REVOLTERPIECES – Μνημειακή σημειολογία: Το παράδειγμα του Λαυρίου

Αν κάτι πρέπει να γνωρίζει κάποιος για το Λαύριο, αυτό είναι ότι αποτελούσε ανέκαθεν μια εργατούπολη. Δημιουργημένο στη νεώτερη Ιστορία σαν μια company town της, τότε περιβόητης, Roux – Serpieri – Fressynet C.E. (με έτος ίδρυσης το 1864) του Τζιοβάνι Μπατίστα Σερπιέρι, η οποία εκμεταλλεύοταν τα μεταλλεύματα αργυρούχου μολύβδου, όπως επίσης και τα υπολείμματα από τις αρχαίες εκμεταλλεύσεις. Την εταιρία αυτή διαδέχθηκε, μετά το περιβόητο “Λαυρεωτικό Ζήτημα”¹, το 1873, η Ελληνική Εταιρία η οποία ήταν η σύμπραξη του Σερπιέρι με τον… εθνοσωτήρα Αντρέα Συγγρό. Δύο χρόνια μετά ο Σερπιέρι επανήλθε δυναμικά δημιουργώντας τη Γαλλική Εταιρία η οποία κράτησε μέχρι το 1982 όταν και πούλησε όλες τις υποδομές της στην Ελληνική Εταιρία, η οποία με τη σειρά της έκλεισε 7 χρόνια μετά².

Οι συνθήκες εργασίας στα μεταλλεία όλα αυτά τα χρόνια ήταν, στην καλύτερη, απάνθρωπες. Άνθρωποι έμπαιναν στα ορυχεία κυριολεκτικά μη γνωρίζοντας αν θα βγουν από αυτά, μια ολόκληρη πόλη ήταν μονίμως καλυμμένη στη μαυρίλα των μεταλλείων, οι άνθρωποι πεθαίναν στα πρώτα -άντα από καρκίνο και πνευμονικά οιδήματα και όλα αυτά για μισθούς- κυριολεκτικής- πείνας.

Βέβαια, η εργατική τάξη δεν έμεινε και με σταυρωμένα τα χέρια. Υπήρξαν απεργίες, οι οποίες κατά κόρον τελείωναν με νεκρούς, που άφησαν το στίγμα και την παρακαταθήκη τους. Η πρώτη ήταν τον Απρίλη του 1896. Οι απαιτήσεις τους βασικές: Ιατροφαρμακευτική περίθαλψη και έγκαιρη μεταφορά στο νοσοκομείο όταν τραυματίζονταν. Αύξηση του μισθού τους και κατάργηση των εργολάβων, μεσάζοντες (όπως και σήμερα) μεταξύ της εταιρίας και των εργατών. Στη διάρκεια της απεργίας αυτής, που κράτησε 14 μέρες, υπήρξαν στις συγκρούσεις με την αστυνομία και τους μπράβους της εταιρίας 4 νεκροί εργάτες, πολλοί τραυματίες και 15 συνελήφθησαν και δικάστηκαν. Το αποτέλεσμα ήταν η αύξηση του μεροκάματου από 2.5 σε 3.5 δραχμές και η μόνιμη στάθμευση μονάδων στρατού προκειμένου να τρομοκρατούν και να καταστέλλουν τους εργάτες.

Η δεύτερη μεγάλη απεργία ήταν στα 1929. Μέχρι τώρα ο Σερπιέρι ήταν νεκρός, αλλά την εταιρία λειτουργούσε ο γιος του Φερνιναντ Σερπιέρι. Η εργατική τάξη πλέον είχε τα δικά της εργαλεία: τη ΓΣΕΕ (τότε Ενωτική ΓΣΕΕ η οποία είχε μόλις ιδρυθεί σαν μια προσπάθεια αντίστασης στον κρατικό εκμαυλισμό της ΓΣΕΕ³) και το ΣΕΚΕ-ΚΚΕ. Η απεργία κράτησε 47 μέρες αυτή τη φορά. Οι συνθήκες ζωής ακόμα προβληματικές. Χαρακτηριστικά ο τότε ανταποκριτής του Ριζοσπάστη έγραφε:

«Το Λαύριο απασχολεί σήμερα πάνω από 2.500 εργάτες που δουλεύουν στα Μεταλλεία (…) Δουλεύοντας ένα ολόκληρο 8ωρο τη μέρα, είναι υποχρεωμένοι λόγω του γλίσχρου μεροκάματου που παίρνουν, να δουλεύουν υπερωρίες, που ανεβάζουν έτσι τις ώρες δουλειάς σε 12 και να φτάσουν το μάξιμουμ μεροκάματό τους στις 60 δραχμές.

Ενας από τους μεγαλύτερους και σπουδαιότερους κινδύνους είναι η μολυβδίασις που παθαίνουν όλοι σχεδόν και σε σημείο που ύστερα από μερικά χρόνια να αχρηστεύονται εντελώς. Ο γιατρός της Εταιρίας Αλεξάνδρου τους είπε ξεκάθαρα: Αν κόψω ένα κομμάτι κρέας από πάνω σας και το πετάξω σε σκυλί ασφαλώς θα ψοφίσει».

Σε άλλο άρθρο με τίτλο «Η βδέλλα των εργολάβων – Πώς απομυζούν τους εργάτες – Τα άτιμα μέσα που μετέρχονται»αναφέρεται: «Παίρνουν τη δουλειά εργολαβικά κι έχοντες βέβαια κάθε συμφέρον να την τελειώσουν μια ώρα αρχίτερα τους υποχρεώνουν να δουλεύουν περισσότερο από την κανονισμένη ώρα και τους πιέζουν να εκτελούν τη δουλειά στα μπόσικα (ετοιμόρροπα) μέρη και τα πιο επικίνδυνα, πότε με χυδαιότατες βρισιές και απειλές διωξίματος και πότε με τη μπλόφα θα κλείσει η εταιρεία και δεν βγαίνει»⁴.

Ξανά συγκρούσεις με την αστυνομία, αυτή τη φορά υπό την πολιτική ηγεσία του Ελευθέριου Βενιζέλου, ξανά νεκροί και τραυματίες. Αυτή τη φορά όμως οι απεργοί νίκησαν. Στις 16 Μάρτη, ο υπουργός Εθνικής Οικονομίας σέρνεται σε συμφωνία με την Ενωτική ΓΣΕΕ, που περιελάμβανε: 10% αύξηση σε όλους τους εργάτες. Να αφεθούν ελεύθεροι οι κρατούμενοι εργάτες. Να επανέλθουν όλοι οι εργάτες στη θέση τους. Εξασφάλιση της αντιπροσώπευσης των εργατών στα ταμεία Αλληλοβοήθειας και Συντάξεων.

Αυτή η αλλαγή δε μπορεί να χρεωθεί σε καμία περίπτωση στη κυβέρνηση Βενιζέλου, η οποία ευθύνεται για το θάνατο εργατών αλλά και για δηλώσεις υπουργών οι οποίοι δικαιολογούσαν ηθικά και πολιτικά τη κρατική βία.

Στις επόμενες δεκαετίες το Λαύριο γνώρισε πολλούς ταξικούς αγώνες, ενώ μετά το Μάαστριχτ έκλεισαν σχεδόν όλα τα εργοστάσια, τα οποία μέχρι τότε απασχολούσαν τη μαζική πλειοψηφία των εργαζομένων της πόλης, και μετά από μια περίοδο σκληρής ανεργίας και φτώχιας, η ταυτότητα της πόλης μετατρέπεται σε ένα πιο μικροαστικό-τουριστικό σχήμα.

Τα αγάλματα

Το πρώτο κατά χρονική σειρά άγαλμα ήταν αυτό του Σερπιέρι. Ένα πομπωδες έργο του γλύπτη Γ.Βρούτουκαι ολοκληρώνεται στα 1899, το οποίο με τη σειρά του βρίσκεται σε μια μαρμάρινη βάση στην οποία αναγράφεται: «Jean Baaptiste Serpieri D’ une poussie rede dignee, ilatirel’ eclat dume talet le paindel’ ouvrier» (Ο I.B. Σερπιέρι από μια παραμελημένη τέφρα ανέσυρε τη λάμψη του μετάλλου και το ψωμί του εργάτη)και γραμμένη στα Ιταλικά «Italiano Gianbatista Serpieri la citta volle e viglia qui» (Στον Ιταλό I.B. Σερπιέρι η πόλη θέλησε -να αφιερώσει αυτό το μνημείο- και ξαγρυπνά εδώ).

Η αλήθεια βέβαια ήταν πολύ διαφορετική από ό,τι θέλησε η οικογένεια Σερπιέρι να μας παρουσιάσει, μιας και η πόλη κάθε άλλο παρά θετικά δεν είδε το όλο θέμα.

Εκτός της προφανούς σχέσης ταξικού μίσους που υπήρχε μεταξύ εργατών και αφεντικών, η δημιουργία του αγάλματος έγινε με χρήματα που κατακρατήθηκαν με το ζόρι από τους μισθούς των εργατών, κάτι το οποίο δεν καλοείδαν οι εργάτες. Με το που ανακοινώθηκε η δημιουργία του αγάλματος, οι εργάτες εξαγριώθηκαν και προκάλεσαν σειρά επεισοδίων ενώ ένα σκηνικό κατά τα αποκαλυπτήρια έχει μείνει χαρακτηριστικό: Οι εργάτες βρήκαν τον ποιητή Σουρή ο οποίος τους έγραψε ένα ποίημα, το οποίο με τη σειρά τους γράψανε σε σεντόνι που κρέμασαν πάνω στο άγαλμα και έγραφε το εξής:

Τι μας θωρείς ακίνητος
και δεν μας κατουράς
αφού και ανδριάντα
σε αξίωσε η Ελλάς
Δέξου λοιπόν ω Βαπτιστά
ευγνωμοσύνης δώρο
ξερό σκατό κοπανιστό
και από Λαυριώτη κώλο⁵

Η επί χρόνια αρνητική στάση των κατοίκων της πόλης είχε σαν αποτέλεσμα την απομάκρυνσή του από τη θέση και την τοποθέτησή του στην Εθνική Πινακοθήκη το 1982 (επί δημαρχίας του αγωνιστή Κ. Πόγκα). Παρόλα αυτά το 2006 η δημοτική αρχή ΠΑΣΟΚ (δημαρχεία Δ. Λουκά) μαζί με την παράταξη της ΝΔ και τους αντίστοιχους εργατοπατέρες που εκείνα τα χρόνια λυμαίνονταν το Εργατικό Κέντρο Λαυρίου, αποφάσισαν την επανατοποθέτηση του. Οι πολιτικοί χώροι που φέραν αντίρρηση σε αυτό ήταν το ΚΚΕ, ΣΥΝ-ΣΥΡΙΖΑ και όπως και κάποιοι αναρχικοί που “στόλισαν” το άγαλμα με κόκκινη μπογιά, γράφοντας “Δολοφόνος Εργατών”.

Το άγαλμα του Σερπιέρι σήμερα

Το έτερο άγαλμα της πλατείας του Λαυρίου, στην ακριβώς αντίθετη πλευρά, είναι ένα άγαλμα για τους μεταλλωρύχους της πόλης. Είναι γλυπτό του Ν. Βαρλάμη και εγκαινιάστηκε το 2004 μπροστά στο Πολιτιστικό Κέντρο της πόλης. Στο άγαλμα πάνω αναγράφονται οι στίχοι του Γ. Δερμάτη:

Στους μεταλλωρύχους του Λαυρίου
Μες στο σκοτάδι των στοών
Μόχθησαν για τη λάμψη των μετάλλων
Γύρεψαν ένα κομμάτι ουρανού

Το τρίτο άγαλμα είναι και το πιο πρόσφατο. Και είναι αυτό του Ελ. Βενιζέλου, το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το δήμο στο όνομα του Συλλόγου Κρητών. Τα αποκαλυπτήρια έγιναν το 2010.

Με την εγκατάσταση αυτή δημιουργείται ένα φοβερό σημειολογικό τρίγωνο μέσα στην πόλη.

1= Άγαλμα Σερπιέρι
2= Άγαλμα Μεταλλωρύχων
3= Άγαλμα Βενιζέλου

Σημειολογία

Πώς μας απαντάει λοιπόν αυτό το τρίγωνο στην ερώτηση της ταυτότητας της πόλης του Λαυρίου; Εδώ βλέπουμε τη συγκρότηση μιας πόλης η οποία έχει απολέσει εν πολλοίς τα ταυτοτικά χαρακτηριστικά του παρελθόντος της. Το να εγκατασταθεί ο ανδριάντας του αφεντικού μιας company town από την ίδια την εταιρία είναι μια τελείως διαφορετική υπόθεση από το να επανατοποθετηθεί, 25 χρόνια μετά την απομάκρυνσή του, από την ίδια την εκλεγμένη δημοτική αρχή με τη συμφωνία του επίσημου εργατικού κινήματος της πόλης. Και είναι ακόμα πιο προβληματικό το να εγκατασταθεί ο ανδριάντας του πολιτικού υπεύθυνου για τη σφαγή των λαυριωτών εργατών, ενός ανθρώπου που αυτή ήταν η μόνη του σχέση με την πόλη, στο όνομα της τοπικιστικής καταγωγής κάποιων κατοίκων.

Έχει σημασία και το πώς απεικονίζονται τα υποκείμενα στα έργα αυτά. Ο ανδριάντας του Σερπιέρι είναι τεράστιος και επιβλητικός, θέλοντας να δηλώσει τη δήθεν πατρική και ουσιαστικά μεσσιανική φιγούρα του “ιδιοκτήτη” της πόλης με το λαό της. Για να έχουμε αντίληψη της ιστορικής καταβολής της πατρικής φιγούρας πάνω στη κοινωνία, αυτή η αντίληψη έρχεται από τις φεουδαρχικές κοινωνίες, οι οποίες βλέπαν τον τοπικό άρχοντα κατ’ αυτόν τον τρόπο.

Το άγαλμα των μεταλλωρύχων πάλι, είναι κάποιες λιγνές και αδύναμες φιγούρες, ακίνητες μέσα στην ευθραστότητά τους, οι οποίες (τουλάχιστον) κοιτάνε η μια την άλλη, δείχνοντας τη συλλογική συγκρότηση της ύπαρξής τους και στη δουλειά και στον αγώνα.

Ουσιαστικά βλέπουμε ότι οι διαταξικές έννοιες έχουν διαβρώσει την ίδια την ταυτότητα της πόλης, αλλάζοντας το τι σημαίνει λαυριώτης πλέον -από μια συγκεκριμένη ταυτότητα έχει μετατραπεί σε μια απλή αναφορά γεωγραφικής καταγωγής. Και, σαν ένας βρόγχος θετικής ανάδρασης, τα αγάλματα αυτά, ανατροφοδοτούν το μικροαστικό και διαταξικό πνεύμα της πόλης. Σερπιέρι και Βενιζέλος γίνονται σημειολογικά ένα με τους εργάτες των ορυχείων, δημιουργώντας το τρίγωνο της ταξικής συμφιλίωσης και εξαφανίζοντας τη μεταξύ τους ταξική αντίθεση και υιοθετώντας μια αντίληψη ότι το σημερινό Λαύριο είναι παράγωγο και των τριών ανεξαιρέτως. Κάθε μέρα που τα δύο αγάλματα αυτά μένουν εκεί χωρίς να αμφισβητούμε τη θέση τους, δημιουργείται και στερεώνεται μια φαντασιακή αντίληψη για το τι σημαίνει “Λαύριο” και πώς κάνουμε τα πράγματα σε αυτή τη πόλη. Η ανάπτυξη του ταξικού κινήματος δεν μπορεί παρά να φέρει την κρίση και τη συνείδηση μπροστά στα μνημεία της ταξικής υποταγής και συμφιλίωσης. Ενάντια στην εθνοενωτική παραγωγή συλλογικής μνήμης.