως «δημοκρατικό – εθνικό», ενώ τα «ανεκπλήρωτα» αιτήματα και οι αξίες της «έχουν ισχύ για μια μακρά ιστορική περίοδο και συγκροτούν το Πρόγραμμα για μια Προηγμένη Δημοκρατία, που προτείνει το ΠΚΚ στον πορτογαλικό λαό».

Το πρόγραμμα της «Προηγμένης Δημοκρατίας» περιλαμβάνει άξονες όπως: «Πολιτική δημοκρατία», με ένα «δημοκρατικό, αντιπροσωπευτικό και σύγχρονο κράτος, βασισμένο στη λαϊκή συμμετοχή». «Οικονομική ανάπτυξη», η οποία προσδιορίζεται ως «βασισμένη σε μια μεικτή, σύγχρονη και δυναμική οικονομία, απελευθερωμένη από την κυριαρχία των μονοπωλίων». «Ανεξάρτητη και εθνικά κυρίαρχη πολιτική», καθώς με βάση τις εκτιμήσεις η Πορτογαλία θεωρείται χώρα που γίνεται «όλο και πιο υποτελής, κυριαρχούμενη και αποικιοκρατούμενη από τον ιμπεριαλισμό». Οι άξονες αυτοί αναπτύσσονται σε έναν μακροσκελή κατάλογο μέτρων – στόχων, από τον οποίο σταχυολογούμε: «Πραγματικά δημοκρατικές εκλογές», «πλουραλιστικά ΜΜΕ», «δημοκρατικό δικαστικό σύστημα», «Ενοπλες Δυνάμεις στην υπηρεσία της εθνικής ανεξαρτησίας», «εθνικοποίηση στρατηγικών επιχειρήσεων». Τα παραπάνω προτάσσονται ως στόχοι πάλης σε έδαφος αδιατάρακτων καπιταλιστικών σχέσεων, καθώς, όπως διευκρινίζεται, στο επίπεδο της οικονομίας σκοπός είναι η«αρμονική ανάπτυξη όλου του έθνους»στη βάση μιας «μεικτής οικονομίας», με τη συνύπαρξη του «κρατικού τομέα» με ιδιωτικές επιχειρήσεις «διαφόρων μεγεθών».

Η «Προηγμένη Δημοκρατία» συγκροτεί προγραμματικό στόχο εξουσίας ως στάδιο που θα «ανοίξει το δρόμο» για τον σοσιαλισμό, ο οποίος και διακηρύσσεται ως απώτερος σκοπός: «Η πάλη για άμεσους στόχους και για την Προηγμένη Δημοκρατία είναι αμφότερα οργανικό τμήμα της πάλης για τον σοσιαλισμό». Επιπλέον, όπως διευκρινίζεται χαρακτηριστικά, η πάλη για τον σοσιαλισμό στις σύγχρονες συνθήκες περνάει μέσα από την πάλη για επέκταση και«διεύρυνση της δημοκρατίας».

Η πολιτική της «Πατριωτικής Αριστερής Εναλλακτικής»

Η «Προηγμένη Δημοκρατία» συνοδεύεται στις επεξεργασίες του ΠΚΚ από την πολιτική της λεγόμενης «Πατριωτικής και Αριστερής Εναλλακτικής». Οπως αναφέρεται στην Απόφαση του τελευταίου Συνεδρίου: «Η Πατριωτική και Αριστερή Εναλλακτική είναι ένα οργανικό κομμάτι της πάλης για μια Προηγμένη Δημοκρατία»⁵.

Ουσιαστικά γίνεται άλλη μια κατάτμηση της πολιτικής γραμμής, καθώς προβάλλεται ένας επιπλέον ενδιάμεσος στόχος.

Οπως χαρακτηριστικά αναφέρεται, η «Πατριωτική και Αριστερή Εναλλακτική» βασίζεται«στις αρχές και τις αξίες του Συντάγματος της Πορτογαλικής Δημοκρατίας» και στηρίζεται σε οκτώ πυλώνες: α) Απελευθέρωση της χώρας από την υποταγή στο ευρώ και τις επιβολές της ΕΕ, για «ελεύθερη και εθνικά κυρίαρχη Πορτογαλία». β) Επαναδιαπραγμάτευση του δημόσιου χρέους, εξασφαλίζοντας μια διαχείρισή του «συμβατή με τις ανάγκες των δημόσιων επενδύσεων, της ανάπτυξης και της δημιουργίας θέσεων εργασίας». γ) Αύξηση μισθών και μέτρα καταπολέμησης της ανεργίας. δ) Υπεράσπιση και στήριξη της «εθνικής παραγωγής» (κατασκευαστική και εξορυκτική βιομηχανία, αγροτική και αλιευτική πολιτική). ε) Δημόσιος έλεγχος των τραπεζών, διαμόρφωση ενός «ισχυρού και ενεργητικού κρατικού επιχειρηματικού τομέα». στ) Υπεράσπιση της δημόσιας διοίκησης και υπηρεσιών, καθολικό και δωρεάν Εθνικό Σύστημα Υγείας, Εκπαίδευσης, Ασφάλισης. ζ) Φορολογική δικαιοσύνη. η) Υπεράσπιση του δημοκρατικού πολιτεύματος και του Συντάγματος.

Για την εφαρμογή αυτής της πολιτικής προτάσσεται ο στόχος συγκρότησης κυβέρνησης στο έδαφος του καπιταλισμού:«Ο αγώνας για μια πατριωτική και αριστερή πολιτική εναλλακτική περιλαμβάνει μια κυβέρνηση ικανή να πραγματοποιήσει αυτήν την εναλλακτική, ως ένα κεντρικό και αποφασιστικό στοιχείο που θα εξασφαλίσει αυτόν τον αναγκαίο δρόμο».

Στο πλαίσιο αυτής της αντίληψης, η λαϊκή πάλη ουσιαστικά αντιμετωπίζεται ως συμπλήρωμα της επιδίωξης κοινοβουλευτικής εναλλαγής:«Ο αγώνας των μαζών χτίζεται βήμα – βήμα, γύρω από συγκεκριμένους στόχους, σχετικά με τα εργασιακά, κοινωνικά, και πολιτικά αιτήματα, με δράσεις μεγαλύτερης ή μικρότερης έκτασης, που συμβάλλουν σε μια αποφασιστική διεύρυνση του αιτήματος για μια αλλαγή πορείας».

Αξίζει να επισημάνουμε ότι δίπλα σε όλα αυτά, στις εκλογικές αναμετρήσεις το ΠΚΚ κατέρχεται με ένα ακόμα πιο εστιασμένο, αμιγές «Εκλογικό Πρόγραμμα».

Ασφαλώς δεν υπάρχει εδώ ο χώρος για εκτενή και βαθύτερο σχολιασμό του συνόλου των στρατηγικών επεξεργασιών του ΠΚΚ. Επισημαίνουμε μόνο – και, αναγκαστικά, κάπως σχηματικά – ότι στον πυρήνα βρίσκεται η επιδίωξη μιας κυβέρνησης στο έδαφος του καπιταλισμού (στη βάση μάλιστα ενός συγκεκριμένου «εκλογικού προγράμματος»), η οποία αποτελεί «κεντρικό και αποφασιστικό στοιχείο» της πάλης για μια «Πατριωτική Αριστερή Πολιτική», που με τη σειρά της είναι οργανικό τμήμα της πάλης για τον προγραμματικό στόχο του σταδίου της «Προωθημένης Δημοκρατίας», η οποία τελικά θα ανοίξει τον δρόμο της πάλης για τον σοσιαλισμό σε κάποιο μακρινό μέλλον.

Χρήσιμα συμπεράσματα

Η γραμμή ενσωμάτωσης που ακολούθησε το ΠΚΚ έχει τις ρίζες της στην υιοθέτηση της δοκιμασμένης και πολιτικά χρεοκοπημένης στρατηγικής των σταδίων.

Το ΠΚΚ διακηρύσσει προγραμματικά τον σοσιαλισμό. Το κάνει όμως ως μια αναφορά σε έναν πολύ μακρινό στόχο, έχοντας διαμορφώσει όχι μόνο ενδιάμεσο στάδιο αλλά και μια σειρά άλλους ενδιάμεσους στόχους, κυβερνητικούς και μη. Η αντίληψη αυτή εκτός των άλλων διαμορφώνει και μια ντε φάκτο «διχοτόμηση» στην πολιτική δουλειά των κομμουνιστών, καθώς από τη μία εμφανίζεται ο σοσιαλισμός ως ένας άπιαστος μακρινός και «τελικός» στόχος, και από την άλλη η καθημερινή δράση καθορίζεται με γνώμονα αποκλειστικά τις άμεσες διεκδικήσεις και την επιδίωξή τους μέσα από την κυβερνητική εναλλαγή.

Αναδεικνύεται για μία ακόμα φορά το κρίσιμο ζήτημα της απαιτητικής προσπάθειας για επεξεργασμένη ένταξη του καθημερινού αγώνα στην πάλη για την εργατική εξουσία. Δεν είναι τυχαίο ότι ένα από τα κρίσιμα σημεία που έθεσε το 21ο Συνέδριο του ΚΚΕ ήταν:

«Η πλήρης συνειδητοποίηση του ζητήματος ότι η κάθε πλευρά της κομμουνιστικής καθοδήγησης και δράσης ξεκινά από το Πρόγραμμά μας, από τη στρατηγική μας. Αυτό δεν έχει σχέση με τη συνθηματική αναφορά στον σοσιαλισμό – κομμουνισμό και την εργατική εξουσία μέσα στο εργατικό συνδικαλιστικό κίνημα ή στα άλλα κινήματα, ως “επιστέγασμα” πολλές φορές μιας λεπτομερειακής απαρίθμησης επιμέρους προβλημάτων και αιτημάτων για άμεση δράση. Ούτε βέβαια με την τοποθέτηση πρώτα κάποιου οξυμένου προβλήματος και μετά στην αναζήτηση τρόπων πολιτικοποίησης αυτού του προβλήματος, της τεχνητής σύνδεσης μεταξύ τους, με βάση μια εδραιωμένη λαθεμένη άποψη περί δήθεν σύνδεσης της τακτικής με τη στρατηγική, η οποία σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις καταντά μια σχηματική συγκόλληση σκόρπιων άμεσων αιτημάτων και στρατηγικών επεξεργασιών».

Η αναβάθμιση αυτής της ικανότητας αποτελεί ταυτόχρονα ασπίδα για τον λαό, για να μην εγκλωβίζονται αγωνιζόμενες λαϊκές δυνάμεις, να διευρύνεται μέσα από την καθημερινή αγωνιστική δράση το ρεύμα εκείνο που αποφασιστικά απορρίπτει αυταπάτες, να διαμορφώνονται προϋποθέσεις για την ανασύνταξη του κινήματος σε ταξική κατεύθυνση, να ανεβαίνει η πολιτική συνείδηση της εργατικής τάξης, να διαμορφώνονται όροι μαχητικής αντεπίθεσης.

Τέλος, υπενθυμίζουμε ότι το ΠΚΚ, όπως και το ΚΚΕ, είχε αντισταθεί στον ευρωκομμουνισμό (στο πλαίσιο ασφαλώς των στρατηγικών επεξεργασιών εκείνης της εποχής στο Διεθνές Κομμουνιστικό Κίνημα, και με αιχμή τη διαπάλη απέναντι στον αντισοβιετισμό). Μετά τις αντεπαναστικές ανατροπές είχε συμβολή σε πρωτοβουλίες συντονισμού των Κομμουνιστικών και Εργατικών Κομμάτων που πήρε το Κόμμα μας, διακήρυσσε θέσεις υπεράσπισης του μαρξισμού – λενινισμού. Το ΚΚΕ κινήθηκε αποφασιστικά σε μια τροχιά ενίσχυσης των θεωρητικών και πολιτικών του επεξεργασιών, εξαγωγής συμπερασμάτων από την ιστορική πείρα, ανέπτυξε και ολοκλήρωσε επεξεργασίες απορρίπτοντας κάθε μορφή σταδίου και ενδιάμεσου στόχου, τη συμμετοχή σε κυβερνήσεις στο έδαφος του καπιταλισμού, προχώρησε σε προγραμματική ενίσχυση. Απάντησε μάλιστα στην προσπάθεια, που βρήκε έκφραση από διάφορες δυνάμεις, να αξιοποιηθούν παλαιότερες στρατηγικές επεξεργασίες του κομμουνιστικού κινήματος με στόχο να συρθεί το ΚΚΕ σε μια κυβέρνηση αστικής διαχείρισης. Υπενθυμίζουμε επίσης ότι την περίοδο 2012-2015 μια σειρά ΚΚ στήριξαν ανοιχτά τον ΣΥΡΙΖΑ, ενώ άλλα, όπως το ΠΚΚ, με τη στάση τους ευνόησαν την προσπάθεια του ΣΥΡΙΖΑ για χειραγώγηση εργατικών – λαϊκών δυνάμεων εκείνη την περίοδο. Οι εξελίξεις απέδειξαν ότι όλη αυτή η προσπάθεια θεωρητικής ανάπτυξης που κατέβαλε το ΚΚΕ αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για τη διατήρηση και ενίσχυση του επαναστατικού χαρακτήρα του Κόμματος, αλλά και τη διαμόρφωση σύγχρονης επαναστατικής πολιτικής, σε σύγκρουση με την αστική πολιτική. Το συμπέρασμα, μέσα και από το παράδειγμα της Πορτογαλίας, είναι ότι όταν αυτό δεν γίνεται, η οπισθοχώρηση μπορεί με γρήγορους σχετικά ρυθμούς να μετατραπεί σε πλήρη διολίσθηση.

ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ:

1. Το PSD/CDS κατέλαβε 107 έδρες, το Σοσιαλιστικό Κόμμα 86, το «Μπλοκο» 19 και το ΠΚΚ 17.

2. «Ανακοίνωση της ΚΕ του ΠΚΚ», 15/12/2015

3. Αναλυτικότερα για το αντιλαϊκό έργο της σοσιαλδημοκρατικής κυβέρνησης βλ. «Εκλογικά αποτελέσματα στη ”σκιά” στήριξης αντιλαϊκών ”προοδευτικών συγκλίσεων”», «Ριζοσπάστης» 5-6/2/2022

4. «Πρόγραμμα και Καταστατικό» του ΠΚΚ

5. «Πολιτική Απόφαση του 21ου Συνεδρίου του ΠΚΚ» (27-29/11/20)