Σοσιαλιστικά μωσαϊκά – Παράπλευρες απώλειες της καπιταλιστικής παλινόρθωσης στην ΕΣΣΔ

Συνήθως όταν κανείς ακούει για σοσιαλιστική αρχιτεκτονική, θα σκεφτεί μνημειώδεις κατασκευές κρατικών κτιρίων ή μεγάλες πολυόροφες πολυκατοικίες σε χαρακτηριστική ομοιομορφία, την οποία τόσο σατίρισε η Δύση, όπου ως γνωστόν οι πολυκατοικίες συνήθως είναι χάρμα οφθαλμών. Πολύ λιγότερ0, καθόλου τυχαία, προβάλλεται μια άλλη “πολύχρωμη” εκδοχή του αστικού τοπίου στον υπαρκτό, που αφορά την εκτεταμένη χρήση μωσαϊκών σε προσόψεις κτιρίων σε όλη την επικράτεια της τέως ΕΣΣΔ. Τέτοια ήταν η δημοφιλία τους, που κάποια συνέχισαν να κατασκευάζονται στην ίδια τεχνοτροπία και τη μετασοβιετική εποχή, όπως για παράδειγμα το μωσαϊκό της προσωποποιημένης Δικαιοσύνης στο δικαστικό μέγαρο Ντουσάνμπε στο Τατζικιστάν.

Κτίριο της πυροσβεστικής στην Τιφλίδα

Πολύ περισσότερα ήταν βέβαια τα μωσαϊκά που έπεσαν θύματα αυτής της θεωρούμενης ως κατεξοχήν “σοβιετικής” μορφής τέχνης των ανατροπών μετά το 1991. Δεν είναι εύκολο να υπολογιστεί σε τι αριθμούς κυμάνθηκε η καταστροφή, δυο συγγραφείς από τη Γερμανία ωστόσο, η καθηγήτρια παιδαγωγικής Κάτια Κοχ και ο λέκτορας Τέχνης Αράμ Γκαλστιάν έθεσαν ως στόχο ζωής να καταγράψουν τα σημαντικότερα σοβιετικά μωσαϊκά που επιβιώνουν ακόμα, στη διάρκεια επτά χρόνων συνεχών ταξιδιών στις τέως σοβιετικές δημοκρατίες. Ο καρπός της έρευνάς τους πρόσφατα κυκλοφόρησε σε βιβλίο με τίτλο “Mosaiki. Θραύσματα μιας ουτοπίας. Μωσαϊκά στο μετασοβιετικό χώρο”. Όπως καταλαβαίνει κανείς από το τον τίτλο, το ενδιαφέρον των δύο ερευνητών δε συμβαδίζει απαραίτητα με κάποια πολιτική ταύτιση με το σοβιετικό εγχείρημα, αλλά κυρίως με το ιστορικό και αισθητικό ενδιαφέρον της καταγραφής και ει δυνατόν της διάσωσης κειμηλίων της αστικής αρχιτεκτονικής στις εν λόγω χώρες. Παρόμοια εξάλλου είναι τα κίνητρα κατά τόπους ομάδων διάσωσης των συγκεκριμένων μνημείων, όπως η ομάδα STAB στο Κιργιστάν, που αγωνίζεται για τη διάσωση της σοβιετικής πολιτιστικής κληρονομιάς των μωσαϊκών για καλλιτεχνικούς καθαρά λόγους.

Κτίριο στα θερμά λουτρά του Μπορτζόμι της Γεωργίας

Ανεξάρτητα όμως από το σκοπό της καταγραφής, το βέβαιο είναι ότι μας εντάσσουν σε μια εν πολλοίς άγνωστη πτυχή της σοβιετικής καθημερινότητας. Συνηθισμένα θέματα των μωσαϊκών ήταν εικόνες εργατών στη βιομηχανία και την αγροτική παραγωγή, αλλά και στιλιζαρισμένες ανθρώπινες μορφές. Δε λείπουν οι απεικονίσεις στρατιωτών του Κόκκινου Στρατού, τα επιτεύγματα της διαστημικής τεχνολογίας και τις ιατρικής στην ΕΣΣΔ, καθώς φυσικά και άφθονα σφυροδρέπανα. Αλληγορίες από το χώρο της τεχνολογίας, της επιστήμης και των σπορ συμπλήρωναν το εικαστικό ρεπερτόριο, ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι κάποια εικονογραφικά στοιχεία ελκύουν την καταγωγή τους από το χώρο της θρησκείας (κυρίως απεικονίσεις μητέρων με παιδιά που παραπέμπουν κάπως σε θρησκευτικές εικόνες Παναγίας και θείου βρέφους) και της μυθολογίας. Ξεχωριστό κεφάλαιο αποτελούν οι στάσεις λεωφορείων, όπου συχνά, κυρίως στις πιο ανατολικές πρώην σοβιετικές δημοκρατίες, κυριαρχούν ανεικονικά μοτίβα εμπνευσμένα από την ισλαμική διακοσμητική παράδοση.

Στάση λεωφορείου στο Αζερμπαϊτζάν

Πρωταθλήτρια στα ξηλώματα μωσαϊκών, όπως και άλλων σοσιαλιστικών μνημείων φυσικά, είναι σήμερα η Ουκρανία, που με το νόμο “αποκομμουνιστικοποίησης του 2015” επιδιώκει να εξαλείψει κάθε ανάμνηση της σοσιαλιστικής περιόδου από το δημόσιο χώρο. Πέρα όμως από τη νομοθεσία, τόσο στην Ουκρανία, όσο και σε άλλες τώες ΣΔ, τη μερίδα του λέοντος στην εξάλειψη των σοβιετικών μωσαϊκών κατέχουν οι ιδιωτικοποιήσεις κτιρίων, όπου διαφημίσεις προϊόντων σκεπάζουν τα μωσαϊκά, εφόσον δεν τα έχει ήδη απομακρύνει ο νέος ιδιοκτητής τους.

Πολυκατοικία στην Τασκένδη

Κτίριο στο Μπάλτι της Μολδαβίας

Με πληροφορίες από jungewelt.de